Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Sınsa − gúlaldıń gúzesi,

Tógilse − áreptiń ayranı. (112-bet)

Degen menen, qaraqalpaq xalqında Árepbay túrinde adam atları da qoyıladı. Bunday birliklerdi, atamalardı tereń ilimiy-teoriyalıq, etimologiyalıq analizler júrgiziw arqalı anıqlaw zárúr.

Solay etip, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde qollanılǵan millet atamaları olardıń usı milletler, xalıqlar menen uzaq tariyxıy baylanıslarınıń, qarım-qatnaslarınıń bar ekenligin dálilleydi.

Urıw atamaları. Qaraqalpaq xalqınıń ózine tán milliy ózgesheliklerin kórsetip turatuǵın belgileriniń biri – olardıń urıwtiyrelerge bóliniwi bolıp esaplanadı. Úlken urıwlar – qıtay, qıpshaq, keneges, mańǵıt, qońırat, múyten

«arıs birligi − urıw-qáwimlik birlespe»leri bolıp, «altı arıs − qaraqalpaq xalqınıń etnikalıq jıyıntıq ataması»n, sonday-aq, «arıs − tekstte: úy iyesi, otaǵası, xojeyin»180 degen mánilerdi de bildiredi. Qaraqalpaqlarda burın «jámaǵayin» ataması da qollanılǵan: «jámaǵayin − uruwlas aǵayin»181 dep esaplanǵan. Urıwlar óz ishinde bir neshe tiyrelerge bólinedi. Olardıń kópshiligi naqıl-maqallar tilinde ushırasadı. Naqıl-maqallarda qaraqalpaqlardıń derlik kópshilik urıwlarınıń ózgeshelikleri kórsetiledi. Kóplegen urıw-tiyre atamaları naqıl-maqallardıń sózlik quramına eniw arqalı oǵada úlken xızmet atqaradı. Bul birlikler úlken bir xalıqtıń shejiresi menen baylanıslı bolıp keledi.

«Shejireler. Ata-babalardıń óz izindegi áwladları ushın qaldırǵan eń hasıl ata miyras múlki – shejire bolıp tabıladı. Shejireler tiykarınan turmıslıq talaplarǵa baylanıslı bolǵan zárúrliklerden kelip shıqqan. Hár qanday xalıq, millet wákilleri, hátte, urıwlar, tiyreler ózleriniń shıǵısın, dáreklerin biliwge qızıǵatuǵınlıǵı tábiyiy qubılıs. … Shejirelerdiń tiykarǵı maqseti – hár kim óziniń kimlerdiń áwladı

180Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 529-530-betler.

181Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 533-bet.

181

ekenligin bilip júriwi hám ata-balalarınıń ruwxların ardaqlap, olardı maqtanısh etiwinen ibarat. Al wazıypası − keleshek áwlad wákillerin óz ata tegi menen tanıstırıp barıw, shejire shınjırınıń úzilip ketpewin támiyinlew»182.

Naqıl-maqallarda qaraqalpaqlardıń derlik kópshilik urıwlarınıń ózgeshelikleri kórsetiledi. Sol urıwdan bolǵan adamnıń minez-qulqı, sol urıwǵa ortaq bolǵan qásiyetler, sıpatlar, olardıń áwladlarına tán belgiler kórkem sáwlelendiriledi. Máselen, qıtay, ashamaylı, qıyat, teristamǵalı, uyǵır, baymaqlı, qıpshaq, boqlı qıtay (/baǵlı qıtay/boqlı tay), qılqalı hám t.b. urıw atamaları túrli ózgeshelikler menen qollanıladı. Geypara urıw atamalarınıń qollanılıwına itibar qaratayıq:

Qaraqalpaqtıń qıtayı, Qaysısın kórseń shıtayı. (31-bet) Qızdıń kórmeytuǵın jeri joq,

Qıtaydıń júrmeytuǵın jeri joq. (31-bet)

Sańmurın,

Sarayǵa barǵan zańmurın. (32-bet)

