Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Yesi dártim-sákákúw degendey biziń balanıń dárti oquw (Qanl.DFX). Bunda adamnıń dıqqat orayı, oyına alıp júrgen nársesi.

Bereyin deseń neń joq, bes eshkiń bar, piyriń joq (Tab.k.a). Bul naqıldıń sóylesimde: Bereyin deseń neń joq, bes eshkiń bar peyliń joq túrindegi variantı da teńdey qollanıladı. Gúmpúldegen gúbúnúń túbú súyuq (Qanl.DFX). Atalǵan naqıl kóp gáp, bos gáp naqılı menen mániles. Kóp gáptiń sońı ótirik sóz degendi mánini ańlatadı. Qawun degen úsh aylıq, úsh aydan soń shoshaydıq (Túrkm.a). Bul naqıldıń mánisi: qawını barlar úsh ay pisikshilikte hesh kimdi mise tutpay, qawın tawsılǵannan soń mineziniń ózgeriwine baylanıslı aytıladı.

Dialektologiyalıq ekspediсiyalar dawamında toplanǵan materiallardıń arasında ádebiy tilde sinonimlik sıńarları onsha kóp qollanılmaytuǵın naqıl-maqallar da ushırasadı: Kempir úydúń tıǵını, wólúp qasa shıbını (Tab.k.a). Bunda kempir adam hámme nársege bas qatırıp júretuǵın, úydiń japakesh adamı degen mánini bildiredi.

Ózi iyri-iyri júredi, Inge dúzuw kiredi (Tab.k.a). Bárqulla ótirik sóyleytuǵın adam, óz isine pútin, paydasın biletuǵınlıǵına baylanıslı aytıladı. Ininiń úyi innen tar, qızdıń úyi qınnan tar, uldıń úyi uraday

(Bes.k.sh/b). Bul naqıl óz úyim – óleń tósegim degen naqılǵa sáykes keledi»136.

Ózbek tilindegi paremiyalardıń sinonimiyası haqqında B.Juraeva bılay dep kórsetedi: «Hár qanday jaǵdayda da naqıldıń mazmunı ózgermey, tiykarǵısınsha qala beredi: Miynettiń ayıbı joq. Jámiyetlik turmıstıń ózgeriwi menen baylanıslı túrde maqal bildirgen mazmun kólemi ózgerip baradı, ayırım jaǵdaylarda bolsa pútkilley basqasha mazmun payda etiwi múmkin. Twnǵizdan – bir tuk. Islam nızamına bola, dońız (shoshqa)nıń pútkil aǵzası haram esaplanadı. Biraq, namaz oqıǵanda eger de adamnıń kiyimine dońızdıń bir túgi jabısıp qalǵan bolıp, onı namazxan abaylamaǵan bolsa, oqıǵan namazı qabıl bola beredi eken. Ayaq kiyim tigiwshi ónermentler sháriyat nızamınıń mine usı jerinen paydalanıp, dońızdıń túgin biz (iyne) ornına da isletetuǵın edi... Joqarıdaǵı

136 Shınnazarova S.J. Qaraqalpaqstannıń Qanlıkól aymaǵındaǵı qaraqalpaqlardıń sóylew tili ózgeshelikleri. – Nókis: «Golden print Nukus», 2023, 45-46-betler.

131

maqal menen astarlı túrde: «Birewden ne ónetuǵın bolsa, óndirip qal» demekshi bolǵan. Házirgi waqıtta «Twnǵizdan – bir tuk» maqalı «Karnaychidan – bir puf», «Tegirmonchidan – bir bwp» sıyaqlı maqallar menen óz ara sinonimlik payda etedi hám olar bir adam bir nárseni ótinish etkende: «Siziń neńiz ketedi, bul jumıs siz ushın hesh nárse emes ǵoy», – degen mánide de qollanıladı»137.

