Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Bunday almasıwlar, óz gezeginde, naqıl-maqallarda variantlılıq qubılısın payda etedi.

«Ańlatıw: Da/de, hám kómekshi sózleri gápte qollanılıwına qaray birde dáneker, birde janapay xızmetinde kelgende tómendegi ózgesheliklerge iye boladı:

1)dánekerlik xızmette qollanılǵanda eń kemi eki sózdi (birgelkili aǵzalardı) yamasa dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstıradı: Ol qapınıń aldında sálkem eglenip turdı da, ishkerige kirip ketti (Sh.S.) Altı shopan baǵana azanda qoylardı jayıp ketti de, Erpolat wájlerdi alıp izinen jetpekshi bolıp qalıp edi (M.D.);

2)janapaylıq xızmette qollanılǵanda jeke sózlerge qosımsha kúsheytiwshilik máni beredi: Bul ádistiń ózi de kim kimdi jeńer eken

degendey gúreske usaydı. Jıynalǵanlardıń hám pikiri usınday edi (Sh.S.)»128

Naqıl-maqallar tilinde de bunday birlikler dánekerlik hám janapaylıq xızmette jumsaladı:

Dáneker:

Jigit − eldiń erkesi hám qulı. (35-bet)

Janapay:

Kózli de, kózsiz de jılaydı. (143-bet) Iyne qayda bolsa, sabaq ta sonda. (61-bet) Iyne de nıyaz,

Ingen de nıyaz. (90-bet)*

Esiginde keli jatır,

Ol hám kelsabı menen. (109-bet) Seyil hám seyil,

Batpaqqa batqan hám seyil,

Oǵan baqqan hám seyil. (164-bet)

S.Nzanova dáneker hám tirkewishlerdiń naqıl-maqallar tilindegi stillik qollanılıw ózgeshelikleri haqqında bılay

128 Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili Morfemika. Morfonologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya. – Nókis: «Bilim», 2010, 239-240-betler.

121

dep jazadı: «Hám janapayı da//de janapayı menen óz-ara sinonim, hám dánekeri menen seslik dúzilisi birdey. Hám sóziniń dáneker yamasa janapay ekenligi tekstten belgili boladı. Er elden buwaz bolsa, jer hám erden buwaz boladı – janapay. Otı­ rıspa jıyınǵa, Dosıń menen ere bar, Jalǵız barsań aldıńda, Hám artıńda jolıń tar – dáneker.

Hám janapayı sózge kúsheytiw mánisin júklew menen birge, tákirarlanıp keliw arqalı stillik xızmet atqaradı: Hám day­ ımnıń úyine barayın, Hám tayımdı úyreteyin. Hám urı, hám ústem»129.

Janapaylardaǵı gileń, gilkiy, ılǵıy, shılǵıy, óńsheń sinonimlik hám variantlar qatarınan hám variantlardan tómendegi túrleri qollanıladı:

Eki jartı bir pútin bolar,

Aqsar jaqsań, ılǵıy tútin bolar. (101-bet) Kóktegi juldız jıyılsa,

Tolısıp tuwǵan aysha joq, Óńsheń jaman jıyılsa,

Kúshine tolǵan narsha joq. (56-bet)

Shılǵıy variantı jańıltpashlar tilinde qollanılǵan: Shınıbaydıń

eshkisi,

Shılǵıy shıbısh emish, Shıǵınıp ketken emish, Shımbayǵa jetken emish, Shıbınlap júrgen emish,

Shınar jeńgey kórgen emish. (449-bet)

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilindegi sinonimiya qubılısın ayrıqsha izertlew zárúr.

Variantlar. Qaraqalpaq tilinde variantlılıq qubılısı − júdá qızıqlı máselelerdiń biri. Til birlikleriniń fo-

129 Nzanova S.K. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarında janapaylardıń qollanılıwı // Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń Xabarshısı, 2021, № 3, 286-bet.

