Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
Qaraqalpaq naqıl-maqalları mazmunı jaǵınan da, til ózgeshelikleri jaǵınan da júdá tásirli, kórkem, qısqa sózli, keń hám ótkir mánili bolıp keledi. Paremiyalardıń obrazlılıǵın payda etetuǵın birlikler hár qıylı. Olardıń bári jıynalıp naqıl-maqallar tiliniń sózlik quramın, sózlik qorın payda etedi. Onda gónergen yamasa dialektlik sózler de, yamasa túrli kásip, úy-tutınıw buyımları, azıq-awqat yamasa kiyim-kenshek atamaları da ushırasadı. Olardıń bári naqılmaqallardıń til qurılısında mánilik ulıwmalılıǵı jaǵınan leksikalıq qatlamlardı, belgili bir tematikalıq toparlardı quraydı.
«Tilde, ádette, sózlik quramdı klassifikaсiyalawda hár túrli jaǵdaylar esapqa alınıp kiyatır. Aytayıq, tariyxıy shıǵısına qaray olardı túpkilikli (óz sózlik) hám ózge qatlamlarǵa (sózlerdiń basqa tilden ózlesiwi) ajıratıw; qollanılıw órisine qaray sheklenbegen hám sheklengen toparlarǵa bólip qaraw; tariyxıy-funkсionallıq belgilerine qaray keń qollanılıwshı hám az qollanılatuǵın birliklerge bóliw; funkсio- nallıq-stillik ózgeshelikleri tiykarında awızsha hám jazba stillik qatlamlarǵa, jazba stillik qatlamlardı hár túrli funkсionallıqstillik tarmaqlarǵa bóliw prinсipi kóbirek tarqalǵan. Sonıń menen birge, sózlik quram leksikalıq birliklerdiń mánilik hám formalıq belgilerine qaray sóz shaqaplarına, mánili sózlerdi ańlatatuǵın predmetlerdiń tiplik ózgesheliklerine sáykes olardı leksikasemantikalıq, tematikalıq hám t.b. toparlarǵa bólip qaraladı. Demek, sózlik quram hár túrli prinсipler tiykarında hár túrli klassifikaсiyalıq sıpatqa iye bolıp kiyatır hám sol kózqarastan hár tárepleme úyrenilmekte. Til biliminiń házirgi rawajlanıw jaǵdayında da usı dástúrge aylanǵan tájiriybeler kóbirek orın alıp otır»164.
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń sózlik quramı júdá bay. Onda túrli mánilerdi ańlatatuǵın sózler, atamalar ushırasadı. Olardı anıqlaw, belgili bir sistemaǵa túsiriw, sózlik quramın belgilew til bilimi ushın ǵana emes, xalıqtıń
164 Shınnazarova S.J. Qaraqalpaqstannıń Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń sóylew tili ózgeshelikleri. – Nókis: «Golden print Nukus», 2023, 17-18 bet.
171
tariyxı, úrp-ádet, dástúrleri, milliy qádiriyatları, salt-sana úlgileri hám t.b. menen baylanıslı barlıq ózinsheliklerin, belgilerin ajıratıp tanıwda úlken áhmiyetke iye. Máselen, Q.Ayımbetov qaraqalpaq xalqınıń turmıs-tirishiligi bir kórinisiniń naqıl-maqalǵa kóshiwin, aynalıwın bılay kórsetedi: «Azanda hár úyden sawılǵan sıyırlardıń sútlerinen uytılǵan qatıqlardan may alıw ushın gúmbir-gúmbir etilip, gúbi pisken dawıslar esitiledi. Hayallar erte turıp ot jaǵıw ushın qara úydiń túńligin ashıp, túndegi ot jaqqan oshaqtıń ishinen xorabaǵa kómgen tezek yaki túbirshikti shıǵarıp, úplep ottı alıstıradı. Gey bir kúnleri kómgen otları suwıqtan óship qalıp, ábigershilik kórgen waqları da boladı.
Bunday jaǵdaylarda hayallar qońsı úylerden ot sorap alıwǵa ketedi. Ol ot sorap barǵan úyinde kóp waqıt sóylesip otırıp ta qaladı. «Otqa barǵan qatınnıń otız awız sózi bar» degen naqıl da usındayda dórep payda bolǵan. Qaraqalpaq awıllarınıń qıslawdaǵı turmısında óz aldına ómirdiń kartinaları bar edi»165.
