Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Jalǵız júrip jol tapqansha,

Kópshilik penen adas. (43-bet)

Jalǵız úydiń tamaǵı jetse de,

Tabaǵı jetpes. (44-bet)

Dáslepki mısalda jalǵız hám kópshilik sózleri qarama-qar- sı mánide kelse, keyingi mısalda jalǵız úyge tán bolǵan ózgeshelikti kórsetiwdi ayırım nárse, buyımlarǵa baylanıslı mániler bolımlılıq hám bolımsızlıq formaları arqalı kórsetiledi.

«Jekke sózi − san, muǵdarǵa jaqın máni ańlatatuǵın sózlerdiń biri. «Jekke (jeke – AD, yekke − QD) sózi qaraqalpaq tiline iran tillerinen kirgen: jekke – yek (parsısha – bir), yak (tájikshe – bir). Bul sózdegi sapalıq máni jalǵız sózinen de kúshlirek hám anıǵıraq: Dúysenbay jekke keldi (T.Qayıpbergenov). Bir jola jekke qollıǵımdı aytıp edi (T.Qayıpbergenov)»124. Bunda da ajıratıp, sheklep, birlik mánini kúsheytip kórsetiw mánisi basım bolıp keledi.

Jekke sózi naqıl-maqallarda, sonday-aq, termeler tilinde tómendegishe qollanıladı:

Naqıl-maqallarda: Jekke júrip at shappa. (17-bet) Jekke júrip jelbireme, Dushpanıńa elbireme. (89-bet) Jekke júrip ań awlaǵanı,

Ańshılıqtı kásip qılǵanı. (155-bet)

Jekke jigit alp bolar,

Jarlı jigit jomart bolar. (80-bet)

Termede:

Jekke-jarım kisiniń,

Mingen atı shabılmas,

Tınısh júrgen adamǵa,

Hesh ǵáremet jaǵılmas,…(183-bet)

124 Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlar. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1976, 23-bet.

111

Dáslepki mısalda tek ózi, bir ózi, jeke, jalǵız ózi degen mánide, ekinshi mısalda ata-anadan jalǵız, basqa tuwısqanları joq degen mánide kelgen, usı mánide awızeki sóylewde de jekke jigit túrinde qollanıladı. Keyingi mısalda jekke sózi jekke-jarım túrinde jarım komponentiniń qosılıwı arqalı juplasqan. Bunda da jaqınları, tuwısqanları bolmaǵan degen máni túsiniledi.

Taq sózi de bir sanlıǵına jaqın muǵdardı bildirip keledi. Naqılmaqallarda tómendegishe qollanılǵan:

Jomart joqlıǵın bildirmes,

Júyrik taqlıǵın bildirmes. (127-bet)

Bunda jeke, jalǵız, bir ózi ekenligin degen máni bildiredi.

Ayırım paremiyalarda antonimlik juplıǵı – jup hám taq sózleriniń qarsı qoyılıwı menen qollanıladı. Mısalı:

Soraǵanıń jup bolsa,

Taq bolsa da, ókinbe. (108-bet)

Komponentlik quramı usı birlikler menen kelgen paremiyalarda variantlılıq qubılısı ushırasadı:

Qıstıń kúni jup shıǵır, Jazdıń kúni taq shıǵır, Aqırında joq shıǵır. (150-bet) Qısı menen jup shıǵır, Jazı menen taq shıǵır. Aqırında joq shıǵır. (159-bet)

Bunda taq – bir sóziniń mánisine, jup – eki sóziniń mánisine jaqın sózler esaplanadı.

Jup sózi de eki sóziniń mánisinde naqıl-maqallar tilinde jumsaladı. Naqıl-maqallarǵa xalıq danıshpanlıǵında mınaday baha berilgen:

112

Mánisli sóz bahalı,

Ózi qısqa, ózi jup. (132-bet)

Bunda naqıldıń poetikalıq sıpattaǵı, kóbinese, uyqasıqlı eki qatardan yamasa usınday uyqaslı juplasqan bir neshe qatarlardan turatuǵınlıǵı kórsetiledi. Basqa da naqıl-maqallarda paydalanılıp, eki sózine salıstırǵanda mániniń kúsheytip beriliwi menen ózgeshelenedi. Mısalı:

Birinshi baylıq − densawlıq, Ekinshi baylıq − aq jawlıq,

Úshinshi baylıq − jup sawlıq. (142-bet) Jalańash atqa jup quyısqan,

Onıń menen iyt tuwısqan. (72-bet)

Jup sózi mánilik jaqtan juptı sózi menen baylanıslı bolıp, termelerde juptı sózi tómendegishe qollanılǵan:

Hadal juptı-hámirayıń, Ómirińshe ol joldas,..(183-bet)

Bunda hámire sózi joldas degen máni ańlatadı. Qaraqalpaq tilinde quslarǵa baylanıslı jubı, adamǵa baylanıslı jubayı, juptısı sózleri qollanıladı. Sonday-aq, jubın jazbaydı frazeologizmi de ushırasadı.

