Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Atanıń ataǵına qara, Eneniń zatına qara. (25-bet) Atalı bala − ayawlı,

Eneli bala − elewli. Atalı bala − arqalı,

Eneli bala – erkeli. (91-bet)

Naqıl-maqallar tilinde ene sózi haywanlardıń anasın bildiriwde de qollanıladı. Mısalı:

Enesi tepken qulınnıń eti awırmas. (162-bet)

Sheshe: Shesheli jetim basında,

Taraq penen qol oynar,

Sheshesiz jetim basında,

Sirke menen biyt oynar. (38-bet) Saqawdıń tilin sheshesi túsiner. (40-bet)

Dáslepki naqılda ananıń perzent ómirindegi ornı kórsetiledi. Usı sirke menen biyt arqalı jetimniń kórgen kúni, qıyınshılıǵı, jetimshilik azabı menen xorlıǵı, basına túsken awır táǵdiri, hátte, sol ózine salıstırǵanda júdá kishkene bolǵan jánlikler aldında da ázziligi, kúshsizligi, ilajsızlıǵı, ulıwma, perzent ushın ana mehiriniń, ana ǵamxorlıǵınıń, ana qushaǵınıń hesh nárse menen almastırılmaytuǵın ornı sheber, durıs kórsetilgen. Bunnan xalıq danalıǵı báriniń de esabın tawıp, tiyisli sózdi ornına qoyıp túrli kórinislerde, sonıń ishinde, naqıl-maqallar túrinde de úlken miyras qaldırǵanlıǵın kóriwge boladı. Sońǵı paremiya kópshilik jaǵdaylarda kishkene balanıń neni qálep yamasa neni qálemey turǵanlıǵın, ele tili shıǵıp sóylemegen balanıń is-háreketlerine yamasa onıń jılaǵanına qarap anasınıń túsinip, soǵan sáykes is tutıwına baylanıslı aytılıp, basqa, ekinshi bir sáykes, uqsas jaǵdaylarda da astarlı mánide paydalanıladı.

Ana sózi tuwra mánide de, awıspalı mánide – basshı, jol kórsetiwshi, ǵamxor, járdem beriwshi degen mánilerde de keledi:

211

Elti − el anası. (30-bet)

Watan − eldiń anası,

El − erdiń anası. (36-bet)

Ata mákan − anań eken,

Qısılǵanda panań eken. (36-bet)

Paremiyalarda ata-ana, áke-sheshe qatar qoyıp túsindiriledi, naqılmaqallarda, ulıwma, qaraqalpaq tilinde ata-ana, áke-she- she túrinde juplasadı, al áke-ana, ata-sheshe túrinde juplasıp paydalanılmaydı. Sonday-aq, ata hám ana sózleri juplaspay, qatar qoyılıp ta, salıstırmalı túrde de, yamasa naqıldıń bir qatarı quramında kelip te qollanıladı. Mısalı:

Ata-ana – dáwletiń. (39-bet) Ataǵa tartıp ul tuwmas,

Sheshege tartıp qız tuwmas. 40-bet)

Atasız bala − jetim, Sheshesiz qız – jesir. (40-bet) Atańızdı arqalap,

Anańızdıń aldında taq tur. (40-bet)

Shesheńdi ákeńe pardoz benen kórset. (23-bet)

Tuwısqanlıqtı bildiriw mánisinde ata sózinen jasalǵan atalas sózi qollanıladı:

Awıllasıń kim bolsa,

Atalasıń sol bolar. (14-bet)

Qaraqalpaq folklorı shıǵarmalarında, sonıń ishinde, xalıq naqılmaqallarında perzent hám onıń tárbiyasına ayrıqsha kewil bólinip, úlken juwapkershilik penen qaralǵanlıǵı ayrıqsha dıqqatqa ılayıq másele esaplanadı. Perzent – bala, násil, ul-qız, zúryad, adamnıń izinde qalatuǵın erteńgi áwladı sıpatında ayrıqsha ǵamxorlıq penen qaralıw zárúrligi, perzenttiń jaqsı-jaman bolıwı jáne onıń nátiyjesi, aqıbetleri, ulıwma, bala tárbiyası naqıl-maqallardıń tiykarǵı, ózine

212

tán temalarınıń biri esaplanadı. Usıǵan sáykes tuwısqanlıqtı bildiretuǵın atamalar da bir qansha ózgesheliklerge iye bolıp keledi.