Bunday naqıl-maqallar hám olardıń til ózgeshelikleri kóplegen ilim tarawları ushın oǵada áhmiyetli maǵlıwmatlar deregi bolıp xızmet etedi. Naqıl-maqallar tilinde, ásirese, qabat-qabat bolıp jámlengen bir neshe leksikalıq qatlamlardıń úlken toparları ushırasadı. Biz qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń sózlik quramın tómendegi ayırım toparlarǵa bólip úyreniwdi maqul dep taptıq:
1.Millet hám urıw atamaları 2.Tuwısqanlıq atamaları
3.Adam atları hám geografiyalıq atamalar
4.Haywan atamaları
5.Qus atamaları 6.Dánli
egin atamaları
7.Azıq-awqat, taǵam atamaları
8.Kiyim-kenshek atamaları
9.Gezleme atamaları
10. Úy, jay, qara úyge baylanıslı atamalar
165 Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988. 221-22-betler.
172
11.Úy tutınıw buyımları atamaları
12.Ólshem birlikleri atamaları
13.Pul birlikleri atamaları
14.Kórkem óner, muzıka mádeniyatına baylanıslı atamalar 15.Milliy oyın túrleri atamaları
16.Diniy túsinikler hám mifologiyalıq maqluqlar atamaları
17.Áskeriy tarawǵa hám qural-jaraq túrlerine baylanıslı atamalar Ayrıqsha atap ótpekshimiz, qaraqalpaq paremiyaları tiliniń
sózlik quramı bul toparlar menen sheklenbeydi, basqa da bir qansha toparlarǵa bólip tallawǵa onıń til materialları tolıq dárejede jetkilikli. Bulardan basqa da úrp-ádet, dástúr, kásip-óner, reń-tús, soсiallıqekonomikalıq qatnasıqlar, kosmonimler, tábiyat qubılısları, lawazım-ataq, adam hám haywan múshe atamaları hám t.b. kóplegen toparlarǵa bólip izertlewge boladı. Bul toparlardıń da hár birin óz ishinde jáne de bir neshe kishi leksika-semantikalıq toparlarǵa bólip úyreniw qaraqalpaq folklorı, sonıń ishinde, naqıl-maqallar tiliniń baylıǵın, sózlik qorınıń kóp túrliligin, milliy mádeniyat, tariyx, ulıwma, ilim hám xalıq keleshegi ushın qanshelli dárejede áhmiyetli ekenligin dálilleydi.
Tómende usı leksika-tematikalıq toparlarǵa kiretuǵın birliklerge óz aldına toqtap ótpekshimiz.
3.1. Millet hám urıw atamaları
Naqıl-maqallar folklorlıq shıǵarmalardıń bir túri bolıp, onıń jeke, tillik ayrıqshalıqları bar. Naqıl-maqal- lar tiliniń sózlik quramı bir neshe leksikalıq birliklerdiń jıyıntıǵı sıpatında onıń sóz baylıǵınıń kórsetkishi esaplanadı. Naqıl-maqallar tiliniń leksikasında millet atamaları qaraqalpaq xalqınıń tuwısqan, qońsılas yamasa qa- rım-qatnas jasaǵan basqa da xalıqlardıń atamaların kórsetedi hám olar haqqında túrli maǵlıwmatlar beredi. Al, urıw atamaları qaraqalpaq xalqınıń urıwlıq shejiresiniń ayqın kórinisi sıpatında sáwlelenedi.
173
Burın sırt mámleketlerde yamasa basqa milletler tárepinen qaraqalpaqlar «chernıe kluboki», «pechenegler»166 dep atalǵan, sonday-aq, «buxaralılar» dep atalǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar ushırasadı: «XVII ásirde Batıs Sibirge Samarqand, Úrgenish, Buxara hám Orta Aziyanıń basqa qalalarınan kóplegen sawdagerler, ónermentshiler hám sanaat-óndiris iyeleri keledi: olar Batıs Sibirde buxaralılar dep atalıp ketken tájikler, qazaqlar, uyǵırlar, qaraqalpaqlar, ózbekler edi»167.
Millet atamaları. Til iliminde etnonim termini urıw, taypa, qáwim, etnos, xalıq, milletlerdiń atamaların bildiredi. «Etnolingvistika – belgili bir xalıq hám onıń tili arasındaǵı baylanıslardı, tildiń rawajlanıwındaǵı lingvistikalıq hám etnikalıq faktorlardıń tásirin izertleytuǵın til biliminiń tarawı», al, «etnonimika
– urıw-taypa, qáwim, xalıq, milletlerdiń atamaların izertleytuǵın antroponimikanıń tarawı»168 esaplanadı.
