Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

onıń ólimnen keyingi ornı túsinilse, yaǵnıy jay sózi arqalı kontekstte orın mánisiniń bildiriliwi talap etilip tursa, ekinshiden, tilde janı jay tabıw, kewli ornına túsiw mánisindegi frazeologizm de bar. Bul frazeologizmlerdiń mánilerine J.Eshbaevtıń pikiri boyınsha bılay túsinik beriwge boladı, bunda ilimpaz olardıń bir neshe mánilerde keletuǵının hám variantın kórsetedi:

«Janı jay tabıw. Tınıshlanıw, awır jumıstan keyin dem alıw, qattı awırıwınıń hazarınıń qoyıwı, qazalanıw…Uqs. var.: Janı jayına túsiw».

«Kewli jay bolıw. Óziniń oylaǵan oyına, maqsetine jetiw, oyındaǵıday bolıw, quwanıw, shad bolıw… var.: Kewli jay tabıw»144. Dáslepki mısalda, kontekstten belgili bolǵanınday, óliw, qazalanıw mánisinde berilgen bolsa, sońǵı mısalda oylaǵan niyetine, maqsetine jetiw, kewlindegisi bolıw mánisi túsinilip, bul eki mániniń ańlatılıwında jay sóziniń mánileri áhmiyetli orın tutadı.

Solay etip, omonim sózler qaraqalpaq xalıq naqıl-maqal- ları tiliniń mánilik jaqtan baylıǵın, reńbereńligin kórsetip keledi. Sırtqı kórinisi, seslik qurılısı birdey bolıp, hár qıylı mániler ańlatatuǵın bunday sózler tıńlawshı menen oqıwshınıń tereń oy júrgiziwine sebep boladı. Sonıń menen birge, naqıl-maqal mazmunınan payda bolatuǵın túrli mánilik ózgesheliklerdi ańlatıp turadı. Sózler ortasındaǵı mánilik qatnaslardıń bir kórinisi sıpatında naqıl-maqallar tiliniń mánilik, leksika-semantikalıq ayrıqshalıqlarınıń kóp túrliligin kórsetedi.

Naqıl-maqallar tilinde sózlerdiń mánilik qubılıwı júdá tereńlesip, biri-birine ótisip, qarısıp ketkenlikten, olardıń mánilik túrlerin, ózgesheliklerin ajıratıw ádewir qıyınshılıq tuwdıradı. Máselen, Bas bolma, basıńa qáter. (108-bet) Bunday kóp mánili, omonim, awıspalı mánili sózlerdiń mánileri kópshilik jaǵdaylarda tıńlawshı menen oqıwshıǵa belgili, xalıqqa túsinikli bolǵanı menen ilimiy kózqarastan tallaw jasaw ayrıqsha ilimiy-teoriyalıq tayarlıqtı talap etedi.

144 Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1985, 77,93-94-betler.

151

Mısalı:

Erkek − bas, hayal − moyın. (20-bet) Íssını ózińe bas,

Jaqsa, kisige bas. (96-bet)

Bunda múshe ataması esaplanǵan bas sózi menen joqarıdan tómenge qarap kúsh túsiriw, bir nársege tiygiziw mánisindegi bas feyil sózi omonim esaplanadı. Bul sóz tómendegi mánilerdi ańlatadı:

1. Adamnıń basın, yaǵnıy múshe ataması mánisin bildiredi:

Úydin sáni − qatın, Qatınnıń sáni − erkek, Gewdeniń sáni − bas,

Bastıń sáni − telpek. (20-bet) Bir jeńnen qol,

Bir jaǵadan bas shıǵar. (44-bet)

2. Tábiyattaǵı taw, tas, ósimlik aǵash, átiraptaǵı zat, nárselerdiń hám t.b. eń joqarıdaǵı bólegin bildiredi:

Qazı − xan qasında,

Qarasha − jar basında. (34-bet)

Shamal bolmasa shóptiń bası qıymıldamas. (93-bet) Jeken bası jel bolmasa shayqalmas. (155-bet) Qalayqalay zaman boldı,

Qaraǵay basın shortan shaldı. (95-bet) Ketpenniń basın bassań,

Sabı mańlayıńa tiyer. (103-bet)

