Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Bul birlik Ájiniyaz shayırdıń Qız Meńesh penen aytısında da ushırasadı: − Gewishiń kók sawırdan, másiń kókjal. (337-bet) Haywannıń terisi mánisinde qoń sózi de qollanıladı: «qoń (qom) − maldıń jonı, sawır eti. 2. Maldıń kúyi, semizligi» bolsa, attıń sawırı kóylekshe sóziniń túsindirmesinde de beriledi: «kóylekshe − 1. qolkóylek, shimekóylek, iytkóylek; 2. at sawırın jawıp turatuǵın shashaqlı jabıw»149.

Sawır sózi folklorlıq shıǵarmalardıń basqa da janrlarındaǵı dóretpeler tilinde qollanıladı:

Oyǵa tikken otawday,

Sawırı sulıw jániwar. (240-bet)

Esiktiń aldı talma,

Qatarda aǵar salma,

Bir-eki sawır shıǵar desek,

Kótere sawır bar ma? (232-bet)

Yamasa:

Kúnlikshiniń kúni ótpey,

Kónegin qoldan bermes. (143-bet)

Bunda kúnlikshi kisi esiginde xızmet etip, jumıs islep kún kóretuǵın adam, al kón sózine mınaday túsinikler berilgen: «kón – iylengen mal (túye) terisi; kónek − tiykarınan, biye sawıwǵa arnalǵan kónnen jasalǵan shúmegi bar ıdıs; kónsharıq – túye terisinen tilip islengen sharıq; kónshi − teri tayarlawshı»150.

Adam minsiz bolmas,

Haywan kónsiz bolmas. (155-bet)

Bunday sózlerdiń mánilerin túsindiriwde qalıń kópshilikke túsinikli bolıwı ushın, gónergen sózler, kásiplik sózler, dialektizmler, haywan, qus, óner-kásip atamaları hám t.b. túsindirme sózliklerin dúziw hám baspadan shıǵarıw oǵada áhmiyetli.

149Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 535-bet.

150Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 535-536-betler.

161

Folklorlıq shıǵarmalardaǵı, sonıń ishinde, naqıl-maqal- lar tilindegi ayırım sózlerdiń mánileri házirgi dáwirde túsinikli bolsa, geyparaları túsiniksiz. Olarǵa ayrıqsha itibar berilip, ilimiy-izertlew jumısların júrgiziw, tilshi ilimpazlar jeke yamasa basqa da tarawlardaǵı alımlar menen birgelikte kópshilikke qolaylı usılda jazılǵan sózlikler dúziw hám baspadan shıǵarıp xalıqqa usınıw zárúr boladı.

Ulıwma, bunday bir neshe sózlerdiń mánileri tomnıń keyninde berilgen sózlikte kórsetilgen. Tıńlawshı yamasa oqıwshı olardıń mánilerin sózlikten paydalanıp tolıq túsiniwi múmkin. Bul sózlerdiń mánileri túsinikli bolǵanı menen olar til birligi sıpatında qalay túsiniledi, olar aymaqlıq ózgesheliklerge baylanıslı sheklenip dialektlerde hám sóylesimlerde saqlanıp qalǵan dialektizmler me ya bolmasa qaraqalpaq tilinde sóylewshiler tárepinen belgili bir dáwirlerde ónimli paydalanılıp, waqıttıń ótiwi menen sáykes zárúrliklerdiń bolmawına baylanıslı qollanılıwdan shıǵıp qalǵan gónergen sózler me, basqa tillerden ózlestirilgen sóz ya bolmasa kásiplik yamasa basqa tarawǵa tán birlikler me − bul máseleni til bilimi ushın anıqlaw hám oǵan ilimiy kózqarastan baha beriw zárúr boladı.

Máselen, jasamıs sóziniń mánisin kóp jasaǵan, qartayǵan, ǵarrı dep kontekstke, naqıldıń mazmunına qarap túsiniwge boladı. Bunı onıń ǵarrı sózi almasıp kelgen variantı arqalı da tolıq ańlaw múmkin.