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde hár qıylı milletlerdi bildiretuǵın atamalar bar. Onda qaraqalpaq etnonimi tiykarǵı orında turadı. Sonıń menen birge, qazaq, noǵay, sart, túrkmen, orıs, jóyit, árep etnonimleri ushırasadı.
Tábiyiy túrde naqıl-maqallar tilinde usı milliy kórkem ádebiytillik miyrastıń iyesi hám dóretiwshisi esaplanǵan millettiń, xalıqtıń ataması – qaraqalpaq sózi jiyi qollanıladı. M.Nurmuxammedov,
T.A.Jdanko, S. Kamalov, D.Aytmuratov169 hám t.b. kóplegen ilimpazlardıń miynetlerinde qaraqalpaq millet ataması hám xalıqtıń kelip shıǵıwı haqqında oǵada bahalı maǵlıwmatlar bar.
166Aytmuratov D. Tyurkskie etnonimı: karakalpak, chernıe klobuki, cherkes, bashkurt, kırgız, uygur, tyurk, pecheneg, sak, massaget, skif.− Nukus : «Karakalpakstan», 1986. – 231 s.
167Fayzraxmanov G. L. Buxarсı v Zapadnoy Sibiri v XVII - nachale XX vekov // Vestnik Bashkirskogo universiteta, 2005, № 3. https://cyberleninka.ru/.
168Bekbergenov A., Paxratdinov Q. Til bilimi terminleri sózligi.− Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1997, 96-97-betler.
169Nurmuxammedov M.K., Jdanko T.A., Kamalov S.K. Karakalpaki. (Kratkiy ocherk istorii s drevneyshix vremen do nashix dney). −Tashkent: Fan, 1971. − 120 s.; Aytmuratov D. Tyurkskie etnonimı: karakalpak, chernıe klobuki, cherkes, bashkurt, kırgız, uygur, tyurk, pecheneg, sak, massaget, skif.− Nukus: «Karakalpakstan», 1986. − 231 s.
174
Naqıl-maqallarda qaraqalpaq etnoniminiń qollanılıwı arqalı qaraqalpaq xalqına, milletke tán ózgeshelikler ayqın kórinedi. Mısalı:
Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq. (25-bet)
Qaraqalpaqtan ul tuwılsa, Qara aǵashqa kún tuwılar, Múytennen tóre tuwılar,
Túrli báleni kóre tuwılar. 30-bet) Qaraqalpaq úsh shayıǵa shabaq alar, Qaytıp kelip ot basında dem alar. (180-bet) Aq úzikli qaraqalpaqtıń xanıman,
ϴz úyimniń qulıman. (36-bet) Qarshıǵa qustıń balası, Qanatın jayıp jem jemes, Qaraqalpaq baydıń balası, Birin-biri kem demes. (37-bet) Quday peyil berse,
Qaraqalpaq seyil berer. (109-bet)
Bul paremiyalarda qaraqalpaq xalqınıń jeke millet sıpatındaǵı ózinsheligi, tánha ózine pitken psixologiya, minez-qu- lıq ózgeshelikleri, xalıqtıń kelip shıǵıwına baylanıslı belgiler, jámiyetlik ómirdegi, ortalıqtaǵı tiykarǵı milliy sıpatları hám t.b. sáwlelenedi.