Eki sanına jaqın muǵdardı bildiriwde egiz sózi qollanıladı. Mısalı:

Sanamay segiz deme,

Jetew shıqsa qáyteseń?

Kórmey egiz deme,

Yalǵan shıqsa qáyteseń? (180-bet)

Dos egiz bolsa, dushpan segiz. (86-bet)

Bunda eki, ekew degen máni bildiredi.

113

Kópshilik jaǵdaylarda adam hám haywanlarda eki perzenttiń, eki tóldiń tuwılıwına baylanıslı qollanıladı. Bul mánisi menen naqılmaqallar tilinde de paydalanıladı:

Qoy egiz tuwsa,

Biri qonaqqa soyılar,

Biri qoshqar qoyılar. (120-bet) Qoy egiz tuwsa,

Shóptiń bası ayrı tuwar. (120-bet) Egizlep tól óser, Eńbeklep er óser. (165-bet)

Bunda egiz sóziniń mánisi keyingi qatarlarda kelgen biri sózleriniń mánisi arqalı da eki sanı muǵdarın bildirip turǵanı anıqlanadı.

Paremiyalarda egiz sózi jalǵız sózi menen antonimlik qatnasta keledi. Mısalı:

Er egiz, eńbekli jalǵız. (171-bet)

Paremiyalar quramında tákirarlanıp hám mánileri jaqın qos sózi menen qatar qoyılıp paydalanıladı. Mısalı:

Qosqa qutlı qonaq kelse,

Qoy egiz-egizden tabar,

Qutsız qonaq kelse,

Qos-qostan qasqır shabar. (66-bet)

Eki sóziniń mánisindegi muǵdar, sandı bildiretuǵın usı qos sózi basqa da naqıl-maqallar tilinde qollanıladı:

Tambasında qos tandır, Jabayın dese, unı joq. (64-bet)

Dáwletliniń qos qonaǵı bir keler. (120-bet)

Al, tómendegi maqaldaǵı qos sóziniń mánisin anıqlaw zárúr:

Qorqqanǵa qos kóriner,

Belbewi bes kóriner. (26-bet)

114

Bul maqal haqqında qazaq ilimpazı A.Qaydar bılay dep jazadı: «Qorqaqqa qos kórinedi ˂1.qorqınısh sezimi adamdı húreylendirip, aynaladaǵı zatlardı ádettegiden basqashalaw túrde ubıjıq etip kórsetedi, ózinen-ózi húreyi ushıp kiyatırǵan qorqaqtıń kózine bir qara ekew bolıp kórinedi; 2. awıs. qorqaq adamǵa bári de ubıjıq bolıp kóriniwi˃»125.

Ulıwma, bir hám eki sanlıqlarına mánisi jaqın jalǵız, jekke, taq hám egiz, qos sózleri naqıl-maqallar tilinde usı, ózi ańlatatuǵın mánilerdi sheklep, ajıratıp, ayrıqsha belgilep kórsetiw ushın qollanıladı.

Sinonim ráwishler. Qaraqalpaq tilindegi ráwish sózler de birbirine mánilik jaqtan jaqın bolıp keledi. Naqıl-maqal- larda sinonim ráwishlerdiń bir qansha túrleri qollanıladı. Máselen, dáslep, burın, ádep, bastan, áwel, aldın ráwishleri mánisi jaǵınan jaqın. Olar birde ráwish, birde tirkewish mánisinde keledi. Mısalı:

Ráwish:

Qorqqan burın mush kóterer. (29-bet) Toyǵa barsań burın bar,

Burın barsań orın bar, Burın bar da burın qayt, Urıs bolar sońǵısı.

(152-bet)

Shaban órdek burın ushar. (107-bet)

Tirkewish:

Jaqsı hayal, jaqsı at,

Kúlmesten burın kúldirer,

Jaman hayal, jaman at,

Ólmesten burın óltirer. (53-bet)

Jılaytuǵın balanıń,

Úsh kún burın kózi qıshıydı. (41-bet) Qorqaq ájelinen burın óler. (28-bet)

125Qaydar Á. Xalıq danalıǵı (qazaq maqal-mátelderiniń túsindirme sózdigi jáne zertteu.

–Almatı: Tolǵanay T, 2004, 406-bet.

