Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Sol qolıń qılǵan isti,

Oń qolın bilmesin. (113-bet)

Antonim kelbetliklerge tán ózgeshelik – olar birde belgi mánisin ańlatıp, kelbetlik retinde, birde substantivlesip zat, nárse mánisinde kelip, atlıq sıpatında ónimli qollanıla beredi. Mısalı:

Jaman adamnıń baslawınan,

Jaqsı adamnıń siltewi artıq. (54-bet) Jaqsı menen qońsı bolsań, Isiń zawqı sapadur,

Jaman menen qońsı bolsań, Isiń jábri-japadur. (52-bet)

Antonimlik sıpat san, muǵdar mánisin beretuǵın sózlerge de tán bolıp keledi:

Soraǵanıń jup bolsa,

Taq bolsa da, ókinbe. (102-bet)

Antonim ráwishler túrli is-háreketlerdiń qarama-qarsı bolǵan belgilerin bildiredi. Olar naqıl-maqallarda ónimli qollanıladı.

Qattı júrgen jerińe,

Áste-aqırın da barasań. (129-bet)

Bul jerde qattı sózi is-hárekettiń belgisin bildirip, áste-aqırın ráwishine antonim bolsa, jumsaq sózi menen kelip, kelbetlik boladı:

Ash adamǵa sıyırdıń shaqı da jumsaq, Toq adamǵa qoy góshi de qattı. (167-bet)

Sonday-aq, basqa da antonim ráwishler naqıl-maqallar tiline ózine tán mazmun, ótkirlik sıpat qosıp keledi.

141

Bazarlıǵıń menen kelseń, Aǵań ishsin, aǵań jesin bolar, Bazarlıǵıń bolmasa,

Arman otır, berman otır bolar. (144-bet) Seniki-meniki − kewil tarlıǵı,

Arman jat, berman jat − tósek tarlıǵı. (71-bet) Áwelinde sóz bolmasa,

Aqırında ún bolmas. (140-bet) Búgin − kól, erteń – shól. (152-bet)

Bunda búgin sózi keshe sózi menen de, erteń sózi menen de antonim boladı. Bul haqqında Sh.Xojanov bılay dep jazadı: «3. Bolıp ótken háreket yamasa belginiń waqtın bildiriwshi ráwishlerden jasalǵan antonimler: keshe-búgin, burın-házir, ádep-soń hám t.b.

5. Hárekettiń iske asıw waqtın shamalap kórsetetuǵın ráwishlerden jasalǵan antonimler: búgin-erteń, erteli-kesh, bıyıl-jarın hám t.b.»139. Bunday qarama-qarsı mánidegi antonim sózler, sonıń ishinde, ráwishler naqıl-maqallar tilinde jiyi ushırasadı.

Antonim feyiller. Qarama-qarsı mániler is-háreketler ushın da tán bolıp, naqıl-maqallar tilinde usı mánini bildiretuǵın feyil sózlerdiń qollanılıwı da túrli ózgesheliklerge iye. Olar ayırım paremiyalarda jup sóz túrinde keledi. Mısalı:

Jaqsı menen qońsı bolsań,

Alısarsań-beriserseń, Jaman menen qońsı bolsań,

Qaǵısarsań-keyiserseń. (52-bet)

Quramında antonim feyiller kelgen paremiyalarda variantlılıq qubılısı ushırasadı:

Aqmaq buzıwǵa bar, dúzewge joq. (84-bet)

Durıs júrgen dúzep júrer,

Buzıq júrgen buzıp júrer. (82-bet)

139 Xojanov Sh. Qaraqalpaq tilindegi antonimiya qubılısı. – Nókis: «Bilim», 2017, 72-bet.

142

Bunday paremiyalar mazmunı, mánileri jaǵınan jaqın bolıp keledi:

«Beremen» degen qutılmas,

Berk baylaǵan sheshilmes. (60-bet)

Qolıń menen baylap,

Tisiń menen sheshalmay júrseń. (78-bet)

Paremiyalar tilindegi is-háreketler qarama-qarsılıǵı jeke feyil sózler arqalı yamasa paremiyalardaǵı frazeologizmlerdiń komponentlik quramında yamasa is-háreketlerdiń bolımlı-bo- lımsızlıǵı arqalı tásirli bildiriledi. Mısalı:

Aǵın suw bir ketse qaytıp oralmas. (149-bet) Ayırılsań, azarsań, Birlesseń,

ozarsań. (44-bet) Jaqsınıń basına is tússe, Ashınar da ashılar,

Jaman adamǵa is tússe,

Bir kóterilip basılar. (47-bet) Kózdi ashıp jumasań,

Óziń qashıp ózin quwasań. (156-bet)

Toyǵa barsań burın bar,

Burın barsań orın bar, Burın bar da burın qayt, Urıs bolar sońǵısı. (152-bet) Qız qırıq shıraqlı,

Biri janbasa, biri janar. (42-bet)

«Antonimlerdiń stilistikalıq xızmeti oǵada kúshli. Qara- ma-qarsı qubılıslardı salıstırıwda olardı bir-biri menen qatar qoyıp teńlestiriwde hám usı usıl arqalı oydı tásirli hám anıq etip túsindiriwde antonimler ayrıqsha xızmet atqaradı. Usı ózgesheligine baylanıslı bolsa kerek, antonimler, ásirese, naqıl-maqallarda kóp qollanıladı. Mısalı: Kóz − qorqaq, qol − batır. ϴtirik − qańbaq, shın − salmaq. Aqmaqtıń

143

aǵası bolǵansha, Aqıllınıń inisi bol. Ashshı menen dushshını tatqan biler, Alıs penen jaqındı jortqan biler. Alarmanǵa altaw az, berermenge besew kóp. Eshektiń eti haram, kúshi hadal. Jaqsınıń jatı bolmas, Jamannıń uyatı bolmas. Qorqaqtıń qatını bolǵannan, Batırdıń jesiri bolǵan jaqsı.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarında antonimler qollanılǵan bulardan basqa da mısal keltire beriwge boladı. Antonimler awızeki xalıq dóretpeleriniń kóplegen túrlerinde tiykarǵı kórkemlew quralınıń biri sıpatında qollanılǵan»140. Naqıl-maqallarda antonimlerdiń qollanılıwı onıń tiliniń leksika-semantikalıq jaqtan baylıǵın, ondaǵı qubılıslardıń túrlerin, olarǵa tán jeke ózgesheliklerdi kórsetiw menen birge kórkemlewshi leksikalıq qurallardıń biri sıpatında áhmiyetli orın iyeleydi.

2.4. Omonim hám kóp mánili sózler

Qaraqalpaq tilindegi quramalı leksika-semantikalıq qubılıslardıń biri omonimiya hám polisemiya – kóp mánililik bolıp esaplanadı. «Omonimler sırtqı forması hám aytılıwı jaǵınan kóp mánili sózlerge (polisemiyaǵa) bir qansha jaqın bolıp keledi. Biraq, polisemiya menen omonimiyanı bir-biri- nen ajıratıw máselesi barlıq omonimlerge birdey qatnaslı emes. Omonimiyanı polisemiyadan ajıratıwda sózlerdiń semantikası úlken áhmiyetke iye. Omonimiyalıq qubılıs mánilik jaqtan hár qıylı, biri-biri menen hesh qanday semantikalıq jaqınlıǵı hám baylanısı joq sózlerdiń arasında kórinedi, al, polisemiyalıq qubılıstı mánilik jaqtan jaqın bir sózdiń ekinshi bir sóz tiykarında payda bolǵanın kóriwimizge boladı»141. Al, kóp mánililik qubılısı bir sózdiń tiykarǵı mánisinen basqa awıspalı bir neshe mánilerdi bildirip keliwi menen baylanıslı.

140Xojanov Sh. Qaraqalpaq tilindegi antonimiya qubılısı. – Nókis: «Bilim», 2017,

78-79-betler.

141Paxratdinov Q., Bekbergenov Q. Qaraqalpaq tiliniń omonimler sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2015, 3-bet.

144

Omonimler hám kóp mánili sózler qaraqalpaq xalıq naqılmaqalları tiliniń sózlik qurılısında ózine tán ózgeshelikler menen paydalanılǵan birlikler esaplanadı. Olar paremiyalarda júdá sheberlik penen qollanılǵan bolıp, kórkem sóz óneriniń ájayıp úlgileriniń biri sıpatında kórinedi. Júdá ápiwayı sóz qollanıslardan tartıp oǵada quramalı mánilik ózgeshelikler menen qubılıp, qarısıp ketken omonimiya hám polisemiya qubılısları paremiyalar tiliniń kórkemligi menen tásirsheńligin támiyinleytuǵın qurallardan biri bolıp xızmet etedi.