Túrkiy tillerden qazaq, qaraqalpaq hám noǵay tilleri bir-birine oǵada uqsas, jaqın bolıp, olar bir toparǵa kiredi. Bul tuwısqanlıq, jaqınlıq belgiler naqıl-maqallarda da saqlanǵan. Mısalı, noǵay millet ataması tómendegi paremiyalarda ushırasadı:
Qaylarda qaldı qońırawım, Qaylarda qaldı noǵaylım?! (30-bet) Qoy − noǵayda,
Sipse – toǵayda. (30-bet) Arqadaǵı noǵayǵa,
Qoy baqtırǵan qudayım. (165-bet)
175
Noǵaylı dáwiri, noǵay hám noǵaylı ataması haqqında K.Mámbetov bılay dep jazadı: «Qıpshaq qáwimleriniń túr-tú- siniń mońǵollarǵa ádewir usawı, áskerleriniń qaharmanlıǵı Shıńǵısxanǵa ádewir qol kelgen edi. Sonıń ushın da, ol ekilenbesten Qıpshaq qáwimleri arasına óz ordasın dúzip, qıpshaq jigitlerin hákimlikke tayınlay basladı. Bul úlkeni «Altın Orda» dep daǵazalap, túrki tilin mámleketlik til sıpatında qabıl etti. Bul az sandaǵı mońǵollardıń úlken mámleketti uslap turıwına járdem beretuǵın edi. Bunnan tısqarı túrki xalıqlarınıń arasında mońǵol qáwimleriniń urıwlarına sáykes keletuǵın urıwlardıń da bar ekenligi málim boldı. Bunda urıwlardan ásirese, Mańǵıt penen Qońırat. Usınday sebeplerge kóre túrk taypalas xalıqlardıń Mańǵıt qáwiminen shıqqan Noǵay degen adam XIV ásirdegi Altın Orda tariyxında eń baslı orınǵa kóterildi. Ózi Ámir atanıp, túrk tilles xalıqlarınıń ulısın jámlep, Noǵaylı awqamın dúzdi. Onıń mámlekette eń baslı orınǵa kóterilgen dáwiri − 1300- 1340-jıllar. Mine usı Noǵay ámirdiń atı qaraqalpaqlar tariyxı menen oǵada tıǵız baylanısadı. Qaraqalpaq mádeniy tariyxında eki ásirden aslam húkim súrgen Noǵaylı dáwiri sol kisi hám onıń áwladları menen sabaqlas»170. Bunday maǵlıwmatlar naqıl-maqallar tilinde saqlanǵan noǵay hám noǵaylı ataması menen ushlasadı.
Qaraqalpaq xalqı menen tili, folklorı, úrp-ádep, dástúrleri hám t.b. táreplerinen júdá jaqın, tuwısqan túrkiy tilles xalıqlardıń biri – qazaq xalqı. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde de qazaq etnonimi ushırasadı:
Qazaq, qaraqalpaq túbi bir, Túp atası Mayqı biy. (34-bet)
Qaraqalpaq paremiyalarında qazaq, sart, ózbek, túrkmen, qırǵız milleti atamaları qollanılıp, olar usı xalıqlarǵa tán bolǵan eń tiykarǵı, sıpatlı ayrıqshalıqlardı − milliy sa- na-sezim, psixologiya, úrp-ádet, dástúr, ózinshelik, minez-qulıq hám t.b. belgilerdi ulıwmalastırıp kórsetedi. Mısalı:
170 Mámbetov K. Qaraqalpaqlar shejiresi. – Nókis: «Bilim», 1993, 48-bet.
176
Sarttı pań-pań óltirer, Qazaqtı qalpal óltirer. (66-bet) Ózbek, ózińe bek bol,
Qońsıńdı urı tutpa. (130-bet) Qazaq qosıp aytar,
Qospasa nesin aytar? (66-bet)
Ózi tar jerge qazaq túyeli keler. (69-bet)
Qazaqtıń iyeginin astında eki kún júreseń. (97-bet) Qız bar − qırǵız qabaqlı,
Qız bar − nurqus qanatlı. (91-bet) Túrkmen túrtpeseń bilmes. (110-bet)
Sońǵı paremiyanıń qazaq tilindegi ekvivalenti: «Túrikpen túrtpeyinshe, sart sanamayınsha, qırǵız qıynamayınsha bilmeydi» ˂qazaq, qırǵız el arasında ushırasatuǵın, bir-bi- riniń ózgesheliklerin aytıp, házil-dálkek retinde sınap-mi- newden payda bolǵan sóz; bunda hár bir (atalmısh) xalıqtıń mi- nez-qulqındaǵı ózgeshelikler: túrkmenniń túrtip aytpaǵansha, birden ańǵarmaytuǵının, sarttıń ózi sanap almaǵansha, basqaǵa isenbeytuǵının, qırǵızdıń ózin qıynamaǵansha gúnasın moyınlap aytpaytuǵının ańǵartıp tur»171.
Qaraqalpaq xalıq termeleri tilinde de qazaq, ózbek, qalpaq, sonday-aq, tájik milleti atamaları ushırasadı:
«Qızdı alsań tájikten, Kálleǵar tuwǵan balası, Jilwalar taslap oynaydı. Qızdı alsań qazaqtan, Túlkiden ishik sıylaydı, Qızdı alsań ózbekten, Jipek shapan sıylaydı, Qız alsańız qalpaqtan,
Diydarıńa toymaydı,… (192-bet)»172.