Eki kemeniń basın uslaǵan suwǵa keter. (129-bet)

3. Bas múshe ataması arqalı adam, adamnıń ózi degen máni ańlatadı:

Ata qádirin bilmegen,

Balanıń bası qor bolar. (39-bet)

Baxıtsızdıń bayı kóp,

Basına paydası joq. (75-bet)

152

Húrmet etseń qatarıń, Úlken tutar basıńdı, Hádden asıp bir kúni,

Tıyalmay júrme kóz jasıńdı. (45-bet)

4. Eń joqarısı emes, jaqsısı bolmaǵan, mańlay aldı emes degen mánide keledi, bunda ayaq sózi de awıspalı mánide keyni, aqırı, sońı degen máni bildiredi:

Bas emes, ayaq emes,

Orta dármiyanlılaw. (98-bet)

5. Bası aman – ózi aman, basına túsiw – qıyınshılıqqa dus keliw degen frazeologiyalıq mánide keledi:

Quday saldı bir isti,

Bası amanlar kúlisti. (98-bet) El basına túsken is –

Er basına túskeni. (18-bet)

6. Hár birińiz, hár birine, hár qaysısına degen máni ańlatadı:

Bas-basıńa biy bolsań, Balqantawǵa sıymassań. (91-bet) Qonaq basına qoy soysań, Qorada nawa qoy qalmas. (120-bet)

7. Adamnıń jámiyettegi, ortalıqtaǵı ornın, sıy, húrmetin bildiredi:

Qorasına qarap qasqır shabar,

Basına qarap jawlıq jabar. (100-bet)

Ulıwma, qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika- semantikalıq ózgeshelikleri kóp túrli qubılıslar menen belgilenedi. Olardan sinonimler hám variantlar, antonimler,

153

omonim hám kóp mánili sózler naqıl-maqallar tilinde ózine tán qollanılıw ayrıqshalıqlarına iye. Olar paremiyalar tiliniń mánilik jaqtan bay, tásirsheń, kórkem bolıwında úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan, bul birliklerdiń paremiyalar tilinde atqaratuǵın kórkemsúwretlewshilik xızmetlerin tereń ilimiy kózqarastan úyreniw zárúr.

2.5. Frazeologizmler

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha alıp barılıp atırǵan izertlewlerde naqıl-maqallar hár qıylı pikirlerdi payda etip kiyatırǵan máselelerdiń qatarına kiredi. Ayırım izertlewshiler naqıl-maqallardı frazeologiyalıq sóz dizbekleri quramında kórsetse, geyparaları onı óz aldına bólek alıp qaraydı. Bunday pikirler qaraqalpaq til biliminde, aldın atap ótkenimizdey, E.Berdimuratov, J.Eshbaev, S.Naurızbaeva, A.Pirniyazova, B.Yusupova hám t.b.miynetlerinde ushırasadı145. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler naqıl-maqallar quramında jumsaladı. Olar frazeologizmlerdiń ózleriniń quramında da keledi. Sonlıqtan, naqıl-

maqallardı frazeologizmlerdiń bir túri sıpatında qaraw yamasa onı frazeologizmlerge qatnassız birlik sıpatında tanıw bir qansha tereń hám kólemli ilim-izertlew jumısların talap etedi. Biz naqıl-maqallardı frazeologizmlerdiń quramında emes, al oǵan baylanıssız óz aldına bólek qaralıwı tiyis birlikler – tásirli, tujırımlı mániler jámlengen, obrazlı sıpatqa iye gápler túrinde qarawdı maqul kórdik. Tallaw ushın mısallar «Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq IV tom Qaraqalpaq xalıq

naqıl-maqalları (Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1978)» miynetinen alındı.

Naqıl-maqallarda frazeologizmlerdiń jumsalıwı ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etetuǵın qubılıs. Sebebi, naqıl-maqal- lardıń ózinde bar bolǵan geypara belgiler (tujırımlılıq,

145 Avtordıń «Qaraqalpaq xaliʻq naqiʻl-maqallariʻndagʻiʻ frazeologizmler // Ilim haʻm bilimlendiriwge arnalgʻan woʻmir. II Akademik A.Dáwletovtıʻnʻ 70 jıʻllıʻq yubileyine arnalgʻan ilimiy-teoriyaliʻq konferenciya materiallariʻ. – Noʻkis: «Bilim» 2012. (53-58-betler)» maqalasınan alındı.