Qaraqalpaq tilinde perzent sózi 3 túrli máni: 1) ul mánisin,

2) qız mánisin yamasa 3) ul-qızlardı jámlewshi mánini ańlatadı. Naqıl-maqallarda jaqsı-jaman antonimlik juplıǵı arqalı bılay qollanıladı:

Jaqsı perzent − súyenish,

Jaman perzent − kúyinish. (39-bet)

Jaqsı perzent − janım,

Jaman perzent − haramǵa shıqqan malım. (39-bet)

Jaqsı perzent eline bas bolar,

Jaman perzent eline qas bolar. (39-bet)

Bala sózi naqıl-maqallar tilinen keń orın alǵan. Bala sóziniń mánisi naqıl-maqallar tilinde : 1) bala; 2) ul; 3) ul bala;

4) uǵıl; 5) er bala; 5) perzent; 6) zúryad; 7) áwlad sózleri arqalı bildiriledi.

Bala:

Ata qádirin bilmegen,

Balanıń bası qor bolar. (39-bet)

Jetim balaǵa joǵalǵan taydı enshi etipti. (39-bet) On balanı bir ata saqlar,

On bala bir atanı zorǵa saqlar. (39-bet) Biziń balada kemis qalmadı,

Qalıp turǵanı − úyleniw toyı. (39-bet) Balalı úydiń urlıǵı jatpas. (39-bet) Gúlsheli bala súymege jaqsı. (39-bet) Ákeden bala altı batpan kem tuwar. (41-bet)

Ul, uǵıl:

Áke turıp, ul sóylegennen bez,

Sheshe turıp, qız seylegennen bez. (42-bet) Uldıń sawlatı bir basqa,

213

Qızdıń sawlatı bir basqa. (42-bet) Jarlıdan kelip pań bolsa,

Ulıń zálel keltirer, Atıń jurtqa dań bolsa,

Qızıń zálel keltirer. (42-bet) Atadan uǵıl tuwılsın, Atanıń jolın quwsın. (25-bet) Variantlılıq:

Oynasa, ulı jeńer

Arazlassa, atası jeńer. (42-bet) Jılasa, balası jeńer, Shınlasa, anası jeńer. (39-bet)

Bunda ul hám bala sózleri naqıl-maqallardıń variantlılıǵın payda etiwge qatnasadı. Ul bala hám er bala sózleri menen kelgen naqılmaqallar da úlken tárbiyalıq, aqıl-násiyat beriwshi mazmunı menen qáliplesken. Mısalı:

Ul bala:

Qız bala ókpeshil bolsa, Qalıń malı kóp bolar,

Ul bala ókpeshil bolsa, Írısqa qırsıq bolar. (41-bet)

Er bala:

Er balanı erkeletseń, nar bolar,

Qız balanı erkeletseń, ǵar bolar. (42-bet)

Er bala − ata-anaǵa tayaw,

Qız bala − úyge jaqqan boyaw. (38-bet)

Qız sózi de naqıl-maqallar tilinde áhmiyetli birliklerden esaplanadı. Joqarıdaǵı mısallarda qız bala ataması arqalı da berilgen bolıp, ol sıpayılıq, sıylasıq, húrmet mánisin bildiriw ushın xızmet etedi. Bul tuwısqanlıq ataması menen kelgen paremiyalarda qaraqalpaq xalqınıń qız balaǵa qatnaslı barlıq milliy qádiriyatları, úrp-ádet, dástúrleri, tártip, ádep-ikramlılıq normaları ayqın sáwlelenedi. Mısalı:

214

Qız qırıq shıraqlı,

Biri janbasa, biri janar. (42-bet)

Qızdı kúte bilmegen kúń eter,

Jipekti túte bilmegen jún eter. (42-bet) Qızǵa − qırıq úyden tıyıw, Bir

úyden − jıyıw. (42-bet)