171Qaydar Á. Xalıq danalıǵı (qazaq maqal-mátelderiniń túsindirme sózdigi jáne zertteu).
–Almatı: Tolǵanay T, 2004, 510-bet.
172Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 192-bet.
177
«Álbette, qaraqalpaq xalqı ózin qorshaǵan tili, túr-túsi, úrp-ádeti, etnografiyası bir-birine jaqın bolǵan qazaq, ózbek, qırǵız hám túrikmen xalıqlarınan bólek jasaǵan emes. Óz aldına xalıq bolıp qáliplesiw dáwirleri de solar menen sıbaylas XIV ásir, bálki, onnan da arǵı dáwirlerge sáykes keledi. …»173. Sonlıqtan, olar menen qońsılas yamasa birge aralasıp jasap kiyatırǵan qaraqalpaq xalqı folklorınıń janrlarında, sonıń ishinde, kúndelikli qarım-qatnasta túrli maqsetlerde bir nárseni, waqıyanı, jaǵdaydı uqsas ekinshi bir nárse, waqıya yamasa jaǵdayǵa salıstırıp, astarlı túrde, obrazlı, awıspalı mánide teńep, uqsatıp kórsetiwde oǵada qolaylı esaplanǵan, kishi kólemli, tereń mazmunlı awızeki dóretpeler – naqıl-maqallar tilinde usı millet atamaları saqlanıp keledi. Bunday millet atamaları basqa da xalıqlardıń naqıl-maqallarında ushırasadı. Mısalı, qazaq naqılında tuwısqan túrkiy xalıqlar haqqında bılay delinedi: «Ózbek – órisles el, Qırǵız – qonıslas el, Qaraqalpaq
– qarındas el, Túrikpen – tamırlas el, Tatar-bashqurt – táǵdirles el». Solay etip, bir-birine qoyı qoralas, awılı aralas jasap,
qız alısıp, qız berisip otırǵan qońsılas xalıqlardıń ádetleri, ózinshelik qásiyetleri naqıl-maqallarda sheberlik penen salıstırılıp kórsetiledi. Mısalı:
Sart bayısa tam salar,
Qazaq bayısa qatın alar,
Qalpaq bayısa qoy alar. (118-bet)
Qazaq qartaysa túye baǵar,
Qaraqalpaq qartaysa jiyde terer. (86-bet)
«Qazaq bayısa, qatın aladı, ózbek bayısa, úy saladı [qazaq bajïsa,qatïn aladï, özbek bajïsa, üj saladï] • Qazaq xalqı dáwlet tasıp, bayısa kóp hayal alıwǵa talpınadı, al ózbekler bayısa úy saladı degen mánini bildiredi. Qazaqlardıń erteden beri bayısa tósek jańartatuǵının, al ózbeklerdiń úy-jay- ın keńeytetuǵının bildiriw maqsetinde qollanıladı. ◊ Qazaq
173 Mámbetov K. Qaraqalpaqlar shejiresi. – Nókis: «Bilim», 1993, 45-bet.
178
bayısa – qatın aladı, sart bayısa –tam saladı. ♦ Qazaq qartaysa, túye baǵadı, Qaraqalpaq qartaysa, tomar qazadı»174. Bunda
«Qazaq qartaysa túye baǵar, Qaraqalpaq qartaysa jiyde terer» hám «Qazaq qartaysa, túye baǵadı, Qaraqalpaq qartaysa, tomar qazadı» paremiyaları qaraqalpaq tili ushın variantlar bolsa, qazaq hám qaraqalpaq tilleri ushın paremiologiyalıq ekvivalentler esaplanadı.