J.Eshbaev hám B.Jurabaevalardıń pikirlerine tiykarlana otırıp, qaraqalpaq tilindegi artıq, jaqsı, abzal sózleri menen kelgen paremiologiyalıq sinonim hám variantlardıń tómendegishe qısqasha dizimin berip ótpeshimiz:

1.Tıń-tıńlaǵan tıńshıdan,

Qazan uslaǵan qatın artıq. (22-bet)

2.Bala tuwmaǵan qatınnan, Ílaqlaǵan eshki artıq. (22-bet)

3.Qayırımı joq kúyewden, Qarǵılaǵan tazı artıq. (26-bet)

4.Erden erdiń nesi artıq,

Elge etken isi artıq. (33-bet)

5.Jawda qalǵan búlbúlden,

Watanǵa qaytqan iyt artıq. (36-bet)

6.Basqa jerdiń otınan,

Tuwǵan jerdiń tútini artıq. (37-bet)

7.Jat jerdiń qarshıǵasınan,

Óz jerińniń ǵarǵası artıq. (37-bet)

8.Altın baslı hayaldan,

Baqa baslı erkek artıq. (41-bet)

9.Jamannıń bergen asınan,

Jaqsınıń aytqan sózi artıq. (54-bet)

10.Jaman adamnıń baslawınan,

Jaqsı adamnıń siltewi artıq. (54-bet)

11.Esiwas erkekten essiz eshek artıq. (67-bet)

12.Aqılsız dostan aqıllı dushpan artıq. (86-bet)

137 Jwraeva B.M. Wzbek xalq maqollari shakllanishining lingvistik asoslari va pragmatik xususiyatlari. Filol. fanl. dokt. (DSs) diss. avtoreferati. – Samarqand, 2019, 16-bet.

132

13.Qádir bilmes qarındastan, Ǵaybana bolǵan dos artıq. (88-bet)

14.Jatta júrgen bawırlastan, Jaqındaǵı dos artıq. (88-bet)

15.Alıstaǵı áwliyeden,

Jaqındaǵı mashayıq artıq. (94-bet)

16.Mıń payǵambardan bir quda,

Mıń suwpıdan bir iyshan artıq. (154-bet)

17.Qaqqan daǵarasınan,

Bir tislem zaǵarań artıq. (101-bet)

18.Kórip alǵan kórikliden,

Kórmey alǵan tekli artıq. (108-bet)

19.Mıń kún seyilshilikten,

Bir kún tirishilik artıq. (112-bet)

20.Baylawı joq sheshennen,

Úndemegen sesli artıq, Báygi almaǵan júyrikten,

Beli juwan besli artıq. (134-bet)

21.Shubalańqı sózden,

Atqan oqtay sóz artıq. (138-bet)

22.Tańdaǵı bawırdan házirgi ókpe artıq. (145-bet)

23.Tańdaǵı tawıqtan búgingi máyek artıq. (152-bet)

24.Erteńgi quyrıqtan búgingi ókpe artıq. (152-bet)

25.Shaqırawık qorazdan, Baqırawıq teke artıq. (99-bet)

26.Qayırsız boydaqtan,

Qayırlı qoyshı artıq. (156-bet)

27.Shabısı joq tóbelden,

Terisi keń yabı artıq. (166-bet)

28.Alalmaǵan qustan alamoyın gúrji artıq. (170-bet)

29.Ala almas qustan,

Ala pıshıq kóp artıq. (171-bet)

30.Etpegen miynet adamnan,

Qoradaǵı qoy artıq. (171-bet)

31.Óli arıslannan tiri tıshqan artıq. (206-bet)*

Bul paremiyalardan «jaqsı, kúshli, artıq bolsa da paydası tiymeytuǵın nárseden – oǵan qarama-qarsı mánidegi – usınday

133

artıqmashlıqqa iye bolmasa da, ázzi, kúshsiz, tómen, jaman bolsa da bir paydańa jaraytuǵın, járdemi tiyetuǵın nárse jaqsı» degen mazmun ańlasıladı.

Jumıstıń sońında mazmunı hám strukturası jaǵınan uqsas, jaqın, mánilik jaqtan ulıwmalıqqa iye geypara paremiyalar dizimi berildi.

Paremiyalardaǵı sinonimiya hám variantlılıq qubılısı onıń leksikasemantikalıq jaqtan ayrıqsha bir ózgesheligin kórsetedi. Mısalı:

Toyıp ishkendi qoyıp ishseń, Dostıńnıń kewlin alarsań. (129-bet) Barıńdı tartıp ishseń,

Qonaǵıńnıń kewlin alarsań. (120-bet)

Paremiyalar awızeki sóylewde paydalanılǵanda ónimli variantlasadı. Máselen,

Tıyıp ishseń, tay alarsań,

Qıyıp ishseń, qoy alarsań (163-bet) maqalı: Tartıp ishseń, tay alarsań,

Qorqıp ishseń, qoy alarsań (163-bet) túrinde qollanıla beredi.