Jigit kelse iske,

Ǵarrı kelse asqa. (24-bet)* Jas kelse iske,

Jasamıs kelse asqa. (175-bet)

Al, usı birlik dialektlik ya gónergen sóz be − sonı anıqlaw zárúr. Bunday sózlerdiń mánilerin anıqlaw qaraqalpaq til bilimi ushın

oǵada áhmiyetli. Bunday birliklerdiń mánisi ulıwma xalıqqa teńdey túsinikli bolmay, olardıń ayırımları bel-

162

gili bir aymaqta jasawshılarǵa túsinikli bolıwı, olardıń kúndelikli turmısında ónimli qollanılıwı menen belgili bolsa (dialektizmler), ekinshi bir toparı ulıwma xalıqqa teńdey túsiniksiz bolıwı, házirgi dáwirde qollanılıwdan shıǵıp qalıwı (gónergen sózler) yamasa úshinshi bir toparı basqa xalıqlar, milletler menen qońsılas, aralasıp jasap otırǵanlıǵına baylanıslı túsinikli hám qollanılıwda bolıwı (tillerdiń ózara bir-birine tásiri nátiyjesinde payda bolǵan ózlestirmeler) múmkin. Usıdan kelip shıǵıp olardıń tillik statusın anıqlaw kerek. Máselen, naqıl-maqaldı belgili bir dialekttiń wákili óziniń dialektine sáykeslep, ayırım komponentin onıń dialektlik variantı menen ózgertip te paydalana beredi.

Endi naqıl-maqallar tilindegi ayırım gónergen sózlerge toqtap ótpekshimiz.

Xalıq turmısındaǵı túrli ózgerisler onıń tilinde de óziniń ayqın izin qaldıradı. Belgili bir dáwirde paydalanılǵan sózler zárúrlik bolmawı sebepli qollanıwdan shıǵıp qaladı. Al, bunday sózlerdiń úlken bir toparı naqıl-maqallar tilinde saqlanǵan. Olar sol ózi paydalanılǵan dáwir koloritin kórsetiw ushın xızmet atqaradı. Máselen, «Jarlılardıń bay jerlesleri tárepinen patriarxal-feodallıq ekspluataсiyalanıwı formaları Orta Aziyadaǵı basqa xalıqlarda orın alǵan formalarǵa uqsas bolıp kelgen. Bunday formalardıń onnan artıǵı belgili, bular: «jarımshı», «kúnlikshi», «sútine», «kógine», «mayına» yamasa «toljarı» hám t.b. Azıq-awqat ónimleri túrindegi dáramat keń tarqalǵan (aǵayinshilik, mal qosar hám t.b.)»151. Bul gónergen bir sózdiń ózi qaraqalpaq xalqınıń úlken tariyxın sáwlelendiredi.

Jerdiń júzin jarımshı aldı, Aspanıńa bek bol, quday. (70-bet)

Bunda «jarımshı − paydanı jarıma-jarı bólisiwshi»152.

151 Nurmuxamedov M.K., Jdanko T.A., Kamalov S.K.Karakalpaki (Kratkiy ocherk istorii s drevneyshix vremen do nashix dney). – Tashkent: «Fan», 1971. s 33.

152 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 533-bet.

163

Biyik-biyik taw bolsa hám Jılǵasında jol bolar, Hasılzada bek bolsa hám Periyzattıń qulı bolar. (122-bet)

«Bek (túrk sózi) – 1. Dáslep xalıqlarda urıw-qáwim basshısı, soń bir qansha túrkiy xalıqlardıń hákimiyatlıq dúzilisindegi hákim bek dep atalǵan. Mısalı, Xojeli bekligi, onıń basshısı bek (Áwezjan bek hám t.b.) dep ataladı»155.