154

mánilik ótkirlik, obrazlılıq) frazeologizmlerge de tán. Bul olardaǵı ayırım ulıwmalıq belgiler bolǵanı menen, tábiyatı, leksikasemantikalıq, grammatikalıq, strukturalıq hám t.b. tárepleri menen frazeologizmler naqıl-maqallardan ayqın ajıralıp turadı.

Naqıl-maqallardıń bir toparı haywanlar menen baylanıslı berilip, onda frazeologizmler usı haywanlarǵa, olardıń qásiyetlerine, háreketlerine hám t.b. baylanıslı astarlı mánide qollanıladı. Mısalı:

Jalım sulıw bedewmen, Shabayın dep arqam qozadı,

Ayaǵım aqsaq tulparman, Shapsam yabı ozadı. (61-bet) Iyttiń awzı ala bolsa da,

Bóri kelgende birigedi. (45-bet) Tawshannıń tuwǵan tóbesi, Ísıq kóriner kózine. (66-bet) Qulan basına kún tuwsa, Qulınına qaramas. (73-bet) Iyttiń tabanı qıshısa, Kárwanǵa eredi. (72-bet)

Naqıl-maqallar ulıwmalasqan mánilerdi bildiriw menen sıpatlanadı, olarda pikirdi tımsallap jetkerip beriw kórinedi. Geypara naqıl-maqallarda berilgen haywanlarǵa baylanıslı qollanılǵan frazeologizmler olardıń sıpatlı háreketlerin kórsetip beriw menen birge, tereń mánili, tásirli etip jetkerip beredi. Bedewge baylanıslı arqası qozıw frazeologizmi qollanılıp, ol bedewge tán, onıń ayrıqshalıǵın, jeke sıpatın kórsetiwde basqa sóz benen bergende tásirli shıqpawı múmkin bolǵan mánilerdi sheberlik penen sáwlelendirgeni kórinedi. Awızbirshiligi bolmawdı bildirip keletuǵın awzı ala frazeologizmi iytke baylanıslı jumsalıp, olardıń qásiyetin kórsetiw menen sheklenip qalmastan, oǵan uqsas jaǵdaylardı adamǵa baylanıslı túsindirip keledi. Tawshanǵa qarata

155

kózine ısıq kóriniw, qulanǵa baylanıslı basına kún tuwıw, iytke baylanıslı tabanı qıshıw frazeologizmleri de tek olarǵa baylanıslı tar sheńberde qollanılmaǵanın túsiniwge boladı. Sonıń menen birge, naqıl-maqallarda tábiyatqa qatnaslı túsiniklerdi bildiretuǵın sózler menen frazeologizmler qollanıladı. Mısalı:

Jerdiń baxtı taysa,

Suwı tómenge túsedi. (35-bet)

Bunda baxtı tayıw frazeologizmi de, tiykarınan, adamǵa qatnaslı qollanıladı, al naqıl-maqallarda mánilik jaqtan awısıp jerge baylanıslı, ondaǵı unamsız tárepke baylanıslı júz bergen ózgeristi sıpatlaw ushın xızmet etip tur.

Frazeologizmler naqıl-maqallar quramında hár qıylı mánilerdi bildirip keledi, olar mánilik jaqtan qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı:

Parıqsızlıqtıń belgisi, Baytalın satıp at eter.