«Izertlewshilerdiń pikirinshe, paremiologiyalıq sinonimiya hám variantlılıq mashqalasınıń sheshimin tabıw, birinshi náwbette, «sinonim hám variantlar arasındaǵı shegara, kóbinese, anıq bilinbeytuǵını», ekinshiden, «folklorshılar ádette mazmunları uqsas bolǵan barlıq naqıllardı variantlar dep ataytuǵını» sebepli qıyın boladı [1, s. 12]. Degen menen, sonı atap kórsetiw kerek, semantikalıq jaqınlıq penen bir qatarda sinonim-naqıllar mánisi hám

dúzilisi, sonday-aq, funkсionallıq jaqtan belgili bir ayırmashılıqlarǵa iye boladı [3]»138.

138 Maklakova E.M., Magfurova S.M. Sinonimı i strukturnıe variantı paremiy s komponentom-zoonimom v angliyskom, franсuzskom i russkom yazıkax // Vestnik Severnego (Arktichaskogo) federalnogo universiteta. Seriya: Gumanitarnıe i soсialnıe nauki. 2018,

№ 3.

134

Til iliminde paremiyalardaǵı sinonimiya hám variantlılıq qubılısın ajıratıw máselesinde hár qıylı kózqaraslar ushırasadı. Ekinshi tárepten, naqıl-maqallar til iliminde hám ádebiyattanıw iliminde de obekt sıpatında izertlenedi, sonlıqtan bul máselede tilshi alımlar menen birge ádebiyatshı ilimpazlardıń da kózqarasları, pikirleri bar. Qaraqalpaq til biliminde naqıl-maqallar mánilesligi boyınsha bildirilgen pikirler júdá az. Qaraqalpaq tilindegi paremiyalardıń sinonimiyası hám variantlılıǵı arnawlı túrde monografiyalıq baǵdardaǵı izertlewdi talap etetuǵın másele bolıp esaplanadı.

2.3. Antonim sózler

Qorshap turǵan obektiv dúnyanı, ortalıqtı, ondaǵı zat, qubılıs, belgi, háreket hám t.b. túsiniwde, olardıń tábiyatın, ózgesheliklerin ańlawda qarama-qarsı tárepleri menen salıstırıw olardıń tiykarın, negizin ashıp beriwge xızmet etedi. Usı kózqarastan, qarama-qarsı táreplerdiń yamasa túsiniklerdiń tildegi kórinisi esaplanǵan antonimler oy-pikirdi qısqa hám ótkir, tásirli hám kórkem bayanlawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Naqıl-maqallardıń az sózli, tereń mánili tábiyatınan kelip shıǵıp, olarda antonimlerdiń ónimli paydalanılǵanın kóriwge boladı. «Mánisli sóz bahalı, ϴzi qısqa, ózi jup» dep naqıl-maqallardıń ózinde aytılǵanınday, onıń tilinde mánilik qarama-qarsılıǵı jaǵınan da juplıqlar belgili orın tutadı. Mısalı:

Ótiriktiń dushshısınan –

Írastıń ashshısı. (61-bet) Úydiń jıllı-suwıǵın, Qıs túskende bilerseń, Kimniń saqıysarańın,

Is túskende bilerseń. (151-bet)

Ilgeri basqan balanı,

Teris qaytqan qart qaytarar. (38-bet)

Qara qoydıń terisin,

135

Sabınlap juwsań aǵarmas, Bir aǵarǵan saqalıń,

Ekinshi qaytıp qaraymas. (163-bet)

Ashlıqtıń toqlıǵı bar, Qorlasań toqlıqtı,

Atshoqayı bar. (75-bet)

Kelgendi ketti bil. (105-bet)

Bunday antonim sózler paremiyalar tiliniń ajıralmas bir bólegin quraydı. Bulay dewimizdiń tiykarǵı sebebi, antonimler naqılmaqallardıń dúziliwinde tiykarǵı orındı iyeleytuǵın faktorlardıń biri bolıp, oy-pikirdi, naqıl-maqalda jámlengen ıqsham mazmundı qarama-qarsı táreplerdi salıstırıp kórsetiw arqalı kórkem sáwlelendiredi.

«Shıǵası shıqpay, kiresi kirmes» (103-bet) maqalınıń dúzilisi antonimlerden ibarat bolıp, pikir júdá sheber, tásirli berilgen.