122

netikalıq, leksikalıq, frazeologiyalıq, sintaksislik hám t.b. variantları bar. Máselen, tilde eki, úsh, tórt sıńardan ibarat fonetikalıq variantlar ushırasadı: ámel – hámel, belbew – belbaw, qabırtqa – qabırǵa, súyinshi – shúyinshi; ırıs – ırısqal

− ırısqı; aydarha – áydarha – ájdarha − ajdar hám t.b.; Olardıń naqıl-maqallar tilinde qollanılıwı − oǵada kólemli, úlken másele. Sonlıqtan, biz naqıl-maqallar tilindegi tek ǵana fonetikalıq variantlılıq qubılısına qısqasha toqtap ótpekshimiz.

Sózlerdiń fonetikalıq variantları tildiń seslik qubılısları menen nızamlılıqlarınıń kóp túrliligin kórsetedi. Sózdiń fonetikalıq variantları bir sózdiń mánisin onıń seslik dúzilisindegi seslerdiń basqa uqsas sesler menen almasıp keliwi yamasa túsip qalıwı arqalı bildiredi. «Sózdiń fonetikalıq variantlarınıń payda bolıw sebebin, eń aldı menen, sol tildiń ózinen, onıń rawajlanıw nızamlılıqlarınan izlew kerek. Sózdiń fonetikalıq variantları tildiń seslik sistemasınıń rawajlanıw barısında talay áwladtıń sóylew tájiriybesinde kem-kem qáliplesip kelgenlikten, olar tildiń orfoepiyalıq nızamlılıqları menen baylanıslı bolıp keledi. Sóz formalarınıń seslik ózgerislerge ushırawına, ásirese, tildegi fonetikalıq qubılıslardıń tásiri kúshli boladı»130. Naqıl-maqallar tilinde fonetikalıq variantlar ónimli ushırasadı. Olar qaraqalpaq tilinde seslerdi qollanıwdıń reńbereńligin kórsetip turadı. Mısalı, ırazı, razı, ırza, riyza variantlarınan paremiyalarda tómendegi eki túri qolla-

nıladı:

Ata ırazı − quda ırazı. (91-bet)

Hárkim óz aqılına ırza. (82-bet)

Kúnim meniń pıraqta,

Kewlim, saǵan ırzaman. (147-bet)

Bunda sózdiń seslik dúzilisinde bir sestiń (a) túsip qalıwı, ekinshi sestiń almasıwı (ı – a) arqalı fonetikalıq va-

130 Seytnazarova I.E. Qaraqalpaq tilinde sóz variantları. – Nókis: «Bilim», 2004, 6-bet.

123

riantlar qáliplesken bolsa, qarıydar hám qardar sózlerinde eki sestiń túsip qalıwı arqalı variant payda bolǵan. Mısalı:

Malıń ótimli bolsa,

Qarıydar qasıńnan shıqpas. (102-bet)

Esabıń haq bolsa,

Júziń aq bolar,

Nesiyeń naq bolsa,

Qarıydar saǵan jaq bolar. (179-bet)

Astı qardarına ber,

Isti sárdarına ber. (174-bet)

Belbew – belbaw variantlarında e – a sesleri almasıp qollanılǵan. Mısalı:

Qorqqanǵa qos kóriner, Belbewi bes kóriner. (26-bet)

Úyge belbaw da kerek, jelbaw da kerek. (37-bet)

Qaraqalpaq tilinde ırıs, ırısqı, ırısqal sózleri bar. Olardıń mánileri túsindirme sózlikte bılay túsindirilgen:

«Írıs at. 1. Dáwlet, baylıq, nesiybe. Ájiniyaz inim, Ótekeńniń baǵanaǵı sálemi, quday ońǵarsa, eldiń bir ırıs nesiybesi (K.Sultanov). Egini jańa baslayın dep turǵan waqıtta, suwdan áspek qılıp, jabınıń saǵasın kómdirip, talaydı ırı­ sınan ayırıp, qan qaqsatıp ketken usı Qudiyar (K.Sultanov). 2. Napaqa, baylıq.

Írısqal. q. ırısqı.

Írısqı. at. Adamnıń kúndelikli kún-kórisi ushın napaqa, nesiybe, dáwlet, baylıq. Írısqını sen xalıqtan alsań, men kólden alaman (K.Sultanov). ♦ Írısına tebiw – kúndelikli kún kórisinen ayırılıw, keri ketiw. Óz ırısıńa óziń tepkeniń ne qılǵanıń («Ámiwdárya» j.)»131.