115

Áwel ráwishi áweli, áwele, áwelinde, áwel bastan sinonimlik sıńarları hám variantlarına iye. Bunda ayırım mánilik reńkler seziledi. Mısalı:

Adamnıń áweli hám balalıq, Aqıyrı hám balalıq. (40-bet) Áwelinde sóz bolmasa, Aqırında ún bolmas. (140-bet)

Áwele ǵaz attıń da, quw qaldı ma?

Quw atalmay júrip, tuw qaldı ma? (170-bet) Naqıl bardı áwel bastan,

Qashqıl jaman qarındastan. (59-bet)

Dáslepki eki mısalda áweli − aqıyrı, áwelinde − aqırında sózleri antonimlik qatnasta kelip, aytılıp atırǵan oy-pi- kirge ótkirlik, tásirsheńlik qosadı. Sońǵı mısallarda da sinonim ráwishler ózine tán qollanılıw ayrıqshalıǵı menen tásirlilik jaratadı.

Sinonim ráwishler bir naqılda biriniń ornına ekinshisi almasıp kelip qollanıla beredi. Awızeki sóylewde bunday almasıwlar kóp ushırasadı.

Ádep(ten), bastan ráwishleri sinonim boladı:

Balanı jastan,

Qatındı bastan. (40-bet) Íssını ádep ózińe bas, Jaqsa dostıńa bas. (189)*

Ádep oyla, sońınan sóyle. (84-bet)

Sonday-aq, ádep sózi omonim bolıp keledi:

Ádepti ádepsizden úyren. (41-bet)

Dáslep, burın mánilerin aldınan sózi de bildiredi:

116

Ashıw aldınan keler,//− aldın

Aqıl sońınan keler.// − keyin. (82-bet)

Sinonim ráwishler paremiyalar tiliniń leksika-semantika- lıq jaqtan jáne bir ózgesheligi sıpatında onıń til kórkemligin dóretiwge xızmet etedi.

Sinonim feyillerdiń sóylewde is-háreketti hár tárepleme kórsetiwde ornı ayrıqsha. Oy-pikirdi qurǵaq bayanlawdan saqlap, olar tásirlilik, kórkemlik payda etedi. Máselen, jańılısıw, aljasıw, shatasıw, ǵabırısıw feyilleri sinonimlik qatar dúzip, olar naqılmaqallarda tómendegishe qollanıladı.

Qus jańılıp torǵa túser,

Er jańılıp qolǵa túser. (26-bet) Altın aljastırar,

Gúmis gúrleter. (100-bet) Jigitiń serli bolǵanı,

Ǵabırıspay júrse jolınan. (132-bet) Shegelep aytqan aljaspas,

Shaymalap aytqan aljasar. (138-bet)

Altın aynımas,

Jaqsı qartaysa da, aljımas. (51-bet)

Aynıw, ózgeriw, buzılıw feyilleri júdá jaqın mánilerdi ańlatıp, paremiyalarda tómendegishe qollanıladı:

Tawdı-tastı jel buzar, Adamzattı sóz buzar. (67-bet)

Aqıl aynımas, altın shirimes. (82-bet) May aynısa, duz salar,

Duz aynısa, ne salar? (95-bet)

Feyil − qaraqalpaq tilindegi is-háreket mánisin bildiretuǵın úlken sóz shaqabı, olar júdá kóp túrli, sonlıqtan feyil sózler sinonimiyası quramalı leksika-semantikalıq qu-

117

bılıslardıń biri bolıp, naqıl-maqallar tilinde júdá uqsas, jaqın isháreketlerdiń kóp túrliligin kórsetedi. Olardı arnawlı izertlew sinonim feyillerdiń tiykarǵı, áhmiyetli ózgesheliklerin ajıratıwda úlken xızmet atqaradı.

Bayanlawıshlıq sóz shaqabına kiretuǵın birliklerde mánilik jaqtan jaqınlıq, biriniń ornına ekinshisin almastırıp qollanılıw múmkinshilikleri bar ekenligi belgili. Bunda lazım, tiyis, dárkar, kerek, zárúr sózleriniń mánileri jaqın bolıp keledi. Olardıń naqılmaqallardıń til qurılısında qollanılıwı tómendegishe:

Shırada mayıń bolmasa,

Pilik oǵan ne dárkar? (124-bet) Emesini bolmasa, em ne dárkar, Úmesini bolmasa, el ne dárkar? (92-bet) Baǵda sárwi aǵash mudam kóz tartar,

Miywası bolmasa, ol nege dárkar? (104-bet)

