Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Bul atamalar qaraqalpaq naqıl-maqallarında tómendegishe saqlanǵan:

Qazılasqan soń qarındas bolmas. (46-bet)

Qádir bilmes qarındastan, Ǵaybana bolǵan dos artıq. (88-bet)

Qardas − qan-qarındas. (30-bet) Qardastıń qádirin músápir biler. (30-bet) Qardastı múshe ayırar,

Qarındastı bishe ayırar. (30-bet)

Bunda «qardas − tuwısqan, qan-qarındas (qáwmi-qardash)»191. Házirgi waqıtta basqa da túrkiy tillerde, atap aytqanda, ózbek tilinde qardash sózi tuwısqan degen mánide ónimli qollanıladı.

Aǵayin tuwısqanlıq ataması qaraqalpaq xalıq naqıl-maqal- ları tilinde tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın eń ónimli qollanılǵan birlik bolıp esaplanadı. Mısalı:

Aǵayinniń qádirin, Jalalı bolsań bilerseń, Ata-ananıń qádirin,

Balalı bolsań bilerseń. (24-bet)

«Aǵayin bir ólide, bir tiride [aǵayin bir ölide, bir tiride]

• Kúndelikli tirishilikte hәr kim óz jumısı menen, qolları bosamaytuǵın aǵayin-tuwısqanlar, toy-merekede, ólim-jitimde basları qosılıp, ıntıǵısıp kórisedi. Toy-merekede, lazımda ushırasıp, bir-birine jәrdem kórsetetuǵın tuwısqanlarǵa qarata qollanıladı»192.

Naqıl-maqallar tiliniń sózlik qorında aǵayin, tuwısqan mánilerin bildiriwde paydalanılǵan atamalardan biri tuwıs túrinde de keledi. Mısalı:

191Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 536-bet.

192Qazaq jáne qaraqalpaq tilderiniń salıstırmalı-paremiologiyalıq sózdigi (rus, aǵılshın

tilderindegi qısqasha túsiniktemelerimen). Sózdik. / Jalpı redakсiyanı basqarǵan M.Q.Eskeeva./ Almatı.: − Bulatov A.J., 2022, 12-bet.

191

Baǵlı jerdiń ırısı kóp,

Baǵlan erdiń tuwısı kóp. (68-bet)

Bunda aǵayini, jaqınları yamasa tuwısqanları bolmasa da tuwısqanday bolıp ketken jaqınları, jora-joldas, dosları kóp degen mánide keledi.

Jaqsı bolsa qońsıń,

Ol da bir seniń tuwısıń. (25-bet)

Tuwıspaǵan quwıspas. (25-bet)

Tuwıs sózi menen birge bawır sózi de tuwısqanlıq qarım- qatnastı bildiriw ushın xızmet etedi. Bawır sózi de aǵayin, tuwısqan mánisinde keledi.

Tórede bawır bolmas. (30-bet)

Aytısqan awıl bolmas, Bolıspaǵan bawır bolmas. (35-bet) Jatta júrgen bawırlastan, Jaqındaǵı dos artıq. (88bet)

Bunday birliklerdi er balaǵa arnalǵan súymishlerden de kóriwge boladı.

Aylanǵanda ayımsań,

Tolǵanǵanda barımsań,

Júregimseń, qanımsań,

Tuwısımsań, bawırımsań! (472-bet)

Sonday-aq, folklorlıq shıǵarmalardıń basqa janrlarında aǵayinbawır túrinde juplasıp kelip ushırasadı:

Aydıw, aydıw, aydanas,

Atalı tuqım aynımas,

Atadan altaw tuwǵannıń,

Atqan bir oǵı jańılmas,

Adamzattıń jamanı,

192

Aǵayin-bawırın tanımas, Háńńay, háńńay, háń-á-ńay. (462-bet)

Sonday-aq, tuwısqan, jaqın mánileri naqıl-maqallar tilinde óz degen birlik arqalı da bildiriledi:

Óz óltirmes, jat jarılqamas. (25-bet) Qaraqalpaqlarda alı,

áli-áwlad sózi de qollanılǵan: «alı −

tekstte: urpaq, úrim-putaq, áli-áwlad»193; «Áli-áwlad at. Barlıq tuqım-teberik... atayı-babası kiyatırǵan bay, áli-áwlad patsha bolǵan (Q.Ayımbetov)»194. Mısallardan kórinip turǵanınday, ata-baba, atayıbabası túrinde de qollanıladı.

