Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
«tuwısqan apa», qırǵız tilinde aja «úlken adam, otaǵası, aqsaqal» mánilerin bildiredi»204.
Házirgi dáwirde bul paremiya frazeologiyalıq mánide de paydalanılıp, onıń komponentlik quramında áje túrinde jumsaladı.
Aya sózi eki mánide qollanıladı: «aya − qol, alaqan; aya − tekstte: ana, úlken ana»205. Sonday-aq, áye variantı da ushırasadı:
Ana, úlken ana mánisinde:
Alpar – ayadan,
Tulpar − biyeden. (167-bet)
Áye túrinde kelgen variantı:
Álip − áyeden, kúlik − biyeden,
Nartaylaq tuwa bermes hár túyeden. (67-bet)
Variantı:
Alp anadan, at biyeden,
Nartaylaq tuwa bermes hár túyeden. (167-bet)
Qol, alaqan mánisinde:
Mańlayda bolsa, kórermen,
Ayamda bolsa, jalarman. (39-bet)
Balamda bolsa, sorarman,
Ayamda bolsa, jalarman. (39-bet)
Mániles maqal:
Anamda bolsa, alarman,
Apamda bolsa, jalarman. (108-bet)
Aǵa hám ini sózleri bir atadan bolǵan tuwısqanlardıń jası jaǵınan úlkenin hám kishkenesin bildiredi. Mısalı:
Aǵası urar bolar,
Inisi turar bolar. (25-bet)
Aǵa sózi awıspalı mánide kelip, basshı degen máni bildiredi:
204Dáwletmuratova Z. Qaraqalpaq tilinde tuwısqanlıq terminler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2016, 20-bet.
205Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 530-bet.
201
Saǵası joq boz jetim,
Aǵası joq el jetim,
Juwapsız qalsa, sóz jetim. (134-bet)
Bul maqaldıń payda bolıwı mınaday derekler menen ushlasadı: «Jetimniń túrleri
Bir kúni Jánibek xan Jiyrenshe sheshennen:
−Jetimniń neshe túri bar? – dep soraptı: Sonda Jiyrenshe sheshen oǵan:
−Taqsır, jetimniń úsh túri bar, − depti.
−Bul úsh jetimler kimler eken? – depti xan. Sonda Jiyrenshe Jánibek xanǵa:
−Kempiri joq ǵarrı jetim,
Basshısı joq el jetim,
Suw saǵınǵan jer jetim, − dep juwap beripti»206. Bunda tuwısqanlıq atamaları aǵa – kempir hám ǵarrı sózi menen almasıp qollanılǵan variantı dóregen.
Apa tuwısqanlıq ataması paremiyalarda qız apa, qız hám iniden jası úlken tuwısqan qız mánisinde keledi. Mısalı:
Apa ólse, sińli miyras. (122-bet)
Sonday-aq, paremiyadan kórinip turǵanınday, sińli sózi qızdıń jası jaǵınan ózinen kishkene qız tuwısqanı mánisin bildirse, házirgi waqıtta qaraqalpaq tilinde qarındas túrinde qollanılatuǵın aǵanıń ózinen kishi qız tuwısqanı mánisinde de keledi. Olar kóbinese, terme-tolǵawlar tilinde usı mánisi menen paydalanıladı. Mısalı:
«Sol aǵaǵa miyasar,…
Tar qursaqta tebisken,
Jawar quda ráhmeti, Sińli dárkar jigitke»207.
206Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 297-bet.
207Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 211-bet.
202
Qaraqalpaq tilinde qarındas tuwısqanlıq qarım-qatnas- tı bildiretuǵın ataması eki máni ańlatadı: 1. jası kishi tuwısqan qız; 2. pútkil tuwısqan, aǵayin-tuwǵanlar, jaqınjuwıq aǵayinler degen mánilerde keledi. Mısalı:
1.Qarındası aqılsız bolsa, Aǵasınıń bası ǵawlaydı, Patshası jaman bolsa, Puqarasın jawlaydı.