Usı lawazım, hámel mánisinen basqa da awıspalı mánilerde qollanıladı.

Bek basıńdı bende etpe. (76-bet)

Aqmaq ózin bek sanar. (86-bet)

Besik bala bek balası. (71-bet)

Sonday-aq, frazeologizm quramında kelip, bir tutas frazeologiyalıq máni payda etiledi:

Awzına bek bolmaǵannıń, Qatarında qádiri bolmas. (123-bet) Ózbek, ózińe bek bol,

Qońsıńdı urı tutpa. (130-bet)

Alım qasında awzıńa bek bol. (177-bet)

Jerdiń júzin jarımshı aldı, Aspanıńa bek bol quday. (70-bet)

Burınǵı dáwirdiń turmısındaǵı húkimlik etken nızamlılıqlar, sháriyat hám onıń qatań tártipleri, talapları, basqa da hár qıylı oylap tabılǵan shártler hám talaplar, nızamqaǵıyda, qádeler haqqında naqıl-maqallardan ayqın biliwge boladı. Máselen, tek barımta, qarımta, sırımta gónergen sózleri tiykarında dóregen geypara paremiyalarǵa dıqqat qaratamız:

155 Tórebekov M.T., Orazbaeva R.J., Sarıbaev Q.S., Tilewmuratov M., Moldaxmetov K. Tariyxıy terminlerdiń hám atamalardıń qaraqalpaqsha túsindirme sózligi. – Nókis:

«Bilim», 1996,12-bet.

165

shiden, urlıq-ǵarlıqqa, adam ólimi, qalıńlıǵı yamasa hayalın alıp ketken waqıtta, qorlıq kórip, til tiygen t.b. jaǵdaylarda ese qaytarıp, kek alıw ushın jasaladı. Tórtinshiden, juwapker heshqanday gúnalı bolıp sanalmaydı. 4, S. 170-171-bb.

Malın aydap áketken el óz malın, yamasa soǵan shamalas maldı kúsh penen qaytarıp alsa, ol qarımta boladı. «Barımtaǵa qarımta bar» (naqıl). Eki jaqtıń dawı pitetuǵın waqıtta, barımtanıń, qarımtanıń barlıq jawlanǵan malları esapqa alınadı da, esapqa alınbaǵanları sırımta bolıp sińip qaladı.

«Bilse barımta, bilmese sırımta» degen sóz usıdan qalǵan. Biyler sudı gúnalını jazalaǵannan góre barımtalanǵan, urlanǵan maldı qaytarıp, eki jaqtı kelistiriwge tırısqan. 5, s. 11.». Avtor barımtanıń túrkmen xalqında ushırasatuǵın alaman menen uqsaslıq hám ayırmashılıq táreplerin de atap kórsetedi: Alamanda dúnya-múlk, kiyim-kenshek, gilem, maldan adamǵa deyin bári tonalatuǵın bolǵan, al barımtada tek jılqı ǵana aydalǵan. Barımta waqtında adam ólimin boldırmawǵa baslı názer awdarılatuǵın bolǵan. Barımtanıń baslı qaǵıydası: Bas jarılsa bórik ishinde, qol sınsa jeń ishinde. Ólim-

jitimniń el ishinde keń en jaymawınıń eń baslı sebebi, qun tólew tártibi»159.

Tatar tilindegi naqıl-maqallar quramında da bul gónergen sózler ushırasadı. Tatar tilshi ilimpazları bul haqqında bılay dep jazadı: «Ertede, urıw-qáwimlik turmısta jasaǵanda, bir urıw ekinshi urıwdıń iri qara malların basıp alıp ózlerine quwıp alıp ketiwin barımta yaki barınta dep ataǵan. Talanǵan urıw bunıń óshin qaytarıwǵa tiyisli bolǵan. Zárúr waqtında talanǵan urıwdıń ózi de óziniń malların basıp aladı. Bul qarıw, qaytarıw bolǵanı ushın qarımta yaki qarınta dep atalǵan [TXM 3: 392]. Naqıl-maqallarda bul burınǵı sóz de saqlanıp qalǵan: Yarlı belán koda bolganchı, bay belán barımtalı bul! (25522); Bayga barımta yuk, yarlıga karımta yuk (25397); Barıntaga barımta, qarıntaga karımta (27423)»160.

paremiyaláreneń tele. – Kazan: Ixlas, 2010, 33-bet.