Naqıl-maqallar tilinde bul variantlar bılay qollanıladı:

131 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Jeti tomlıq Jetinshi tom S (sınap) − Ya. Tolıqtırılǵan ekinshi basılımı.– Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2023, 465-bet.

124

niń kórkemlik, obrazlılıq, tásirsheńlik dóretiw múmkinshilikleriniń oǵada joqarı ekenligin dálilleydi.

2.2. Paremiyalar sinonimiyası hám variantlılıǵı

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-seman- tikalıq qubılıslarǵa bay, kóp túrli mánilik ózgesheliklerge iye ekenligi olardıń sinonim yamasa variantlar túrinde keliwinde de kórinedi. Ayırım paremiyalar ańlatatuǵın mazmunı, bildiretuǵın mánileri jaǵınan óz ara júdá jaqın yamasa birdey bolıp keledi. Usınday sıpatına qaray olarda sinonimler hám variantlardıń qálipleskenligin kóriwge boladı. Naqıl-maqallardaǵı sinonim hám variantlar bir-birine júdá jaqın, uqsas boladı. Mısalı:

1.Jekke júrip at shappa. (16-bet) Jekke júrip at shappa (qus tutpa), Birewden ekew jaqsı. (195-bet) *

2.Jamannıń jaǵası jırtıq, Bir qılıǵı artıq. (56-bet) Jamannıń jaǵası jırtıq,

Onıńda bir qılıǵı artıq.(100-bet)*

3.Siz turıpsız tikeyip, Biz turıppız tikeyip, Jerge túsken qamshını,

Kim alar eken eńkeyip. (164-bet) Siz turıpsız tikeyip,

Biz turıppız tikeyip, Jerge túsken qamıshını, Kim aladı eńkeyip. (50-bet)* Ot tayar, shılım tayar,

Jerdegi shılımdı eńkeyip kim alar? (131-bet) *

Bul paremiyalardıń birinshi, ekinshi toparında variantlılıq, úshinshi toparında sinonimiya hám variantlılıq qu-

126

bılısı bar. Sońǵı topardaǵı sinonim hám variantlardıń payda bolıw dereklerin aytıslardan kóriwge boladı.

Qaraqalpaq aytıslarınıń bir neshe túrleri bar bolıp, olardan aytısjuwaplarda mınaday qatarlar bar. «Sıdıq qayqı Izim mańǵıttıń juwabıy qızı menen aytısıw ushın, onıń úyine baradı. Barsa, qız alasha toqıp otır eken. Sıdıq úyge kiriwden tikke turıp, qızǵa bılay dep juwap aytadı:

Sıdıq:

− Aldıńızda alasha, Qılǵan isińiz tamasha,

Siz bar degen menen biz keldik,

Ústińizge, qudasha.

Sonda qız:

− Aldımızda alasha, Qılǵan isimiz tamasha, Siz hám tursız zińkiyip, Biz hám otırmız zińkiyip,

Ottı ne qıladı ısırǵanda eńkeyip,

− dep, janıp turǵan otın ózi ısırıp jaǵa beripti. Birazdan soń qız jigit penen jón-josaq sorasıptı»132.

Qaraqalpaq tilindegi ayırım paremalardıń mazmunı birdey bolıp, óz-ara sinonimlik qatnasta keledi. Mısalı:

1. Kókten kiyiz jawsa da, Qulǵa ultaraq jetpes. (108-bet) Jerdiń júzin maqpal alsa da,

Ańqawǵa taqıyalıq tiymes. (130-bet)

2.Jeken bası jel bolmasa shayqalmas. (155-bet) Shamal bolmasa shóptiń bası qıymıldamas. (93-bet)

3.Alıp bolsań úsirińdi, Awlaqqa sol

dúsirińdi. (166-bet)

Aq qulandı alsań arı tur. (166-bet).

132 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 296-297-betler.