Qız saqladıń − qoz saqladıń. (42-bet) Jaqsı qusqa jaman qus,

Taplaw menep teń bolar, Jaqsı qızǵa jaman qız, Baǵı menen teń bolar. (49-bet)

Biydiń qızı – biyshigesh. (68-bet)

Kishkene qızdı qaraqalpaq xalqında qızalaq dep te ataydı. Subektiv baha forması − erkeletiwshi affiks -alaq arqalı qız sózinen jasalǵan. Qaraqalpaq tilinde «-laq, -alaq affiksi dawıslıdan keyin - laq, dawıssızdan keyin -alaq túrinde sanawlı sózlerge qosılıp, kishireytiw, erkeletiw mánilerin bildiredi: Sol qızalaq kúlip quwanǵan gezde, Ap-anıq kórinip kettiń kózime (I.Yusupov)»214. Bul sóz naqıl-maqallar tilinde de ushırasadı:

Qızalaq basqa, qız basqa, Shaytan basqa, jin basqa. (42-bet)

Qız sózi bala sózi menen juplasıp keledi, bunda olar ba- la-qız túrinde juplaspaydı, ul-qız túrinde juplasıp aytıladı.

At-tonı bar kisiniń, Toy-jıyınǵa barısı bar, Ul-qızı bar kisiniń, Qudalıqqa barısı bar. (41-bet)

Sonday-aq, naqıl-maqallar tilinde tómendegi ózgeshelik penen de qollanıladı:

214 Bekbergenova G.A. Hozirgi qoraqalpoq tilida otning subektiv baho formalari. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD) diss. avtoreferati. – Nukus, 2021, 14-bet.

215

Qızlı kisi qıyında,

Ullı kisi jıyında. (39-bet)

Bunda «ul-qızı bar kisi, qızlı kisi, ullı kisi» − ata-ana, ul-qızı, perzentleri bar adam mánisin bildiredi. Ul menen qızǵa tán belgiler, olardıń jeke sıpatlı qásiyetleri tómendegi naqılda qarama-qarsı qoyılıp kórsetiledi.

Qızdıń tamaǵı qılday,

Uldıń tamaǵı uraday. (39-bet)

Perzenttiń, balalarınıń ata-anasına uqsawı astarlı mánide tómendegi paremiya arqalı ańlatıladı:

Ǵarǵa balası «ǵaq» deydi,

Diywana balası «haq» deydi. (39-bet)

Qaraqalpaq tilinde bala sózi hayal-bala-shaǵa hám bala-shaǵa túrinde juplasıp qollanılıp, hayal hám balalar, perzentler, kishkene balalar degen máni túsiniledi. Ol naqıl-maqallarda bılayınsha beriledi:

Arba awdarılǵan soń bala-shaǵa boldı ma? (40-bet)

Aqlıq − ata-ana ushın óz balası hám qızınıń perzentleri esaplanadı. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarında aqlıq tuwısqanlıq ataması da ushırasadı. Aqlıq sózi haqqında S.Shınnazarova bılay dep jazadı: «Aqlıq lekseması perzentten tuwılǵan bala, denotativ semalarına iye. 1) áwlad,

2) tuwısqan, 3) qan jaǵınan tuwısqan, 4) «mennen kishi». 104jastaǵı maǵlıwmat beriwshi Abdullaeva Xatisha áwladlardıń izbeizlik jeti basqıshın tómendegishe kórsetedi.

1)Perzent − óz balań, qızıń;

2)Aqlıq − balanıń balası, qızı;

3)Aqlıqtan shawlıq;

4)Shawlıqtan quwlıq;

216

5)Quwlıqtan boqlıq,

6)Boqlıqtan toqlıq,

7)Toqlıqtiki jawlıq dep ataladı (Tab.k.a.)»215. Qaraqalpaq xalqında óz balası bel bala dep aytıladı.

Qaraqalpaq xalqında aqlıq ataması menen kelgen tómendegidey paremiyalar bar:

Aqlıq kórdim, ay kórdim. (98-bet) Ulıń − sút, aqlıǵıń − qaymaq. (42-bet)

Aqlıq mánisi «Pálegi ashshı, túynegi dushshı (145-bet)» maqalı arqalı da bildiriledi.