Qaraqalpaq tilinde jaqın aǵayinshilik qatnaslardı bildiriwde jegjat sózi de paydalanıladı. Bul sózdiń qurılısındaǵı jat komponentiniń mánisi túsinikli, ol jaqın emes, aǵayin yamasa tuwısqanshılıǵı joq degen mánidegi jat sózi bolıp, jeg komponentiniń mánisi oǵan qarama-qarsı bolsa kerek dep shamalaymız, sol jaǵdayda jat emes degen máni payda boladı, solay da, jeg komponentiniń mánisin onıń etimologiyasın úyreniw arqalı anıqlaw zárúr. Jegjat sózinen kelip shıǵatuǵın máni – jaqın, aǵayin. Ol termelerde bılay qollanıladı:

Jigittiń soldur muratı:

Jılawlaǵan dúldúl atı,

Jámiyası hám jegjatı,

Jal-quyrıq, qanatı bolsa. (202-bet)

Bunda «jegjat − aǵayin-tuwǵan, tuwısqan, jámiya − awıl-ay- maq, jámáát»195.

B.Aǵımanova qazaq xalqınıń tariyxına, qazaq ómirine baylanıslı bir neshe atamalar tuwralı sóz etip, olardan «Altı alash» tı:

193 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 529-bet.

194 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tórt tomlıq 1-tom A−V. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1982, 144-bet.

195 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 533-bet.

193

jaqın qatnasıqlardıń belgisi, ataması bolıp, kúndelikli turmıstaǵı qarım-qatnastıń eń ónimli, jiyi qollanılatuǵın birligi sıpatında xızmet atqaradı. Bunday birlikler xalıqtıń ótmish-tariyxı, ótkendegi turmısı, kún kórisinde áhmiyetli orın tutqan atamalar sıpatında xalıqtıń awız ádebiyatında tereń iz qaldırǵan. Qaraqalpaq folklorınıń eń qısqa hám oy-pikirdi tásirli, ıqsham jáne ótkir bayanlawda júdá jiyi paydalanılatuǵın janrlarınıń biri – naqıl-maqallar tilinde de olar úlken bir topardı quraydı.

Endi tuwısqanlıq atamalarınıń basqa toparları haqqında sóz etpekshimiz.

Qaraqalpaq tilindegi tuwısqanlıq qarım-qatnaslardı bildiretuǵın birliklerdi arnawlı izertlegen ilimpaz Z.Dáwletmuratova: «Izertlewshilerdiń pikirleri boyınsha, túrkiy tillerdegi tuwısqanlıq terminlerdiń ulıwma sanı 30ǵa shamalas bolıp, olar eki toparǵa – qanı, yaǵnıy ata-tegi boyınsha tuwısqanlıq terminler hám nekeden keyin payda bolǵan tuwısqanlıq terminler bolıp bólinedi» dep kórsetedi hám qanı (qanalası – D.Z.) boyınsha tuwısqanlıqtı bildiretuǵın sózlerdi úsh toparǵa: 1) áke tárepine baylanıslı tuwısqanlıq terminler; 2) ana tárepine baylanıslı tuwısqanlıq terminler hám 3) ata-anaǵa ortaq tuwısqanlıq terminler»197 dep bóledi:

Biz bul klassifikaсiyanı basshılıqqa ala otırıp, usı tiykarda qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde qollanılǵan tuwısqanlıq qarım-qatnaslardı bildiretuǵın atamalarǵa toqtap ótiwdi maqul kórdik.

1. Qanı, yaǵnıy ata-tegi boyınsha tuwısqanlıq atamaları

Áke tárepine baylanıslı tuwısqanlıqtı bildiretuǵın atamalar naqıl-maqallar tilinde júdá ónimli ushırasadı. Qaraqalpaq xalqında er adamnıń jolı ullı dep esaplanadı,

«Eriń – piriń» dep násiyat etiledi, úyretedi, er adamnıń jolın kesip ótpeydi, onnan qayaqqa baratırǵanlıǵı soralmaydı, burınları toymerekede áke otırǵan jerde balası birge otı-

197 Dáwletmuratova Z. Qaraqalpaq tilinde tuwısqanlıq terminler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2016, 10-bet.