127

Qaraqalpaq til biliminiń frazeologiya tarawındaǵı salmaqlı jumıslardıń biri J.Eshbaevtıń miyneti bolıp esaplanadı. Ilimpaz frazeologizmler sózligin dúziw menen birge frazeologiya hám paremiologiya tarawına qatnaslı áhmiyetli máselelerge oǵada unamlı sheshim beredi. Naqıl-maqallar menen frazeologizmlerdiń ózgesheliklerin ajıratıp kórsete otırıp, naqıl-maqallar ushın tán bolǵan ayrıqshalıqlardı da belgilep beredi. Qaraqalpaq til biliminde dáslepki izertlewshilerden bolıp naqıl-maqallardıń sinonimiyası haqqında pikir júritedi. Ol bılay dep jazadı: «Frazeologiyalıq sóz dizbeklerindey naqıl-maqallarda da sinonimles, variantlas túrleri ushırasıp qaladı. Mısalı: «Tandırdı qızǵanda jap».

«Temirdi qızǵanda soq». − «Qasqırdan qorqsań qırǵa shıqpaysań», jası úlken. Bizler baydan, jasawıldan, bolıstan qorqaqorqa, ábden adamgershilikten, ar-namıstan, hujdannan ayırılıp pitkenbiz, jetedi! (A.Bekimbetov). Burınnan kiyatırǵan naqıl bar: «Shımshıqtan qorqqan tarı ekpes» degen. Sonday-aq, endi bay, molla, aqsaqallardan qorqıp azatlıq gúresiniń jańa tutanǵan jalının sóndirmespiz. (A.Bekimbetov).

Mısallardaǵı «Qasqırdan qorqsań qırǵa shıqpaysań», «Shımshıqtan qorqqan tarı ekpes» degen naqıllar mánisi jaǵınan birdey. Tildegi sinonimles (mániles) variantlardıń kóp bolıwı, ol tildiń hár tárepleme baylıǵın kórsetedi. Son- day-aq, ádebiy shıǵarmada yamasa sóylew tilinde bolsın, ulıwma pikirdiń tıyanaqlılıǵın hám kórkemligin saqlap, bir aytqandı ekinshi ret tákirarlamaw ushın sinonimles naqıl-maqallar úlken áhmiyetke iye»133. Ilimpazdıń bul kózqarasları qaraqalpaq tiliniń paremiologiyalıq baylıǵın ayqın dálilleytuǵın oǵada bahalı pikirleri esaplanadı.

Túrkiy tillerde paremiyalar sinonimiyası arnawlı túrde tallaw jasalǵan miynetler az ushırasadı. Olardan ózbek til biliminde B.Juraevanıń miynetlerinde paremiyalardıń sinonimiyası ilimiy jaqtan analizlengen, ózbek tiliniń sinonim paremiyalar sózligi dúzilgen134. N.Umarova hám O.Xolmatova-

133Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1985, 25-bet.

134Jwraeva B. Wzbek xalq maqollarining qisqacha sinonimik luǵati. – Toshkent: «Fan», 2006.

http:// uz.denemetr.com.

128

lar bul ilimpazdıń miynetine bılay baha beredi: «B.Juraeva ózbek xalıq naqıl-maqalları sózliklerine tiykarlanıp, 1100 den zıyatıraq naqıl-maqaldı qamtıp alǵan 200 den artıq sinonimlik uyanı belgilewge erisken hám hár bir sinonimlik uyaǵa 2 den 22 ge shekem naqıllar birlesiwi múmkinligin aytadı [1;10]. Tómende eń úlken sinonimlik uyanı quraǵan naqıllardıń semantikalıq múmkinshiliklerin strukturalıq tiykarda kórip shıǵamız. Naqıllardı «Hesh qanday paydası tiymeytuǵın dábdebeli nárse yamasa hádiyselerden júdá ápiwayı bolsa da, bir paydası tiyetuǵın, yaǵnıy naqtıń nesiyeden abzal ekenligi» mazmunı bir sinonimlik uyaǵa birlestiredi. Jay gáp túrinde qáliplesken usı paremiologiyalıq birliklerdi gáp aǵzaları tiykarında tómendegishe qálipke túsiriw múmkin:

1. Uzoqdagi quyruqdan yaqindagi wpka afzal (As+Tv(+) +As+E+Ko)

2.Uzoqning donidan yaqinning somoni yaxshi (Ak+Tv(+)+Ak+ E+ Ko)

3.Nasiya sariyoǵdan naqd wpka yaxshi (As+ Tv(+) +As+E+ Ko)

4.Nasiya tilladan naqd chaqa yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

5.Pishmagan oshdan xom oshqovoq yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

6.Ertagi dumba moydan bugungi shalhaq yaxshi (As+As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

7.Befoyda kundadan wtin yaxshi (As+ Tv(+)+ E+ Ko)

8.Nasiya qaymoqdan naqd qatiq yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

9.Olisdagi otdan yaqindagi eshak afzal (As+ Tv(+)+As+ E+ Ko)

10.Uzoqning palovidan yaqinning shwrvasi yaxshi (Ak+ Tv(+)+Ak+E+ Ko)

11.Totilmagan bwzadan miriqib ichgan gwja yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

12.Uzoqning uzunidan yaqinning kaltasi yaxshi (Ak+

Tv(+)+Ak+E+ Ko)

13. Uzoqning qozisi bwlguncha yaqinning tozisi bwl (Ak+

Tv(+)+Ak+E+ Ko)

14.Qachongi tovuqdan hozirgi tuxum yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+

Ko)

15.Bugungi tovuq ertangi ǵozdan yaxshi (As+ E+As+Tvli+ Ko)

129

16.Kwkdagi turnadan kwldagi chumchuq yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

17.Osmondagi shunqordan kwldagi turumtoy yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

18.Qachongi qizil palovdan hozirgi kuyun kulcha yaxshi (As+As+ Tv(+)As+As+E+ Ko)

19.Qor ostidagi dondan er ustidagi somon yaxshi (As+ Tv(+)+As+E+ Ko)

20.Kechning xazinasidan ertaning nasibasi yaxshi (Ak+ Tv(+)+Ak+E+ Ko)

21.U dunyoning huridan wzimizning hurimiz yaxshi (Ak+ Tv(+)+As+E+ Ko)

22.Uydagi tovuq osmondagi wrdakdan ortiq (As+ E+A- a+Tv(+)+Ko) Joqarıdaǵı naqıllardan tákirarlanıwshı formalardı

ulıwmalastırıp alsaq, usı sinonimlik uyadaǵı naqıllardıń sintaksislik strukturası payda boladı:…»135.

Til iliminde naqıl-maqallar sinonimiyası − júdá qızıqlı, áhmiyetli máselelerdiń biri. Naqıl-maqallar quramındaǵı hár bir birliktiń – sinonim yamasa kóp mánili, frazeologizm yamasa gónergen sóz, tabu yamasa etnografizm hám t.b. birliklerdiń áhmiyeti oǵada úlken. Máselen, usınday leksikalıq birliklerdiń biri – belgili bir aymaqqa baylanıslı sheklenip qollanılatuǵın dialektizmler bolıp, naqıl-maqal- lardıń dialektlik ózgeshelikleri de ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın másele esaplanadı. Qaraqalpaq til bilimindegi tıń, ayrıqsha sóz etilmegen bul máselege S.Shınnazarova bılay dıqqat qaratadı: «Frazeologiyalıq dizbekler menen birge naqıl-maqal, idiomalıq sózler de sóylesimlik ózgeshelikler menen qollanıladı:

Tuwǵanı jalǵız máyek, ǵaq-ǵaǵı jer ja­ rar (Tab.k.a). Atalǵan naqıldıń: «Aydaǵanı jeti eshki, ısqırǵanı jer teser» variantı da bar.

Ótirik aytpadım-aytpadım desipti, bir tıshqanǵa qırq

adam mińgesipti (Tab.k.a). Keltirilgen naqıl elespesiz, qolınan hesh nárse kelmeytuǵın adam bir isti tań qalarlıq etip orınlaǵan jaǵdayda aytıladı. Bul úndemegennen úydey bále shıǵadı degen naqıl menen mániles.

135 Umarova N.R., Xolmatova O.W. Maqol birliklari semantikasining kognitiv asoslari//

ORIENSS. 2023.№7. https://cyberleninka.ru.

130