Antonimler sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan da hár qıylı bolıp keledi. Ásirese, antonimler atlıq, kelbetlik, ráwish, feyil sózlerde ushırasadı. Mısalı:

Ashıwdan, qayǵıdan qartayarsań, Kúlkiden, shadlıqtan jasararsań. (60-bet)

Bunda ashıw – kúlki, qayǵı – shadlıq, qartayıw – jasarıw birlikleri mánilik jaqtan qarama-qarsı bolıp, olar oy-pi- kirdi tásirli, jıynaqlı, tereń mánili bildiriwge xızmet etedi.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń komponentlik quramında kóp túrli antonimlik qatnastaǵı birlikler paydalanıladı. Bir paremiya quramında eki yamasa onnan da kóp antonimler kelip, onıń júdá ótkir mazmunlı dóreliwine tiykar boladı. Mısalı:

Jaqsı bala jaman atanı tórge shıǵarar,

Jaman bala jaqsı atanı esikke shıǵarar. (52-bet)

136

Esikten orın tapsań, tórge ótpe. (157-bet)

Zálelden qashpaq ta bir payda. (77-bet) Birdi birew beredi,

Kópti miynet beredi. (172-bet)

Antonim atlıqlar. Zat, nárse mánisindegi atlıq sózler naqılmaqallar tilinde ónimli qollanılıp, olardıń bir toparı basqa atlıq sózler menen mánilik jaqtan qarama-qarsı qatnasta turadı. Olar insan turmısındaǵı barlıq táreplerdi sáwlelendiriwde qorshaǵan ortalıqtaǵı janlı hám jansız, konkret hám abtrakt, pútin hám bólek túrindegi hám t.b. túrli zatlardı qarama-qarsı kórinisleri jaǵınan salıstıradı. Bunday antonimlerdiń kópshiligi substantivlesken sóz shaqaplarınan da boladı yamasa antonimlik juplıqlar hár qıylı sóz shaqabına da qatnaslı boladı. Bul ózgeshelikler naqıl-maqallar tiliniń jeke ayrıqshalıqların, kórkemlik payda etiwshi leksikalıq qurallardıń túrli xızmetlerde jumsalıwın kórsetedi.

Mısallar keltiremiz:

Gedey(/lik), kámbaǵal, jarlı, ǵárip (kontekstlik) sinonimleri bay sózi menen antonim bolıp keledi:

Gedeylikti bastan keshirgen, Baylıǵına marapatlanbas.(117-bet) Bazarǵa barsań, baysań,

Pul sanaǵanda gedeyseń. (181-bet) Baydıń malı qádirli,

Jarlınıń janı qádirli. (118-bet) Baydıń kelini bolǵansha, Jarlınıń qızı bol.

(118-bet) Kámbaǵal bolsaq ta, ólgimiz kelmes,

Bay bolsaq ta, bergimiz kelmes. (118-bet)

Ǵáriptiń qızı sını menen,

Baydıń qızı sáni menen. (118-bet)

Tuwısqan, aǵayın-tuwǵan, tuwǵan, tuwǵan-tuwısqan, aǵayin sózleri óz ara sinonim bolıp, naqıl-maqallarda jat, ózi

137

menen tuwısqan emes degen mánide antonimlik qatnasqa túsip, adamlar ortasındaǵı qatnaslardı sáwlelendiriwde úlken xızmet atqaradı. Mısalı:

Qaraǵay degen qattı aǵash, Japıraqları shatsha joq, Aǵayıntuwǵan kóp, biraq, Sıylaspasań, jatsha joq. (24-bet) Tuwǵantuwısqan kimde joq, Sıylaspasań jat bolar.

Arıq degen jaman tay, Jazǵa shıqsa, at bolar, Jamanlıǵı sezilse,

Aǵayin bolsa da, jat bolar. (24-bet)

Aǵayinniń azǵanın,

Tuwǵan bilmes, jat biler,

Arqaǵa erdiń batqanın,

Iyesi bilmes, at biler. (24-bet)

Tuwısqanın jamanlaǵannıń, Jazasın jat bersin. (24-bet)

Kórispese, tuwǵan jat. (25-bet)

Jaman tuwısqannan jat jaqsı. (25-bet) Alpıs qulan at bolmas,

Tuwısqanıń jat bolmas. (25-bet)

Sonday-aq, kontekstte óz almasıǵı da jat sózi menen qarama- qarsı mánide kelip, ózińe derek, ózine jaqın, tuwısqan, tuwǵan, aǵayin mánilerine sáykes qollanılǵanın kóriwge boladı: Óz óltirmes, jat jarılqamas. (25-bet)