Paremiyalarda bir neshe omonim sózler bir neshe mánilik ózgeshelikler menen qollanıladı. Máselen, ashıw atlıq sózi ıza, qáhár mánisinde kelip, bir nárseni ashıw, jabıwlı, bastırıwlı turǵan nárseni ashıw mánisindegi feyil sóz benen omonim boladı:

Ǵaz ashıwın tırnadan alar,

Biyt ashıwın búrgeden alar. (169-bet) Mal ashıwı − jan ashıwı. (95-bet)

Qazanı asıwlınıń qapısı ashıwlı. (91-bet)

Ashıwlınıń aldı − ayaz, Arqası − jaz. (67-bet)

Bos sózi bir neshe mánilerdi bildiredi. Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde onıń mánisi bılay túsindiriledi: «Bos kel.1. Jumsaq, mayısqaq, qayısqaq: .. sım bos…, 2. Paydalanılmaǵan waqıt, jumıstan tısqarı, qurı júriwshilik, mázi geziwshilik. qolı bos;

3.Hesh nárse ilmew, pisi qurıw, jetpey qalıw, jarmadan bos qalıw;

4.Hesh nársesiz, qurı qol, bos keldi;

5.Ishinde hesh nársesi joq nárse, qurıdan-qurı turǵan ıdıs. Uranıń tek ózi bos tur; 6. Qurıdan qurı úmit etiw, mázi dámetiw: bos úmit; 7. Paydalanıwsız, qurı paydasız: bos jatqan jer; 8.Ashıq, iyesiz, bánt emes, hesh nársesiz: bir masterdiń ornı bos, bos orınǵa otırdım. ♦ bos júrek – rayshıl, juwas, miynetkesh. Biraq, kókireginiń bos júrek ekenin bildirgisi kelmey artına burılıp, esikke qaray júrdi (T.Qayıpbergenov). Awızı

145

bos – juwas, músápir, ǵarip. Ańlap sóyle, aǵa, seniń awızıń bos, Kúyew degen waqtınsha bir kewil xosh («Máspatsha»). Bos oraw – selpi, olpı. Jańa úyrenshikler jipti bos orap, bir iynelikti állen waqıtta jipke toltıradı (K.Sultanov)»142. Al, Q.Paxratdinov hám Q.Bekbergenovlar tárepinen bos sóziniń omonimlik sıńarları tómendegishe kórsetiledi:

1.Jumsaq, mayısqaq, qayısqaq.

2.Jumıstan tısqarı waqıt.

3.Ishinde hesh nársesi joq nárse, qurıdan-qurı turǵan ıdıs.

4.Ashıq, iyesiz.

5.Juwas, salaq, sılbır»143.

Bul bos sózi naqıl-maqallar tilinde tómendegi mánilerde qollanıladı:

1. Nátiyjesiz, tiykarsız, qurı gáp degen máni ańlatadı:

Er jigittiń júregi,

Arıslanǵa teń keler,

Qorqqan jigit belgisi,

Sózi suwıq bos keler. (26-bet)

Kóp sóz − bos sóz. (134-bet)

2. Hesh nárse ilmew, pisi qurıw, jetpey qalıw mánisinde keledi:

Kópten táme etken azdan bos qalar. (143-bet)

Qol juwıp bos qalǵannan saqla. (143-bet) Kisi baxtın tilegen,

Óz baxtınan //tileginen bos qalar. (147, 70-betler) Terseń, alasań,

Ekseń, alasań,

Tolmasa, bos qalasań. (160-bet)

Túye boyına isenip, jıldan bos qalıptı. (163-bet) Jaman eki úlesten bos qalar. (59-bet)

sarı jay, sadaq. Naqıl-maqallar tilinde tómendegi omonimlik sıńarları qollanıladı.