Sońǵı naqılda qalpaq ataması qaraqalpaq milletiniń ataması esaplanadı. «Qaraqalpaqlardıń áyyemgi payda bolǵan jeri Xorezm oypatlıǵı, tap házirgi jasap turǵan mákanda qáliplesken. Shıǵısı jaǵınan Sak hám Massaget taypaları menen baylanısadı. Sonıń ishinde, dárya boyı saklarınıń awqamı nátiyjesinde payda bolǵan. Bul haqqında kórnekli tariyxshı S.P.Tolstov belgili bir sheshimge kelgen. Qaraqalpaqlardıń ata-babalarınıń jawınger qáwim bolǵanlıǵı haqqında tariyxshılar kóp pikir jazǵan. Ásirese, IX ásirdegi arab tariyxshısı A.N.Nauveriy: «Sol dáwirdegi Xorezm patshası Altın Tashtıń sahra qáwimlerinen tańlap alınǵan atlı gvardiyasının atı «Qalpaqlar» dep atalatuǵın edi» dep jazadı. Sonıń ushın da, IX ásirde payda bolǵan «Qalpaqlar» qáwiminiń ataması kóp ǵana tariyxshılardı qızıqtırǵanı málim»175.
H.Hamidov «Qaraqalpaq» sóziniń qısqartılıp «qalpaq»
túrinde qollanılıwı qaraqalpaq xalqınıń óziniń tariyxıy folklorında da keń tarqalǵan qubılıs» dep atap kórsetip, mısallar menen dálilleydi. «Qaraqalpaq» degen termin XII-ásirde Priaralede etnonim yaǵnıy xalıq ataması sıpatında payda boldı»176 degen pikir aytadı.
Qaraqalpaq milleti ataması awızeki sóylewde xalıqtı, milletti maqtanısh tutıw, kótermelew, marapatlanıw, qanday da bir ayrıqshalıq qásiyetine, pazıyletine, minez-qulıq belgilerine súysiniw, tańlanıw yamasa házil, dálkek, basqı sıyaqlı mánilerde qarakeń túrinde qısqartılıp paydalanıladı.
174 Qazaq jáne qaraqalpaq tilderiniń salıstırmalı-paremiologiyalıq sózdigi (rus, aǵılshın tilderindegi qısqasha túsiniktemelerimen). Sózdik. / Jalpı redakсiyanı basqarǵan M.Q.Eskeeva./ A.: − Bulatov A.J. 2022, 304-bet.
175Mámbetov K. Qaraqalpaqlar shejiresi. – Nókis: «Bilim», 1993, 45-bet.
176Hamidov H. Qaraqalpaq tili tariyxınıń ocherkleri. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1974, 20-bet.
179
Qarekeńniń qolı kúymey, qarnı toymas. (30-bet)
Qartaysa da qarekeń shanshar. (30-bet)
Usı qarekeń sózi menen kelgen keyingi maqaldıń dóreliw tariyxı haqqında Q.Ayımbetov bılay dep jazadı: «Jaslardıń qolınan kelmey atırǵanda qanday da bir jumıstı ǵarrı adamnıń islep orınlaǵan jaǵdayında aytıladı.
«Qalmurat degen adam ózi ǵarrı bolsa da, balıqshılar menen birge shanıshqılap balıq awlaǵanda, shanıshqı menen qoyan shanshıp alǵanda maqtanıp aytqan sózi eken. Sonnan naqıl sózge aynalıp ketipti deydi»177.
Sonıń menen birge, qaraqalpaq naqıl-maqalları tiliniń sózlik quramında basqa da millet atamaları ushırasadı. Mısalı:
Óristi kórse, orıs qorqar. (30-bet) Shúyittiń ulı shabandoz bolar, Jóyittiń ulı qorrandoz bolar. (33-bet)
Awızeki sóylewde «Tatar bar jerde qáter bar» maqalı da ushırasadı.
Naqıl-maqallar menen birge terme-tolǵawlar, aytıslar, jumbaqlar, jańıltpashlar hám balalar folklorınıń úlgileri orın alǵan tomnıń keyninde ayırım sózlerge berilgen «Geypara sózlerge túsinikler»de jóyit sóziniń mánisi bılay túsindiriledi: «jóyit − evrey, jóhit (yahudiy)»178. Naqıldaǵı bul jóyit sózin usı túsindirmege tiykarlanıp millet ataması sıpatında kórsettik.
Sonday-aq, árep sózin ayırım dereklerge tiykarlanıp arab milleti bolsa kerek degen pikir bildirmekshimiz. «Árep tili (A.) — arab tili degen mánide. Árep tilinde sóyleydi (Mr.)»179. Bul sóz paremiyalar tilinen tómendegishe orın alǵan:
177Ayımbetov Q. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń qısqasha túsindirme sózligi hám júyeli sózler – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2007, 21-bet.
178Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 534-bet.
179Nasırov D.S., Dospanov O.D. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi.– Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1983, 56-bet.
180