(82-bet)
2.Qazılasqan soń qarındas bolmas. (46-bet) Qan-qarındas qardas bolar,
Qatar-qurbı qurdas bolar, Awızı bir sırlas bolar,
Awılı bir muńlas bolar. (92-bet)
Z.Dáwletmuratova qarındas ataması haqqında bılay dep jazadı: «Qarındas sózi házirgi túrkiy tillerdiń kópshiligi ushın tán bolıp, ol qarındas (qaraqalpaq, qazaq), qarindosh (ózbek), garındash (túrkmen), qarındash (qırǵız) sıyaqlı fonetikalıq variantlarda qollanıladı. Qarındas sózi eń dáslep,
«bir qarınnan tuwılǵan perzent, bala» degen mánisti ańlatqan. Máselen, eski túrkiy tilinde qarindosh «aǵayin, tuwısqan, bir qarınnan túsken» degendi ańlatqan»208.
Biziń oyımızsha, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde derlik kópshilik jaǵdaylarda tuwısqan mánisinde qollanılǵan bolsa kerek degen pikirdemiz. Folklordıń basqa da janrlarında, máselen, termetolǵawlarda da usı mánisi menen kóbirek paydalanılǵan.
Qarındas ataması menen kelgen naqıl-maqallarda variantlılıq qubılısı ushırasadı:
Qarındastıń dawısı qarańǵıda belli. (30-bet)
Qarańǵı túnde eńirese,
Qarındas dawısı bellidi. (35-bet)
208 Dáwletmuratova Z. Qaraqalpaq tilinde tuwısqanlıq terminler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2016, 19-bet.
203
Bunda jası kishi qız tuwısqan mánisinde keledi. Bul maqaldıń payda bolıwı haqqında Sh.Allamuratova bılay dep jazadı: «Qarındastıń dawısı qarańǵıda belli [belgili]»
Qaraqalpaq xalqı óz qızın qattı sıylaǵan, húrmetlegen, erkin ósirgen, betin qaqpaǵan, kewiline tiymegen.
Shańıraqta qız tuwılsa quwanıp: dáslepki tuwılǵan tuńǵısh qızdı «dáwlet bası», «qız emes qırıq mıń qızıl altın», − dep jaqsılıqqa jorıp, ırımlaǵan. …
Qız bala turmısqa shıqqannan soń óz tuwılıp ósken úyi ǵana emes, pútkil awılı oǵan «tórkin» bolıp esaplanadı. Qız tórkinlep kelgeninde awılı onı húrmetlep,− «qızımız keldi» − dep sıylap, úylerine shaqırıp, húrmetlep kútetuǵın bolǵan. … Burınları turmısqa shıqqan qız tórkin tárepten birew qaytıs bolǵanda, alıstan dawıs shıǵarıp, joqlaw aytıp keletuǵın bolǵan. Dawısınan merekege jıynalǵan el-jurt sol úydiń qızı kiyatırǵanın bilip, aldınan shıǵıp kútip alǵan. Mine, sol sebepten: −«Qarındastıń dawısı qarańǵıda belli», −
degen sóz
qalǵan»209.
Qaraqalpaq folklorınıń basqa janrlarına qatnaslı shıǵarmaları tilinde tuwısqan degen mánide er balaǵa arnalǵan súymishlerde hám bayatlarda «arqalas − qanalas, bawırlas (arqabawır)»210 sózi qollanıladı. Mısalı:
Tırrıw-tırrıw tırnalar, Sap dizilip ırǵalar, Arqan tart, gilem art,
Arqalasqa sálem ayt! (495-bet) Aynanayın arshılım,
Arǵa shapqan qamshılım,
Arqalastıń ishinde,
Ayrıqsha ózi qayshılım! (469-bet)
Ulıwma, tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın atamalardıń derlik kópshiligi ulıwma túrkiy tillerine ortaq
209Allamuratova Sh. https://t.me/ibratli_sozler.
210Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 530-bet.
204
sózler bolıp keledi. Laqay tilindegi tuwısqanlıq atamaları haqqında N.Nazarov bılay dep jazadı: «Elat wákillerinde tuwısqanlıq atamalarına kelsek, kópshilik atamalar ayırım sóylesimlik ózgesheliklerdi esapqa almaǵanda (máselen, otaata, ona-yene, ake, uke) ózbeklerdiń basqa elatları menen birdey atamada aytıladı. Ayırmashılıqlı tárepi sonnan ibarat, ata hám ana tárepinen de tuwısqan baba – «chalata», ata hám ana tárepinen de tuwısqan mama – «katteyene», atanıń aǵaları – «baba», atanıń aǵalarınıń hayalları – «mama», tuwısqan aǵa «ayna», tuwısqan dayı «aynataǵa», hayal hám kúyewdiń qız apası – «biyke», hayaldıń sińlisi − «baldiz», jeńge – «cheche», apanıń kúyewi
–«jezde», kúyewdiń aǵasınıń hayalı – «jeńge», apa hám sińlilerdiń balaları – «jien», atanıń aǵa hám inileriniń balaları
–«ámeki» dep ataladi. Burın bir neshe hayal alıw múmkin bolǵan jaǵdayda úlken hayal – «baybiche», súyikli hayal − «áydik», jaqsı
kórmeytuǵın hayalı − «töqal» dep atalǵan. Ádette, sońǵı atama jaǵdaydı baqlap, sezgir qońsılar tárepinen berilgen»211.