167

Ulıwma, barımta, qarımta, sırımta gónergen sózleri túrkiy xalıqlardıń ótmish tariyxınıń belgili bir dáwirlerinde húkimlik etken nızamlar, úrp-ádetler, dástúrler haqqında sóz etip, sol dáwirdiń kolorin jaratıp, áhmiyetli xızmet atqarıp keledi.

Naqıl-maqallar tilinde basqa da gónergen sózler ushırasadı:

Jeti shijeńdi bil. (33-bet)

Birlesken kóp is qılar,

Biri arqaw, biri eris bolar. (44-bet) As − adamnıń arqawı,

Arqawı menen erisi. (142-bet) Attı túyek qartaytar,

Jigitti oraq qartaytar. (86-bet) Erdiń dańqın eńbek shıǵarar,

Eldiń dańqın eriwlik shıǵarar. (92-bet) Hár xannıń tusında bir surqıltay. (35-bet) Móldekshige jer berseń, Ózińdi

quwıp shıǵar. (161-bet)

Páyekshiniń keyni diywana bolar. (61-bet)

Bunda «shije − buwın (jeti shije)»; «arqaw − 1.órmektiń ústińgi hám astıńǵı jipleriniń arasına kesesine túsirip toqılatuǵın jip; 2. súyenish, sebep, tiykar»; eris – toqıw úskenesiniń (qozaq, órmek) uzınına tartılǵan jibi»; «eriwlik − jańa qońsıǵa hám jol ústi qonaqqa beriletuǵın dástúriy qonaq ası»; «eriwshi – otırıqshı»; «eriw el − jergilikli, otırıqlı jurt»; «páyekshi − shılımkesh, tutandırılǵan shılımdı shektirip, haqı alıwshı»161 hám t.b.

Usı gónergen sózlerdiń biri «páyekshi» komponenti menen kelgen paremiyanıń dóreliw sebebin Q.Ayımbetov bılay kórsetedi: «Páyekshiler. Bazar kúnleri de túrli kásip iyeleri boladı. Olardıń birewleri Xiywadan kelgen páyekshiler me-

161 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 543, 530,

533, 539-betler.

168

nen chaypurıshlar. Páyekshiler xor-xor shılımın qolına alıp, basındaǵı otlıǵın úplep, tutandırıp ottıń ústine temeki salıp, temekiniń tútinin burqıratıp, kósheniń oyaq-buyaǵına shógirmesin selkildetip, hár kimniń awzına shılımınıń nayın tutıp júredi. Birewler shegedi, birewler shekpeydi. Shekkenlerden pulın alıp qaltasına saladı jáne jortıp-júgirip ketedi, xor-xor shılımınıń basına temir tor jabadı, tordıń tesiginen otın úplep alıstıradı.