Dostınıń kewlin qaldırıp, Dushpannıń kewlin shad eter. (57-bet) Mal kóteredi ólimdi,

Dos kóteredi kewildi,

Malıńda bolmasa, Dosıńda bolmasa,

Sonda kóreseń kórimdi. (58-bet)

Berilgen naqıl-maqallarda kewlin qaldırıw hám kewlin shad etiw frazeologizmleri antitezalıq usılda jumsalǵan, kewildi kóteriw frazeologizmin kewlin shad etiw frazeologizminiń variantı sıpatında kórsetiwge boladı. Sonıń menen birge, sońǵı naqılda kórimdi kóriw frazeologizmi jumsalıp, qıynalıw mánisin bildiredi. Usı qıynalıw mánisin frazeologizm tásirli, ótkir etip sıpatlaydı. Kóbinese, jaǵımsız, unamsız sezimdi sıpatlap keletuǵın únin óshiriw, basına jetiw, betin

156

shiyedey qılıw frazeologizmleri naqıl-maqallarda da qollanılǵanın kóriwge boladı. Mısalı:

Jaqsı bolǵanı qaysı, Jamandı keshirmegen soń, Batır bolǵanı qaysı,

Jawdıń únin óshirmegen soń. (107-bet)

Jaman menen úyir bolma,

Aqırı basıńa jeter. (101-bet) Óz betin ayamaǵan,

Kisiniń betin shiyedey qıladı. (96-bet)

Naqıl-maqallarda qollanılǵan frazeologizmler mánilik jaqtan hár qıylı bolıp, olardıń bir toparın adamnıń múshe atamalarına baylanıslı frazeologiyalıq sóz dizbekleri quraydı. Mısalı:

Óziń bilmeseń, bilgenniń tilin al. (95-bet) Shóp jamanı aqsar,

Adam jamanı qaqsal, Qatın jamanı kerbaz,

Aytqannıń tilin almas. (81-bet) Qolı baylanǵannıń,

Tili baylanbaydı. (83-bet) Kishini aldap úyrengenniń, Úlkenge de tisi batadı. (82-bet) Jamannıń betine kúlip qarasań, Kóylegine jamaw tileydi. (94-bet)

Keltirilgen naqıl-maqallarda basqanıń pikirin inabatqa alıw, tıńlaw mánisindegi tilin alıw, (bolımsız forması menen birge), qolınan keliw, isley alıw mánilerindegi tisi batıw, aytqanın qılıw mánisindegi betine kúlip qaraw frazeologizmleri somatizmler menen kelgen frazeologizmler bolıp esaplanadı. Olar naqıl-maqallar ańlatqan mánilerge jáne de tujırımlılıq, ótkirlik qosadı. Bunday sıpatlar tómendegi naqıl-maqallarǵa da tán:

157

Kúni menen eldi gezgen,

Óz paydasınan gúder úzedi. (132-bet) Zapırannıń zarı óter,

Bálki sarǵayǵan sayın. Biyhasıldıń qılıǵı óter, Barımına barǵan sayın.

(116-bet) Kimniń jerin ekseń,

Sonıń jırın jırlaysań. (35-bet) Beresiń bolsa aqmaqqa,

Kúnde keler,

Qarızıń bolsa simsikten,

Izińnen qalmas dińkildep. (83-bet)

Ulıwma, naqıl-maqallardıń qısqa qatarlar menen bildirgen tereń mánilerine sáykes frazeologizmler oǵan jáne de ıqshamlıq beredi. Mısalı:

Atlınıń neden ǵamı bar,

Piyadanıń tek shıqpaǵan janı bar. (61-bet) At basıp óltirdi me qusıńdı,

Quday qurtpasın pisińdı,

Úyrengen ádet qala ma,

Kótere ber mushıńdı. (67-bet)

Jaqsıdan jaman tuwadı, Íssı nanǵa alǵısız, Jamannan jaqsı tuwadı,

Adam aytsa nanǵısız. (93-bet) Jónsizdiki jón aldı qarabaraq. (96-bet) Duz ishken jerińe jamanlıq etpe. (126-bet)

Naqıl-maqallarda da frazeologizmlerdiń hár qıylı qollanılıw ózgeshelikleri kórinedi. Mısalı:

Shólde suwsızlıqtıń azabın shekpegen,

Úyde ıssı nannıń qádirin ne bilsin. (30-bet) Kóp sóylegen kóbiktiń,

158

Eki jaǵı qarıspas,

Baslayǵoysa ol sózin,

Dástan etip tawıspas. (82-bet)