Naqıl-maqallar tilindegi tuwısqanlıq atamaları toparında kempir hám ǵarrı sózleri qollanıladı. «Ǵarrı at. 1.Úlkeygen, jası jetken er adam, qartayǵan er adam, kisi.;. 2.Eski,
góne;. ..3. Qartayǵan, qarıya, ǵarrı kempir, ǵarrı adam»; «Kempir
at. 1. Qartayǵan qatın, jası úlkeygen hayal;. .........2.Birewdiń tuwǵan anası, apası;. ...... 3.Ǵarrınıń hayalı, qatını; ♦ Mástan kempir –
jógi, juwha, qaqsal, sıyqırshı;........... Kempir bet – betine ǵarrılıq belgisi tiyisken adam... b) kóse»; «Kempir-ǵarrı at. 1.Qartayǵan, jası úlkeygen adamlar, erli-zayıplı adamlar, qartayǵan kempir menen
ǵarrı. ; 2.Tuwǵan ata-ana, áke-sheshe, erli zayıp-
lılar»212. Ǵarrı, kempir atamaları menen kelgen paremiyalar kóbinese, mazmunı jaǵınan jası úlkenliktiń, aqıllılıqtıń, tóreliktiń, danıshpanlıqtıń úlgisi sıpatında kórinedi. Bul atamalar dara turıp ta, qatar qoyılıp ta qollanıladı. Mısalı:
211Nazarov N.Laqaylar: etnografiya, lingvistika va folklor. – Toshkent: «Tamaddun», 2010, 36-37-betler.
212Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi.Tórt tomlıq II G – K (k – Kózsizlik). – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1984, 45, 319-betler.
205
Bir kempir bir kempirdi «biykesh» deydi, Bir kempirge bir kempir
«Óybey, qız-ay, sóytós» deydi. (138-bet) Kempir − balanıń jazlawı. (39-bet) Kempir bilmegendi ǵarrı biler. (86-bet) Orazanıń onı qaldı,
Kempirlerdiń kóni qaldı. (94-bet)
Dáslepki paremiyada qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádet, saltdástúrleriniń biri − kelinniń óz biykeshiniń atın aytpaytuǵınlıǵı, jeke, unamlı, jaqsı, sulıw laqap at beretuǵınlıǵı, kúyewiniń tuwısqan qarındaslarına yamasa tuwısqan bolmasa da kúyewine urıwlas qarındaslarına ulıwmalıq túrde biykesh dep aytatuǵınlıǵı, olardıń qartayıp qalsa da sıylap, ata-babadan kiyatırǵan milliy dástúrdi saqlap, oǵan sadıq bolıp, sol dástúr boyınsha ele bayaǵı kishkene qızday húrmetlep,
«qız-ay» dep sóylesetuǵınlıǵı, tuwısqanlar ortasında sóylesiw mádeniyatınıń eń joqarı, ájayıp úlgileri júdá sheber beriledi. Qaraqalpaq xalqında qızdı ayrıqsha sıylap, kisi balası, qonaq dep esaplap, esikke otırǵızbaydı, jeńgesi biykeshin ózinen joqarı, tórge otırǵızadı, bul dástúrler qızlardıń jeńgesi tárepinen de húrmetsıylasıq ushın óz atı menen atamaytuǵın dástúrleri menen ushlasıp ketedi. Mine usı mazmun naqılda obrazlı sáwlelendirilgen. Ekinshi mısalda aqlıqtıń kempir-ǵarrıǵa, atası menen apasına ayrıqsha jaqın bolatuǵınlıǵı, olardıń óz kewlinshe, diydilegenindey dárejede «jazlaw» bolatuǵınlıǵı, óz áke-sheshesi tárepinen berilmeytuǵın múmkinshiliktiń kempirde – kempir apada bar bolatuǵınlıǵı, kempir-ǵarrınıń aqlıqtı óz balasınan da jaqsı kórip, súyispenshilik penen «Pálegi ashshı, túynegi dushshı» dep ózgeshe miyrim menen jan ashıtıp, ǵamxorlıq etiwi názerde tutıladı. Keyingi mısalda qartayǵan, jası úlken adamlardıń biri (kempir) bolmasa ekinshisiniń (ǵarrı) biletuǵını, máselen, er adamnıń dúzde, sırtta, jıyınlarda, merekelerde kóp bolıp, basshılıq, shólkemlestiriw jumıslarında kóbirek qatnasatuǵınlıǵı, usı sebepli kóp nárseden xabardar bolıp, tá-