Hár kimge shılım saldım degendey etip, basına jańadan temeki saldım degendey, qaqpaǵın ashıp úplep, shayqap tutandırıp turadı. «Páyekshiniń artı diywana boladı» degen sonnan qalǵan»162.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilindegi gónergen sózler sol paremiyalar dóregen dáwirlerdiń tildegi esteligi sıpatında saqlanıp, olarǵa ilimiy izertlew júrgizgende sol dáwirlerge qaytıw hám xalıqtıń turmısın tanıw, ata-babalar paydalanǵan barlıq zat, buyım, nárselerdiń atamaların biliw, olar shuǵıllanǵan kásip, óner, jasaǵan orın, olardı qorshap turǵan obektiv dúnya hám oǵan tán qubılıslar haqqındaǵı tolıq, bahalı maǵlıwmatlardı, tariyxtı qayta jańǵırtıw, qayta tiklew, keyingi – basqa dáwirde jasaǵan áwladlardıń kóz aldına keltiriw, elesletiwge hám olardıń yadında umıtpay saqlanıwına múmkinshilik beredi. Bul, óz gezeginde, usınday birlikler arqalı sol tariyxtıń da keyingi áwladlar yadına jalǵasıp, kóship ótiwine tiykar boladı. Gónergen sózlerdi arnawlı úyreniw, belgili bir sistemaǵa túsiriw, leksika-temati- kalıq jaqtan klassifikaсiya islew, sol toparlar ishinde ilimiy kózqarastan tereń tallaw júrgiziw zárúr.

Juwmaqlastırıp aytqanda, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqal- larınıń tili, onıń sózlik qorı oǵada bay, onda kóp túrli leksikalıq birlikler paydalanıladı jáne olarda túrli leksika-semantikalıq qubılıslar ushırasadı. Sonlıqtan, naqıl-maqallar tiliniń leksikasın arnawlı izertlew, onı jeke, bir pútin sistema sıpatında ilimiy kózqarastan hár tárepleme tereń úyreniw úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye.

162 Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1988, 270-bet.

169

III BAP. QARAQALPAQ XALÍQ NAQÍL-MAQALLARÍ TILINIŃ LEKSIKA-TEMATIKALÍQ TOPARLARÍ

Xalıq danıshpanlıǵınıń ájayıp, kórkem úlgisi – naqıl-maqallar. Naqıl-maqal dúnyanıń barlıq xalıqları sıyaqlı qaraqalpaq xalqınıń uzaq ótmishlerden berli ushıǵanıń qıyqımınday qádirlep saqlap kiyatırǵan sóz múlki esaplanadı. Turmıstan, ómirden − onıń qıyınshılıǵı, azabı menen ráhátinen, quwanıshı menen qayǵısınan, jaqsılıq penen jamanlıqtan, qullası, bir pútin turmıs-tirishiliginen jıynaǵan bar bilimi, tájiriybesi, pútkil danalıǵı – naqıl-maqal esaplanadı.

Naqıl-maqallar tiliniń sózlik qorında leksikalıq birlikler ańlatatuǵın mánileri jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Olardı belgili bir toparlarǵa bólip úyreniwde de hár qıylı pikirler bar. Til iliminde paremiyalardı alfavitlik, monografiyalıq, tirek sóz boyınsha (leksikalıq yamasa enciklopediyalıq), tematikalıq, genetikalıq ózgeshelikleri boyınsha klassifikaсiyalaw orın alǵan.

Tildiń sózlik quramın tematikalıq jaqtan toparlarǵa bóliw qaraw − oǵada keń túsinik. Tematikalıq toparlardı óz ishinde jáne bir neshe leksika-semantikalıq toparlarǵa bólip tallawǵa boladı.

«Tematikalıq klassifikaсiya leksikalıq dáreje birlikleriniń sistemalı túrde shólkemlesiwin izertlewdiń baslanǵısh hám áhmiyetli etapı bolsa, leksika-semantikalıq klassifikaсiya leksika analiziniń sońǵı juwmaqlawshı basqıshı esaplanadı. Leksikalıq materialdı tematikalıq toparlarǵa bóliw

– leksikanı sıpatlawdıń keń tarqalǵan usıllarınıń biri. Tematikalıq tallaw sózlik qordı izertlewdiń universal metodı bolıp tabıladı»163.

163 Bagana J., Taranova E.N. Rol tematicheskoy klassifikaсii v terminologicheskix issledovaniyax // Vestnik RUDN Seriya: Lingvistika. 2010, № 3. https://cyberleninka.ru.

170