1.Tam, bólme, imarat, úy mánisinde keledi:

Jay alma, qońsı al. (24-bet) Jaqsı yardıń qádirin bil, Bir jamanǵa túspesten burın, Jaqsı jaydıń qádirin bil,

Qarabaxana bolmastan burın. (53-bet) Bunıń atın «jay» dep qoyǵan, Asıqqan menen pitpeydi. (144-bet)

2. Orın, mákan, óz qonıs basqan jeri mánisinde keledi: Edil

ǵarǵası eline keter,

Jayıq ǵarǵası jayına keter,

Hárkim kórgen-bilgenin ayta keter. (14-bet)

Jaqsılıqtı jayına qıl, Jaqsılıǵıń hesh bolmasın, Qurı sımbatqa qızıqpa,

Dánesi joq push bolmasın. (50-bet) Dúnyada sulıw jay kórdim, Kepinsiz ólgen bay kórdim. (77-bet) Jan bergenge jay ber. (77-bet) Jaslıqtı jayında qıl. (85-bet)

3. Oq jay, sarı jay, sadaq mánisinde keledi: Kelin

kelse ayday,

Qas, kirpigi jayday,

Qarshınında bir zatı joq,

Ne qılıp keldi eken uyalmay?! (20-bet)

4. Ápiwayı, jaydarı degen mánide keledi:

Qıyat,

Jay sózi jaqsı sózden zıyat. (31-bet)

148

5. Jayıw, jazdırıw, tarqatıw degen mánide keledi:

Qarshıǵa qustıń balası, Qanatın jayıp jem jemes, Qaraqalpaq baydıń balası, Birin-biri kem demes. (37-bet)

Qoy bir úrkken jaǵına jayılmas. (98-bet) Otız tisten shıqqan sóz,

Otız ruwlı elge jayılar. (132-bet)

6. Jaǵday, sharayat, jón-josaǵı mánisinde keledi:

Jaman adamǵa is tússe,

Hal-jayıńa qaratpas. (47-bet) Maldıń jayın baqqan biler, Otın jayın jaqqan biler. (97-bet)

Adam jayın awıllası emes, sállesi biler. (122-bet) Hárkimnin de bir jayı bar,

Jarlınıń bir eshkisi bar, Ózine ılayıq mayı bar. (163-bet)

7. Jónine, erkine, qálewine, óz bilgenine yamasa májbúriylikten ya basqa ilaj bolmaǵanlıqtan jónine ketiw, ózinshe durıs dep esaplaǵanı boyınsha is tutıw mánisinde keledi:

Qara tal óser ırayına,

Hárkim keter óz jayına. (94-bet)

9. Sınaspalı, qolaysız, uyalıp, qısınıp qalatuǵın jaǵday, nailaj qalatuǵın waqıt, jaǵday mánilerinde keledi:

Qonaq jaysız,

Kelinim jaǵdaysız. (120-bet)

Sonday-aq, tómendegi naqıl-maqalda da jay sózi qollanılǵan. Duzaǵıń say bolsa,

Talabıń jay bolar. (169-bet)

149

Jay sóziniń orın mánisi ornalasıw mánisindegi jaylasıw, iyelew, sıymaw, tártiplestiriw, retlestiriw, orınlı, durıs bólistiriw mánilerindegi dórendi sózlerdi jasaydı.

Er jigittiń júregine,

Er-júwenli at jayǵasar. (26-bet)

Kimniń jerin jaylasań,

Sonıń jırın jırlarsań. (30-bet) Xannıń malı qoraǵa jayǵaspas. (35-bet) Qumǵan qonaq aldına jayǵasar. (120-bet) Jaqsılar duslaspaǵa keler,

Sheshenler aytıspaǵa keler.

Mereke jayǵastıra almaǵan,

Kópshilikti mushlastırıwǵa keler. (131-bet)

Edil, Jayıq dáryalarınan Jayıq dáryasınıń atı suwınıń jayılıp aǵıwına baylanıslı payda bolǵan.

Ushıp keldim Jayıqtan, Quday qostı ǵayıptan. (111-bet)

10. Frazeologizmniń komponentlik quramında orın mánisinde kelip kewli jay tabıw, janı jay tabıw, kewli ornına túsiw mánilerin bildiredi:

Qatın qalsa, bay tabar, Bala qalsa, mal tabar, Jalǵız ǵana shiyrin jan,

Qayda barıp jay tabar. (20-bet)

Ishetuǵınıń may ma, sharwa,

May ishseń, kewliń jay ma, sharwa? (163-bet)

Dáslepki mısaldaǵı jay sóziniń mánisi, onıń tabıw feyili menen dizbeklesiwi arqalı payda bolǵan mánisi hám onıń stillik jaqtan qollanılıwı júdá quramalı. Bunda jan sózi tuwra mánide de, awıspalı mánide de túsiniletuǵın sıyaqlı paydalanılǵan. Birinshiden, adamnıń janı mánisinde kelip,

150