206
jiriybeli bolatuǵını, hayal adamnıń kóbinese, perzent tárbiyası, úy jumısları menen kóbirek bánt bolıp qalatuǵınlıǵı, er adamnıń joqarı turatuǵınlıǵı haqqında pikir júritiledi. Eń sońǵı mısalda musılman xalıqlarınıń ortaq dástúri – oraza tutıw, onıń ózine jarasa talapları, abzallıqları menen birge burınǵı awqatlanıwǵa salıstırǵanda adamnıń azıp, arıq bolıp qalatuǵını, ásirese, qartayǵan adamlardıń − ózi arıq kempirlerdiń etten túsip qalıwı arttırıp kórsetilip, kóni yaǵnıy tek terisi qaldı túrinde sheber beriledi.
Ǵarrı sózi naqıl-maqallar tilinde bir neshe mánilerde qollanıladı. Ulıwma jası úlken, qartayǵan mánisin de bildiredi yamasa jas sózi menen de, usı jas degen mánide jigit sózi menen de qarama-qarsı qoyılıp, jas penen salıstırılıp kórsetiledi. Sonday-aq, balaǵa da qarama-qarsı qoyılıp, ǵarrınıń tájiriybeli, talay turmıs táshwishlerin kórgen, sınalǵan, kóp jaǵdaylarda jol tawıp ketetuǵınlıǵı ayqın, tásirli beriledi:
Úy artında tóbe bolsa, Ertlewli attay bolar,
Úyińde ǵarrıń bolsa,
Jazıwlı xattay bolar. (122-bet) Jas penen ǵarrı bilimde teńleser, Xan menen qara maydanda teńleser,
Jaqsı menen jaman ólgende teńleser. (57-bet)
Ǵarrıǵa − húrmet, jaslarǵa – izzet. (46-bet)
Jasqa tiyip barmaq jegenshe,
Ǵarrıǵa tiyip qaymaq jegenim jaqsı. (103-bet) Ǵarrını asqa shaqır, Jigitti iske
shaqır. (86-bet) Aldamaǵa bala qayım,
Quday ursın ǵarrını. (40-bet)
Ǵarrı tuwısqanlıq ataması menen kelgen paremiyalardıń mazmunı hár qıylı bolıp, ayırım naqıl-maqallarda ásirese, qartayǵan shaǵında kempir-ǵarrınıń bir-birine arqa súyeytuǵınlıǵı, birin biri joytıp otıratuǵınlıǵı sóz etiledi:
207
Kempiri ǵarrısına «ǵarrım» dese,
Ǵarrısı «mańlaydaǵı barım» deydi. (86-bet)
Ǵarrı sóziniń mánisin bildiretuǵın qariya, sonday-aq shal birlikleri paydalanıladı:
Altı jasar bala atqa minse, Alpıstaǵı qariya sálem berer. (41-bet) Otız ulım bolǵansha,
Olaq bolsa da shalım bolsın. (42-bet)
Ǵarrı sózi kóbinese, er adamǵa baylanıslı qollanıladı, ayırım jaǵdaylarda qartayǵan, kóp jasaǵan (tozǵan) degen mánide ǵarrı kempir túrinde ushırasadı, sonday-aq, kóp waqıtqa shekem turmıs qurmay júrgen qızǵa baylanıslı aytıladı:
Ǵarrı qız er tańlamas, Ólgen jer tańlamas. (86-bet)
Kóp jasaǵan, qartayǵan degen máni bildirip, haywan, quslarǵa baylanıslı da jumsaladı. Mısalı:
Ǵarrı shımshıq kepekke aldanbas. (86-bet)
Ǵarrı atın maqtaǵan jolda qalar. (86-bet) Boz at tálimsip jem jemes,
Ǵarrı at báygiden kelmes. (58-bet)* Ǵarrı túye baqırawıq,
Ǵarrı qoraz shaqırawıq. (166-bet)*
Solay etip, áke tárepke baylanıslı tuwısqanlıqtı bildiretuǵın atamalar joqarıda tallap kórsetilgen bir qansha mánileri menen qollanılıp, naqıl-maqaldıń insan turmısınıń túrli táreplerin kórkemlep súwretleytuǵın oǵada tereń, keń mazmunında, onıń barlıq pragmatikalıq xızmetlerin atqarıwında úlken hám áhmiyetli orın iyeleydi.