Xoja menen xoja Mekkede tabısar. (153-bet)

Ashamaylı,

Isi saylı, ishi maylı. (31-bet) Asan ulı qabasan,

Atı ashamaylıǵa aǵasań. (31-bet)

Qıyat,

Jay sózi jaqsı sózden zıyat. (31-bet) Baymaqlınıń qızın alǵan bay bolar, Bayraqlınıń qızın alǵan batır bolar. (31-bet)

«Xoja [˂ xodje «baslıq, basshı; ustaz; mırza, tóre, xojayın»] – 1) birinshi bolıp islam dinin qabıl etken, jeri bar adam; dindarlardıń isenimi boyınsha tórt Xalifanıń birewiniń áwladı; 2) bir nárseni biylewshi, basqarıwshı, xojayın»183. Xoja ataması naqılda eki mánide de qollanıladı:

182Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 8-bet.

183Paxratdinov Q., Ótemisov A. Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı parsısha sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2017, 34-bet.

182

Qustıń pátlisi − shaja, Óristiń pátlisi

– xoja. (30-bet)

«Qar jawdı» dep quwanba, Ayazı bolar sońınan,

«Xoja keldi» dep quwanba, Niyazı bolar sońınan. (60-bet)

Bul maqaldıń «Xan keldi» dep quwanba, Niyazı bolar sońınan» túrindegi variantı da qollanıladı.

Naqıl-maqallar tilinde hár bir urıwdaǵı adamǵa tán sıpatlı belgiler, ayrıqshalıqlar házil-dálkek túrinde de beriledi. Mısalı:

Teristamǵalı − terisayaq, Hár qolında bir tayaq. (31-bet) Tóre joq jerde,

Teristamǵalı daw shesher. (31-bet)

Urıwǵa tán ózgeshelikler olardıń perzentlerine, ul-qızla- rına pitken belgiler tiykarında da ashıp kórsetiledi:

Qılqalınıń qızı – biy. (33-bet)

Jaǵaltaydıń batırlıǵı besiginde belli. (32-bet)

Naqıl-maqallar tilinde olardıń qatar turıp qollanılıwı sol urıwlardıń biri-birine jaqınlıǵın bildiredi. Urıw atamaları dara turıp ta, basqa urıwlar menen qatnaslı túrde yamasa salıstırılıp ta kórsetiledi. Mısalı:

At seresi − qıpshaqta,

Qız tóresi − qıpshaqta. (32-bet) Qıtaydan ótken sher joq, Qıpshaqtan ótken er joq. (32-bet) Qońırat kelse sóz baslar,

Qıtay kelse janbaslar. (134-bet)

Baltalı barǵan jerden, Baǵanalı qalmas. (32-bet)

183

Qaraqalpaq xalqında urıwlar úlken áhmiyetke iye bolǵan, hár biri urıwdıń wákili óziniń urıwın qádirlegen, maqtanısh tutqan, bir urıwdaǵılar bir-birin urıwlas dep húrmet etken, búyiri burıp, janı ashıǵan, analar háyyiw aytqanda óz urıwların maqtanısh etken:

«Aynanayın aymanım,

Uyǵır menen naymanım, Jalayırım, qıyatım, Jalpı ishinde zıyatım! Aynanayın arshılım, Arǵa shapqan qamshılım, Arqalastıń ishinde,

Ayrıqsha ózi qayshılım!»184.

Naqıl-maqallarda qaraqalpaq xalqınıń urıwlıq bóliniwleri, hár bir urıwdıń ózine pitken ayrıqshalıqları, tariyxta, jámiyette tutqan ornı, olarǵa tán pazıyletler, unamlı hám unamsız belgiler tolıq, kórkem sáwlelenedi.