195

rmaǵan, áke menen perzentler ortasında ákeniń ornı, húrmeti, talabı, basshılıǵı ayrıqsha esaplanadı. Naqıl-maqallarda ákeniń ornı, jolı, húrmeti, perzent ómirindegi, tárbiyasındaǵı áhmiyeti sheber sáwlelendiriledi. Áke sózi perzentlerdiń atası, ákesi mánisinde keledi. Bunday naqıl-maqallar túrli mazmundı sáwlelendiredi. Mısalı:

Qudaydan áke tileseń de, áke bermes. (94-bet)

Toyǵa shappaǵan atıńdı,

Ákeńniń asında shabasań ba? (163-bet) Ákeniń eń jaqsısı jezdedey bolar. (41-bet) Álpi alısqan ákesi menen degisher. (40-bet) Háziliń jarassa,

Atań menen oyna. (38-bet)

Altı arıstıń arı bir,

Atası basqaǵa báribir. (30-bet)

Atań ólse de, atańdı kórgen ólmesin. (39-bet) Ursa da, atamnıń qolı ursın. (35-bet) Atadan uǵıl tuwılsın,

Atanıń jolın quwsın. (25-bet)

Jaqsı ata jaman balaǵa qırıq jıl azıq. (38-bet)

Bunda ata sózi áke mánisinde qollanılǵan.

Qaraqalpaq tilinde ata sózi bir neshe mánilerdi bildiriwde qatnasadı. Bul ata sózi ákesiniń aǵasın, kúyewdiń yamasa hayaldıń ákesin (qayın atanı) bildiriw ushın da qollanıladı. Sonday-aq, tuwısqan bolmasa da, jası úlken adamlarǵa qarata da aytıladı. Ulıwma aldıńǵı ótken áwlad, ata-babaları degen túsinikti de ańlatadı. Sonıń menen birge, atanıń jolı, ata kásibi túrinde de keledi.

Baba – ákeniń ákesi. Ol naqılda ata-baba mánisinde bılay berilgen:

Oylanıp bilip babalar,

Sózdi dúrge teńgergen,

Tawıp aytqan hár sózin,

196

Oylama kem dep gáwhardan. (136-bet)

Xalayıq saǵan aytar sol,

Babamnan qalǵan gúzar jol, ... »198.

Ata hám baba sózleriniń bir-birine mánilik qatnasları mına qatarlarda kórinedi:

«Er-adamlar piri − Shaxımardan, Hayal-qızlar piri − Biypatpa, Suwdıń piri – Sulayman, Balıqshı piri – Mardan ata, Maldıń piri – Záńgi baba, Qoydıń piri – Shopan ata, Túyeniń piri – Waysıl qara, Jılqınıń piri – Jılqıshı ata, Temirshi piri –

Házireti Dawıt, Shıǵırdıń piri – Laylej baba, Qobızdıń piri – Qorqıt ata,

Bazardıń piri – Bahawatdin»199 bolsa,

«Qorasan baba − qaraqalpaq xalqınıń piri (shın ismi-shári- pi Ábdijálil baba)», «Náylaj baba − shıǵırshılar piri», Jayılqan – qaraqalpaq xalqınıń ańızlıq tulǵası, túp babası (Jayıl biy); Qońıray − qońıratlardıń baba ataması (Qońır ulı)», al «jayıl bala − qaraqalpaqı bala (jayıl áwladı), jayıl jalpaq erkeletiwshi sóz (jayılqan jalpaq)»200 dep atalǵan. Ata hám baba sózleriniń sinonimiyası «bayır − túp mákan, babaqonıs, atajurt»201 sózlerinde de berilgen.

Demek, baba hám ata sózleri jeke turıp ákeniń ákesi degen máni hám jup sóz túrinde ata-babalar mánisin de bildiredi Ata sózi ata-ana túrinde juplasıp kelgende áke mánisin bildiredi.

198Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 184-bet .

199https://t.me/Tariyxqa_nazer.

200Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 536, 538, 533, 536-

betler.

201Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 478-bet.

197

Er bala − ata-anaǵa tayaw,

Qız bala − úyge jaqqan boyaw. (38-bet)

Dúnya − aǵıp atırǵan bulaq,

Ata-ana sózi − jaǵalay pitken quraq. (38-bet)

Qaraqalpaqlarda balalardı ata-babalar menen tanıstırıw dástúri balalarǵa arnalǵan awızeki shıǵarmalar tilinde, máselen, jırǵawlarda da ushırasadı:

Ulıwma, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde áke degen mánini ańlatıwda kóbirek ata ózi paydalanılǵan. Bul naqıl-maqallar dóregen dáwirlerde ata sóziniń ónimli qollanılıwda bolǵanlıǵın kórsetedi.

Ana sózi paremiyalarda perzentti tuwǵan, dúnyaǵa keltirgen adam mánisinde de, jası úlken, tórelik etiwshi, jol kórsetiwshi, basshı mánisinde de keledi. Mısalı:

Ininiń aqılsızı, Tuwısqan aǵasın jamanlar, Aǵanıń aqılsızı,

Sút bergen anasın jamanlar. (25-bet)

Aq sút bergen ana túrinde de qollanıladı.