Dáslepki naqılda azabın shegiw frazeologizmi qıynalıw mánisinde kelgen bolsa, qádirin bilmew frazeologizmi ritorikalıq soraw formasında berilgen. Bolımsız formada kelgen jaǵı qarısıw frazeologizmi eki jaǵı qarıspaw túrinde eki sanlıǵı menen jumsalǵan. Bunday ózgeshelikler frazeologizmlerge tán. Mısalı:

Jaw jaǵadan alǵanda,

Iyt etekten aladı. (84-bet)

Jaǵadan (jaǵasınan) alıw frazeologizminiń jup jaǵasınan alıw variantı da jumsaladı. Demek, mısallardan kórinip turǵanınday, frazeologizmler tilde qalay qollanılsa, naqıl-maqallarda da solay jumsaladı. Bul házirge shekem ulıwma frazeologiyalıq sóz dizbekleri sheńberinde qaralıp kiyatırǵan naqıl-maqallar menen frazeologizmlerdiń tiykarǵı ózgesheliklerin ilimiy jaqtan tiykarlap, arnawlı izertlewdiń zárúrligin kórsetedi.

2.6. Gónergen sózler

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń úlken hám eń áhmiyetli qatlamlarınıń biri gónergen sózler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tiliniń ǵana emes, al pútkil qaraqalpaq xalqınıń milliy mádeniyatın, tariyxın, úrp-ádet, dástúrlerin, sana-sezim, psixologiya, jámiyetliksiyasiy turmısın izertlewde gónergen sózler oǵada úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tiliniń leksikasın izertlegen belgili ilimpaz E.Berdimuratov gónergen sózlerdi «óndiris ásbaplarınıń atamalarına, qarıw-jaraq, diyxanshılıqqa, hákimshilik islerine, klasslıq, soсiallıq ayrıqshalıqlarǵa, oqıw orınlarınıń atın kórsetetuǵın, diniy túsiniklerge, kiyim-kensheklerge, úy-xojalıq

159

zatlarına, uzınlıq hám awırlıq ólshewlerine, eski xızmet túrlerine, óz dáwiri ushın belgili rol oynaǵan ádet-úrip hám dástúrlerge baylanıslı gónergen sózler»146 dep 12 toparǵa bólip qaraydı. Bunday gónergen sózler naqıl-maqallarda milliy koloritti kórsete kelip, xalıqtıń ótkendegi turmısınıń bir kórinisi sıpatında naqıl-maqallarda qollanıladı.

Gónergen sózler − naqıl-maqallar tiliniń úlken hám oǵada áhmiyetli bir bólegi. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń sózlik quramında házirgi oqıwshı menen tıńlawshı ushın túsiniksiz bolǵan mınaday sózler ushırasadı. Hámira(y- ım), muraz, emesin, úmesin, surqıltay, sáwish, sawır hám t.b.

Shóp te − sáwish,

Shópshek te – sáwish. (153-bet) Sen qoshqar bolsań, men qortıqpan,

Sen aqılgóy bolsań, men – danıshpan. (83-bet) Jatıp isher jalqaw bolar,

Qosjaqpas mılqaw bolar. (172-bet)

Qoydı shartıq búldiredi,

Eldi qortıq búldiredi. (35-bet) Dostıńdı ańqaw dese,

Ózińdi mılqaw deydi. (88-bet) Emesini bolmasa, em ne dárkar, Úmesini bolmasa, el ne dárkar? (92-bet)

Bunda «sáwish − waqıya, gúrriń, qızıq hikayat», «mılqaw − gereń, sańıraw», «qortıq − tapal, mırtıq. Tekstte: aqılsız, shartıq − shala pishtirilgen mal», «emesin − shıpa, shıpabaǵısh, úmesin − kómek (hashar)»147.

Sawır: At ólse, sawır miyras,

Aǵa ólse, jeńge miyras. (121-bet) Bunda «sawır − 1. gereń, sańır, sańıraw; 2. teri»148. Bunda teri mánisinde qollanılǵan.

146Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili Leksikologiya. – Nókis: «Bilim», 1994, 188-bet.

147Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 540, 538, 536, 543,

533-542-betler.

148Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 540-bet.

160