Batırǵa dárkar jaw-jaraq,

Xalqıńa kerek ullı daraq, Álemge túser sayası,

Er jigitke bas qossań,

Hár jerde tiyer paydası. (26-bet)

M.Qálenderov zárúr, kerek, hájet, dárkar, mútáj126 sózlerin sinonimler sıpatında kórsetedi. Naqıl-maqallar tilinde bul sinonimlik qatardan kerek sózi ónimli ushırasadı:

Altın jıǵań bolsa da, Jaǵa menen jeń kerek, Aytıwlı batır bolsań da,

Arqańda turar el kerek. (13-bet) Eldiń awzın tıymaǵa,

Elli qarı bóz kerek. (17-bet) Batırǵa da jan kerek…. (28-bet)

126 Qálenderov M. Qaraqalpaq tili sinonimleriniń qısqasha sózligi. − Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990, 178-bet.

118

Úlken úyge ne kerek bolsa, Kishkene úyge sol kerek. (34-bet) Arǵımaq jıynap ne kerek, Artıńnan jawıń jetken soń?

Aǵayın-tuwǵan ne kerek, Ańlısıp kúniń ótken soń? (24-bet) Sepli kelin kerek pe?

Epli kelin kerek pe? (20-bet)

Mısallardan bul sózlerdiń stillik qollanılıwı jaǵınan da sheberlikti kóriwge boladı, ayırımlarında sorawlıq máni beriledi, geyparaları tákirar, uyqas ushın xızmet atqarıp, paremiyalardıń til kórkemligin támiyinlewge qatnasadı.

Zárúr sózi naqıl-maqallar tilinde záriw variantı arqalı paydalanılǵan, sonday-aq, atlıq jasawda qollanılǵan:

Jaqsı sóz denege qarıw,

Jaman sózge ne záriw? (134-bet)

Zárúrlikte zıyanı joq. (145-bet)

Solay etip, bayanlawıshlıq óz shaqabına kiretuǵın birlikler paremiyalar tilinde joqarıda kórsetilgen ózgeshelikler menen sıpatlanadı.

Tirkewishlerdegi mánilik ózgeshelikler. Atlıq hám atlıqlasqan sózlerge dizbeklesip kelip, olardı basqa mánili sózler menen baylanıstırıw ushın xızmet atqaratuǵın geypara tirkewish sózler de mánilik jaqtan bir-birine jaqın bolıp keledi. Olardan ayırım tirkewishler naqıl-maqallar tilinde de ushırasadı. Mısalı:

Túske deyin múyizdeyseń,

Tústen keyin kiyizdeyseń. (152-bet) Qırıqqa deyin kóse jaqsı, Qırıqtan keyin ólse jaqsı. (153-bet) Shın dostıń qábirińe shekem barar, Jaman dos bir qarar da qalar. (87-bet)

119

Pıshıqtıń shabısı topanxanaǵa shekem. (122-bet)

Pıshıqtıń shabısı topanxanaǵa deyin. (84-bet)*

Bunday tirkewish sózler naqıl-maqallarda biriniń ornına ekinshisi almasıp qollanıla beredi.

Dáneker hám janapay sózlerdegi mánilik jaqtan jaqınlıq olardıń bir toparınıń óz-ara almasıp qollanılıwına múmkinshilik beredi. Teń mánili sózlerdi, sonday-aq, qospa gáptiń jay gáplerin baylanıstırıw ushın xızmet atqaratuǵın ayırım dánekerlerdiń de mánilik jaqınlıǵı bar. Olardan naqıl-maqallar tilinde tómendegi dánekerler sinonimlik xızmette paydalanıladı. Mısalı:

Deńgeneniń sońı emes,

Jáne bolar deńgene. (181-bet) Ishkenim bolsa bılamıq, Basalayı taǵı bar. (124-bet)

Jáne bir bawırsaq ber, jarılıp ólsin. (145-bet) Aman bolsa bul basım,

Taǵı shıǵar bul shashım. (145-bet) Quwıp baratırǵandı uslasam, Taǵı toǵızın uslasam,

Biziki de on bolar. (146-bet)

«Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili» miynetinde ya dánekeri awıspalı dáneker, birde dánekeri gezekles dánekerler toparında kórsetilgen127. Naqıl-maqallar tilinde olar sinonimler sıpatında biriniń ornına ekinshisi almasıp paydalanıladı. Mısalı:

Birde qorqqan, birde quwanǵan jılaydı. (60-bet)

Ya qorqqan jılaydı,

Ya quwanǵan jılaydı. (92-bet)*

127 Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili Morfemika. Morfonologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya. – Nókis: «Bilim», 2010, 231-232-betler.

120