Balǵalı tandır qursa,

Shómishli shópshek terer. (31-bet)

Qostamǵalınıń qosı duw-duw. (31-bet)

Sawıqlı jerde sandawlı júrer, Dawrıqlı jerde qoldawlı júrer. (31-bet)

Ulıwma, qaraqalpaq xalqınıń urıwlıq shejiresi altı arısqa tiykarlanadı. Bul naqıl-maqallarda da ayqın sáwlelengen:

Altı arıstıń arı bir,

Atası basqaǵa báribir. (30-bet)

Tórtew − erisim, altaw – arısım. (30-bet)

Solay etip, millet atamaları menen birge naqıl-maqallar tilinde qaraqalpaqlardıń urıw atamaları da ónimli ushırasa-

184 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 469-bet.

184

dı. «Uruw (túrk sózi) – tuwısqanlar, bir ata-anadan tarqalǵan áwlad; adamzat jámiyetiniń obshinalıq pada dáwirinen keyingi basqıshı (tómengi paleolitten joqarı paleolitke ótiw dáwirine tuwrı keledi). Orta Aziyanıń kóshpeli xalıqları arasında bir atadan taraǵan áwladlardan turatuǵın qáwim»185. Naqıl-maqallardaǵı urıw atamaları qaraqalpaq xalqınıń uzaq ótmishinen saqlanıp kiyatırǵan shejire tariyxınan – olardıń urıwlıq bóliniwi, urıwlıq qatnasıqlarınan maǵlıwmat beretuǵın derek sıpatında bahalı.

3.2. Tuwısqanlıq atamaları

Hár bir millettiń ózine tán tuwısqanlıq qarım-qatnasla- rı boladı. Hár bir xalıqtıń shejiresi, urıw-tiyre sisteması, tuwısqanlıq, jaqınlıq qarım-qatnasları ózine tán belgiler, milliy ózgeshelikler menen sıpatlanadı. Qaraqalpaq xalqınıń tuwısqanlıq qarım-qatnasları da uzaq tariyxıy tamırlarǵa iye.

Qaraqalpaqlar arasında mınaday tariyxıy gáp bar: «Xalıqta jigit

– jeti aǵayin, jurt – jeti aǵayin» degen sóz bar. Qanlas, qanalas tuwısqanlar «qan aǵayin» boladı, ata jaǵınan jaqın janlar «jan aǵayin» ataladı, tiyrege qarap ketkenler

«tum aǵayin» sanaladı, jámi urıwlaslar «jám aǵayin» esabına kiredi, qáwimles adamlar «ara aǵayin» delinedi, bir arıstan tarqalǵan qabırǵalaslar «jar aǵayin» qatarına jatadı, arǵı saǵası bir bolǵanlarǵa «qar aǵayin» dep aytıladı. Qaranıń altı ulı bir-birine «qar aǵayin» boladı.

Súyegi bir bolǵanı menen tili, tirishiligi bólek bolıp ketip, uzaqlasqan, jatlasqan «qar aǵayindi» «nám aǵayin» dep aytadı. Olar jeti aǵayin esabına qosılmaydı»186.

Bul qatarlarda qaraqalpaq xalqınıń aǵayinshilik, tuwısqanlıq qarım-qatnasınıń tolıq sıpatlaması berilgen. Bunday tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın sózler folklor-

185 Tórebekov M.T., Orazbaeva R.J., Sarıbaev Q.S., Tilewmuratov M., Moldaxmetov K. Tariyxıy terminlerdiń hám atamalardıń qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. – Nókis:

«Bilim», 1996, 88-bet.

186 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 77-87-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2014, 203-bet.

185

lıq shıǵarmalar tilinde jiyi ushırasadı. Sebebi, kórkem ádebiyat insan ómirin, turmısın obrazlı sáwlelendiretuǵın bolǵanlıqtan, onıń tiykarın da jámiyet aǵzaları menen birge tuwısqanlıq qarım-qatnaslardı bildiretuǵın atamalar quraydı. Naqıl-maqallarda bunday birliklerdiń oǵada úlken qatlamı ushırasadı. Eń dáslep adamnıń shıǵısı, negizi, ata-tegin bildiretuǵın sózlerdiń qollanılıwın kórip ótpekshimiz.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde paydalanılǵan jeti atababası, shıǵısı, tegi, jetesi, zatı, tuwısı hám t. b. sıyaqlı birlikler adamnıń shıǵıw tegin, áwladın, tuqımın bildiredi. Mısalı:

Qamıs boyı qar jawsa da, Jutamaydı sawısqan, Jetesi jaman bolmasa,

Shıdamaydı tuwısqan. (25-bet) Bolmaydı pıshaq jetesiz,

Ózi bolǵan jigittiń,

Tegin sorap netesiz? (147-bet)

Jeti atasın bilmegen – jetesiz. (67-bet)

Folklorlıq shıǵarmalardıń naqıl-maqallar orın alǵan tomınıń sońında berilgen sózlikte jete sózi bılay túsindirilgen: «jete − 1. oraq, pıshaq hám t.b. qurallardıń sabı menen júziniń qosılǵan jeri, saǵaǵı, moynı; 2. adamǵa ǵana tán aqıl-oy, sana-sezim; 3. ata tegi, negizi, jeti atası; 4.ábden, uńqıl-shuńqılına shekem, tiykarına bola», al, «jetesiz − pámsiz, jigersiz, sanasız, tegi pás»187 degen mánilerde beriledi.

Qaraqalpaqlarda ata tegin, jeti atasın biliw keyingi áwladlardan talap etiletuǵın dástúr bolıp esaplanadı. Insandı tanıwda, biliwde, oǵan baha beriwde ata tegi, shıǵısı úlken áhmiyetke iye boladı. Olar naqıl-maqallar tilinde tómendegishe kórinedi:

187 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 534-bet.

186

Jeti atası biy bolǵan, Jeti jurttıń ǵamın jer, Bir atası biy bolǵan,

Bir basınıń ǵamın jer. (69-bet) Túp

babası, túp atası túrinde de qollanıladı:

Qazaq, qaraqalpaq túbi bir,

Túp atası Mayqı biy. (34-bet)

Naqıl-maqallar tili sózlik qorınıń baylıǵı sonnan ibarat, onda usı mánilerdi bildiretuǵın zatı sózi de qollanıladı. Bir mánini ańlatıwda bir neshe atamalardıń, sózlerdiń qollanılıwı naqıl-maqallar tili sózlik quramınıń baylıǵın, ulıwma, qaraqalpaq tili leksikasınan orın alǵan birliklerdiń kóp túrliligin kórsetedi. Mısalı:

Atanıń ataǵına qara, Eneniń zatına qara. (25-bet)

Atap ótilgen mánilik ózgesheliklerdi ańlatıwda tuqım sózi de qatnasadı, ol paremiyalarda áwlad, zúryad mánilerin bildirip keledi:

Biybipatmanıń tuqımınıń ala-ǵulası joq, Jawlıq tartqannıń bári bir. (72-bet)

Qaraqalpaqlarda jaqsı minez-qulıq iyesi bolǵan, sıylasıqlı, ádepikramlı hayal-qızlardı «naǵız Biybipatpanıń tuqımı» dep aytadı. Sonday-aq, bul sóz tuqımqurt etiw frazeologizminde komponent sıpatında qatnasıp, ulıwma áwladın joq etiw mánisin ańlatadı. «Ullı taw» tolǵawında bılay delinedi:

Jeti kún tınbay at salıp,

Qaraqalpaq áwladın,

Tuqımqurt etip sapladı. (243-bet)

188

Zúryad sózi de perzent mánisin ańlatadı. Ol termelerde ushırasadı:

Adamzattıń miywası,

Zúryad dárkar jigitke. (212-bet)

Qaraqalpaqlarda tuwısqanlıq qarım-qatnaslardıń áhmiyeti, qádirlengenligi mına naqıldan ayqın kórinedi:

1. Qanına tartpaǵannıń qarı sınsın,

Bawırına tartpaǵannıń búyregi shirisin. (15-bet)

2.Qarınǵa tartpaǵannıń qarnı shirisin. (184-bet)* Arǵa tartpaǵannıń arqası mayırılsın.