Solay etip, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń sózlik quramında ana, bala, ul, qız, qızalaq, perzent, aqlıq sıyaqlı ataanaǵa ortaq tuwısqanlıq atamaları ushırasadı.

2. Neke boyınsha tuwısqanlıq atamaları. Qaraqalpaq tilinde neke boyınsha tuwısqanlıqtı bildiretuǵın sózlerge: qáyin ata, qáyin ene, qaynaǵa, quda, qudaǵay, jezde, baja, jeńge, biykesh, hayal, abısın, baldız, báybishe, toqal, kindik sheshe, elti hám t.b. sózler kiredi. Xalıqtıń turmıs tirishiligi, kún kórisi, ómiri jámiyette, tuwǵantuwısqanlar ortalıǵında keshedi, sonlıqtan, onıń naqıl-maqallar tilinde ónimli ushırasıwı tábiyiy esaplanadı.

Hayal hám qatın sózleri naqıl-maqallar tilinde tómendegishe paydalanıladı. Olar óz ara sinonimlik qatnasta keledi. Qatın sózi ónimli qollanıladı:

Hayal : Hayal jerden shıqqan joq, Ol da erkektiń balası, Erkek kókten túsken joq, Hayal onıń anası. (39-bet)

Hayaldıń qabaq tárezisi bolar,

Abaylamasań, awzıńa shóp ólshep alar. (117-bet)

215 Shınnazarova S.J. Qaraqalpaqstannıń Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń sóylew tili ózgeshelikleri. – Nókis:«Golden print Nukus», 2023, 32-33-betler.

217

Kúniń óter sher menen. (123-bet)

Shapan alma, astar al,

Qatın alma, qostar al. (24-bet)

Bala − erli-zayıptıń dánekeri. (39-bet)

Erli-zayıp arasına esi ketken túsedi. (20-bet)

Qaraqalpaq tilindegi tuwısqanlıqtı bildiretuǵın atamalardıń biri – kúyew. Kúyew sózi eki adamǵa baylanıslı qollanılıp, eki túrli máni ańlatadı: 1. Kúyew – hayaldıń eri, bayı, kúyewi; 2) qızınıń kúyewi, eri yaǵnıy kúyew balası; 3. Bolajaq kúyew. Naqıl-maqallar tilinde de usı mánilerde jumsaladı:

«Kúyew at. 1. Hayaldıń, qatınnıń bayı, eri, qostarı, jubayı, juptısı. Ózi kúyewi menen zindanda qala beredi. («QQ.q.e.») Kúyewi jaman, tek erkek degen atı ǵana bar eken. («QQ.q.e.») Onda kúyewiniń basın kesip, hayaldı alıp ketersiz. («QQ.q.e.») 2.

Turmısqa shıǵıp ketken qızdıń bayı, eri, qostarı, jubayı. Qızıńdı bergen kúyewdiń, Gewdesi qalıp bas keldi. («Qoblan») 3. Erjetken qızdı ayttırıp keletuǵın úylenbegen jas jigit. Anamnan bular kim dep sorasam, saǵan kelgen kúyew dep sıbırlandı. (T.Qayıpbergenov) Bolajaq kúyewdiń at-jónin bile almadı. (Q.Aralbaev) Kiyatırman sapar tartıp alıstan, Kúyew bolıp ishiw ushın duzıńdı. («Qırq qız») ♦

Kúyew bala − turmısqa shıǵıp ketken qızdıń eri, qostarı, jubayı.

Qızdıń tórkin jaǵına hám qız ayttırıp kelgen jigit kúyew bala bolıp esaplanadı. Házir onı kórip

«kúyew bala usı ma eken» dep oyladı (T.Qayıpbergenov)...»216. Naqıl-maqallar tilinde bir neshe mánilerdi ańlatadı. Hayaldıń eri,

kúyewi degen mánini bildirip keledi:

Jaman bolsa kúyewiń,

Joq bolǵanı súyewiń. (58-bet)

Bul naqıldıń mazmunına tiykarlanıp pikir júritkende: eri – arqa súyeri, al, qızınıń kúyewi yaǵnıy kúyew bala mánisinde tómendegi paremiyalarda keledi:

216 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq III K – N (kóylek – nyuans). – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988, 49-bet.

219