Mama ataması perzent ushın anasınıń anasın ańlatadı. Naqılmaqallarda tek bir qospa sózde ushırasadı: Gúldirmama gúldirese de, jawın sol eken. (158-bet).

Qaraqalpaq folklorı shıǵarmaları tilinde hayal-qızlar- dan esaplanǵan pirler: «Jáwdir mama − jawın piri» (487-bet),

198

«Seldiń piri − Seltir mama» (488-bet). Olar «Bult aylanǵanda» aytılatuǵın aytımaqlarda bılay qollanıladı:

Gúldir mama, Shúldir mama,

Gáldir mama, Sháldir mama,

Jáwdir mama, Sháwdir mama,

Jawınıńdı jawdır, mama! (487-bet).

Naqıl-maqallardıń payda bolıwı menen baylanıslı derekler folklorlıq shıǵarmalardıń ózinde kóp ushırasadı. Mısalı:

Atań ólse qoyılar,

Atan ólse soyılar (127-bet) degen naqıldaǵı atań tuwısqanlıq ataması onıń usı naqıldıń dóreliwine baylanıslı derekte − basqa janrında – awızeki gúrrińlerde mamay túrinde berilgen. Bunda mamay sóziniń mánisi – qáyin ene. Mısalı,

«Bir jigittiń qáyin enesi qaytıs bolıp, sonıń xabarın aytıp kelse, ol: «Búgin sonar ǵoy» dep, ańǵa shıǵıwǵa tayarlıǵın kóre beripti. Sonda xabar aytıp kelgen adam:

− Mamaydıń qara asın kim beredi? – dese, jańaǵı jigit:

Mamay ólse qoyılar,

Malım ólse soyılar,

Mınadayın qansonar,

Maǵan qaydan tawılar,

− dep, óz jumısı menen bola beripti»202.

Sonar sóziniń mánisi ayırım dereklerde ań dep túsindiriledi. Tawlamashlarda qansonar sózi qollanılǵan: «Qansonar

−Sonar, sonar, qansonar, «Qansonar» dep kim aytar?

−Ań awlaǵan ańshı aytar.

−«Ańshı aytar» dep kim aytar?

−Mal qayırǵan malshı aytar. (447-bet).

202 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 363-bet.

199

Qaraqalpaq folklorınıń, sonıń ishinde, balalar folklorınıń ózine tán bir ózgesheligi – onıń til qurılısında xalıqtıń milliy mádeniyatı, úrp-ádet, dástúrleri, isenim, salt-sana, qorshaǵan ortalıqqa baylanıslı, sonday-aq, ata-ba- balarımız paydalanǵan kóplegen buyımlar, olardıń shuǵıllanǵan óner, kásip atamaları hám t.b. sıyaqlı birliklerdiń qollanılıwı arqalı ósip, izde jetilip kiyatırǵan jas áwladqa bilim beriledi, turmıslıq aqıl-násiyat aytıladı. Olardan biri «Sanamalar»da da mamay atamasınıń beriliwi bul sózdiń belgili bir dáwirlerde qollanılıwda bolǵanlıǵın kórsetedi. Mısalı:

Ayyam mamay ólipti,

As-abatın beripti,

Asabası un taptı,

Asawılı nan japtı... (511-bet).

Qaraqalpaq tilinde áje sózi úsh túrli mánide keledi: 1. tuwǵan ana; 2. ákesiniń anası − kempir apa; 3. qız apa – ájapa. Paremiyalarda áje sózi aja túrinde qollanılǵan:

Ay deytuǵın aja joq, Qoy deytuǵın xoja joq,

Ózi xan, ózi sháriyar birew. (80-bet)

Bul sózdiń mánisin de etimologiyalıq tallaw júrgiziw arqalı tolıq anıqlawǵa boladı. Aja sózine bılayınsha túsinik berilgen: «aja − tekstte: jasullı, basshı»203. Bul haqqında Z.Dáwletmuratova bılay dep jazadı: «Eski túrkiy qáwimlerdiń tilinde qollanılǵan aja (ajo) sózi házirgi qaraqalpaq tilinde áje formasında saqlanıp qalǵan. Aja dep erte dáwirlerde túrkiy xalıqlar biydi, tóreshi adamdı aytqan. Shaǵatay ordası dáwirinde aja sózi «aǵa» mánisin bildirgen, ol házirgi ayırım tillerde de saqlanǵan. Máselen, uyǵır tilinde acha

203 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 529-bet.

200