Adamlardıń túrli jaǵdayların ańlatıp keledi. ϴmirdiń eki tárepine atama sıpatında beriletuǵın óli, tiri sózleri antonim:

Insaniyattıń aqmaǵı,

Qanalasın, tuwısqanın jamanlar,

Óli-tirige tikkesine,

138

Tabannan turısqanın jamanlar. (25-bet)

Aǵayin bir ólide, bir tiride. (23-bet)

Naqıl-maqallar tilinde antonim atlıqlar jup sóz túrinde de keledi:

Barıs-kelis −tuwısqanlıq belgisi, Urıs-keyis − dushpanlıq belgisi. (24-bet) Basıńa tiyse, táwbege kelerseń,

Ótirik-ırasın sonda bilerseń. (60-bet)

Ulıwma, antonimler kóplegen basqa sóz shaqaplarına qatnaslı bolıp, olardan bir toparı substantivlesip te keledi:

Ertektiń úlkeni joq,

Ótiriktiń kishkenesi joq. (60-bet)

Berermende bet bolmasa, Alarmanda ar bolmas. (181-bet) Bazarda eki aqmaq bolar,

Biri − satarman, biri – alarman. (181-bet)

Paremiyalar tilinde paydalanılǵan antonim kelbetlikler naqılmaqallardıń tereń mazmunlı, mánilik jaqtan ótkir, tásirsheń hám obrazlı bolıwına xızmet etedi.

Antonim kelbetlikler. Kelbetlikler zat, nárse, qubılıslarǵa tán bolǵan oǵada kóp túrli belgilerdi sıpatlaydı. Sonlıqtan, mánilik jaqtan keń bolıp keledi hám óz ara bir qansha mánilik qatnaslarǵa túsedi. Kelbetliklerdegi mánilik qubılıslardıń biri antonimiya bolıp, ol zatqa tiyisli, qatnaslı bolǵan belgilerdi oǵan qarama-qarsı belgiler menen salıstırıp kórsetedi. Kelbetliklerdegi bunday mánilik ózgeshelikler olardıń kórkem shıǵarmalarda ónimli qollanılıwına múmkinshilik beredi. Folklor shıǵarmaları, sonıń ishinde, naqıl-maqallar tili kelbetlik sózlerge oǵada bay bolıp, olardıń semantikalıq ayrıqshalıqları antonim kelbetliklerde de ayqın kórinedi. Mısalı:

139

Molshılıq pútin aqıldı dana eter, Jarım aqıldı pútin eter. (125-bet) Jarlı kisi bay bolsa,

Otırarǵa jer tabalmas,

Bay kisi jarlı bolsa,

Etik qoyıwǵa jer tabalmas. (125-bet) Jańa bayıǵannıń jaltańlıǵı qalmas, Góne baydıń qaltańlıǵı qalmas. (125-bet) Eski baydan jurt qalmas,

Jańa baydan shóp qalmas. (117-bet)

Bunda bay – jarlı antonim kelbetlikleri adamnıń soсiallıq, turmıslıq jaǵdayın onıń is-háreketleri arqalı ayqın kórsetedi, sondayaq, jańa − góne, pútin – jartı kelbetlikleri de ańlatılǵan mánileri jaǵınan qarama-qarsı belgilerge tiykarlanadı.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarında tazalıq – pataslıq belgiler hayal-qızlardıń ulıwmalıq qásiyetleriniń ajıralmas bir bólegi sıpatında belgilenedi. Naqıl-maqallar tilinde usı qarama-qarsı belgiler arqalı hayalǵa tolıq baha berilgenin xalıq tiliniń ózine tán sheberlik penen bildirilgen kórinisi dep esaplawǵa boladı. Mısalı:

Azadasın qatınnıń, Barǵanda pisirip-túsirgen Tamaǵınan tanırsań, Pasmanda bolar qatınnıń, Juwılmastan jatırǵan, Tabaǵınan tanırsań. (22-bet)

Pútinniń qarama-qarsı táreplerge iye eki bólegi sıpatındaǵı dixotomiyalıq belgiler de naqıl-maqallarda beriledi:

Oń qolım, sol qolım, Bári de óz qolım. (26-bet)

Oń kózimdi shep kózime mútáj etpe. (106-bet)

140