Ana tárepke baylanıslı tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiriwshi atamalar. Qaraqalpaq tilinde ana tárepke bayla-
208
nıslı tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın atamalarǵa dayı, jiyen, bóle sózleri kiredi. Olar naqıl-maqallar tilinde tuwısqanlar ortasındaǵı túrli qatnasıqlardı kórsetiwde úlken xızmet atqaradı.
Dayı − qaraqalpaq xalqınıń turmısında kóplegen tuwısqanlıq qatnasıqlarda, úrp-ádet, dástúrlerde úlken orın iyeleydi. Naqılmaqallarda úgit-násiyat, házil arqalı gáptiń tiykarın aytıw, dayınıń insan ómirinindegi ornı, xızmeti, áhmiyeti sheber súwretlenedi. Mısalı:
Hám dayımnıń úyine barayın, Hám tayımdı úyreteyin. (165-bet) Ayında kórmeseń, aǵayıń jat,
Jılında kórmeseń, dayıń jat. (91-bet) Qoqannıń shayısın ayt,
Jumattıń dayısın ayt. (100-bet)
Dayı sózi paremiyalarda awıspalı mánide haywanlarǵa qatnaslı da qollanılǵan:
Sarı iyt shaǵalǵa dayı. (8-bet)
Jiyen qaraqalpaqlarda oǵada áhmiyetli orın tutadı. Onıń da tuwısqanlar arasında ayrıqsha ornı, basqalardıń tisi bata bermeytuǵın ústemligi, házil-dálkegi, basqısı bar. Bul ózgeshelik naqılmaqallarda ayqın ornın tabadı. Mısalı:
Jaman jiyen jawdan jaman. (25-bet)
Kúyew qartaysa jiyen bolar. (85-bet)
Daw-jánjelde «jiyen» sózi basım bolar. (25-bet)
Jiyen sózi menen kelgen ayırım paremiyalardıń mazmunı termelerde berilgen qatarlar menen únles kelip, ulıwmalıq mazmundı sáwlelendiredi:
Naqıl-maqallarda: Jaqsı bolsa jiyeniń, Urlanǵanı túyeńniń.
(52-bet)
209
Termede:
Túyeń menen biyeńdi,
Alıp ketse, jiyen jaw. (207-bet)
Qaraqalpaqlarda apalı-sińlili tuwısqanlardıń perzentleri biribirine bóle boladı. Olar haqqındaǵı naqıl-maqallar tómendegishe:
Tórt ayaqlıda bota tatıw,
Eki ayaqlıda bóle tatıw. (46-bet)
Solay etip, dayı, jiyen hám bóle tuwısqanlıq atamaları qatnasqan naqıl-maqallar tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın basqa atamalarǵa salıstırǵanda az ushırasadı.
Ata-anaǵa ortaq tuwısqanlıq atamaları. Qaraqalpaq tilindegi ata-anaǵa ortaq − «áke hám anaǵa ortaq tuwısqanlıq terminler» toparına ana, bala, ul, qız, qızalaq, perzent, aqlıq, shawlıq, shóbere terminleri kiredi213.
Ana sózi qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarında úsh túrli atama menen: 1.ana, 2.ene, 3.sheshe sózleri arqalı beriledi:
Ana:
Anasın kór de, qızın al,
Erisin kór de, bózin al. (23-bet) Tuwǵan úydiń tútini jıllı,
Tuwǵan ananıń kútimi jıllı. (37-bet) Aq sút bergen ananıń,
Balada haqı kóp bolar. (38-bet) Xannan bala ullı,
Baladan ana ullı. (38-bet)
Ene:
Atadan altaw tuwǵansha,
Eneden ekew bol! (13-bet)
213 Dáwletmuratova Z. Qaraqalpaq tilinde tuwısqanlıq terminler.– Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2016, 27-bet.
210