3.Qarǵa tarpaǵannıń qabırǵası qayırılsın. (75-bet)

4.Arǵa tarpaǵannıń arbası mayırılsın. (147-bet)

Bul naqıldaǵı qan komponenti bawır, qarın, qarındas, ar, qar, xalıq sózleriniń qatnasıwı menen bir neshe óz ara variantlılıqtı, sonday-aq, qazaq tilindegi ekvivalentin de payda etkenligin kóriwge boladı: «Xalqına tartpaǵan qarı sınsın [halqïna tartpaγan qarï sïnsïn]

• Ózimshillikke salınbay, kópshiliktiń ǵamın oylawdı bildiredi. Qanday da bir jaǵdayda jaqını qollap-quwatlamaǵanda qollanıladı ◊ Qarındasqa burmaǵannıń qarı sınsın ♦ Búyiri burmaǵannıń, búyiri shirisin»189. Bunda qar sózindegi mánini ayrıqsha izertlew zárúr. Qanı bir dep tuwısqan ya atalı-balalılarǵa aytıladı. Al, qarındas sóziniń tuwısqan qız degen mánisinen basqa ekinshi

– aǵayın, ulıwma tuwısqan, jaqın degen mánileri menen qollanılǵan bolsa, sońǵı naqılda (Xalqına tartpaǵannıń qarı sınsın) bul mániler tuwısqanlıq qarım-qatnaslar sheńberinen keńeyip, xalıq dárejesine shekem jetkenligin kóriwge boladı. Tuwısqanlıq atamaları naqılmaqallar tilinde aǵayın, tuwǵan, tuwısqan, tuwıs, qarındas, qanalas, óz sózleri menen be-

riledi. Mısalı:

189 Qazaq jáne qaraqalpaq tilderiniń salıstırmalı-paremiologiyalıq sózdigi (rus, aǵılshın tilderindegi qısqasha túsiniktemelerimen). Sózdik. / Jalpı redakсiyanı basqarǵan M.Q.Eskeeva./ A.: − Bulatov A.J. 2022, 646-bet.

189

Kórispese, tuwǵan jat. (25-bet)

Tuwası jaman tuwǵanın jamanlar. (25-bet)

Tuwǵan sózi tuwılǵan degen mánide de keledi:

Erden tuwǵan er bolar,

Jamannan tuwǵan qara jer bolar. (25-bet)

Qaraqalpaq klassik ádebiyatı wákilleri shıǵarmalarınıń tilinde de tuwılıw sóziniń tuwıw qısqarǵan variantınıń qollanılıwı ushırasadı:

Atadan tuwdım, ne kórdim,

Yalǵanshı panıy dúnyada? (Berdaq Ǵarǵabay ulı)190

Tuwǵan hám tuwısqan sózleri juplasıp kelip, ulıwmalastırıwshı máni ańlatadı. Sonday-aq, tuwısqan sózi qanalas sózi menen sinonim bolıp keledi. Mısalı:

Tuwǵan-tuwısqan kimde joq,

Sıylaspasań jat bolar. (25-bet) Insaniyattıń aqmaǵı,

Qanalasın, tuwısqanın jamanlar, Ólitirige tikkesine,

Tabannan turısqanın jamanlar. (25-bet) Eki tuwısqan urıssa,

Ózgelerge jem bolar. (25-bet)

Naqıl-maqallar tilinde qardas hám qarındas sózleriniń qollanılıwı ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etedi. Bul sózlerdiń túbiri túrkiy tillerdiń kóp mánili qar sózi me, yamasa qarın sózinen qısqarǵan ba, súyek mánisindegi sózge baylanıslı kelip shıqqan ba yamasa basqa mániler menen baylanısa ma, mine usı máselelerge tereń etimologiyalıq tallaw jasaw zárúr.

190 Berdaq Tańlamalı shıǵarmaları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1987, 142-bet.

190