Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Sinonimlik qatarǵa kiretuǵın ayırım ónimsiz qollanılatuǵın, derlik qollanıwdan shıǵıp baratırǵan sózler de qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tilinde saqlanǵan. Qaraqalpaq tilindegi tán, beden sinonimleri paremiyalar tilinen bılayınsha orın alǵan:

Ası kóptiń táni semirer,

Dostı kóptiń janı semirer. (88-bet) Deni sawdıń táni saw. (146-bet)

Erte jatıp erte tur, Bedeniń bolsın salamat, Waqıtsız jatıp, kesh turmaq, Buzılmaǵa álamat.

(245-bet)*

Qaraqalpaq folklorınıń dáslepki jigirma tomlıq basılımında naqıl-maqallar menen birge shayırlardıń didaktikalıq qatarları da berilgen bolıp, sońǵı mısal S.Majitov shıǵarmalarınan keltirilgen aforizm esaplanadı.

Qáddi hám qáwmet sinonimleri qaraqalpaq tilinde, kóbinese, jup sóz túrinde qollanıladı. Naqıl-maqallar tilinde olardıń dara qollanılǵanın kóriwge boladı. Mısalı:

Qáwmetine isengen,

Qáddin búgip óter,

Kópshilikke isengen,

Muradına jeter. (17-bet)

Toyda dáwletin kór,

Otırıspada qáwmetin kór. (122-bet)

Folklorlıq shıǵarmalardan termeler tilinde qáddi-dalı, jumbaqlarda qáddi boyı túrinde de ushırasadı. Mısalı:

Qádirini jaqsı bil,

Densawlıq, qáddi-dalıńdı,.. (231-bet)

101

3uw-zuw baraǵan,

Qáddi boyın ayaq penen taraǵan (hárre). (434-bet)

Qurım sózi de dene, turpat mánisin bildirip qollanılǵan. «Xalayıqlar, qup tıńla» tolǵawında Gúlayımnıń dene pishimin súwretlewde usı sóz bılay paydalanıladı:

Júzleri saǵım kól-aydın, Tanıǵan jolın hár jaydıń,

Qurımına qarasań, Túri on tórtlik aydıń, Alliyardıń zúriyadı, Atın aytsam Gúlayım,

Bunnan aytsam bola ma? (259-260-betler)

Qaraqalpaq folklorı 88-tomına berilgen sózlikte qurım sóziniń mánisi: «1. turpat, sırtqı kelbet; 2. qara qurım, alaman, qara shor; 3. kún qaǵıp, ıs sińip, qarayǵan kiyiz; 4. qı- zıl-qońır yaki qara reńli boyaw (qurım etik − qurımǵa boyalǵan bılǵarı etik)»115 dep túsindiriledi.

Sonday-aq, dene, tiykarınan, óli dene mánisindegi lash sózi de paydalanıladı: Bas bolmasa, gewde lash. (76-bet)

Ayırım naqıl-maqallardıń terme-tolǵawlar menen aralasıp, biri ekinshisine ótip qollanılıw jaǵdayları kóp ushırasadı. Olardıń qaysısı tiykarında qaysısı qálipleskenligin anıqlaw ilimiy jaqtan úlken áhmiyetke iye. Mısalı:

Naqıl-maqal:

Jaqsıǵa berseń asıńdı, Jaqsı sıylar basıńdı, Jamanǵa berseń asıńdı,

Iytke taslar lashıńdı. (49-bet)

115 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 537-bet.

102

Terme:

Xızmet etseń, erge et, Er jetkerer maqsetke, Erge berseń asıńdı, Er sıylaydı basıńdı, Iytke berseń asıńdı,

Iytler tartar lashıńdı. (233-bet)

Tolǵaw: Taslap bir keter lashıńdı, Nayzaǵa shanshıp gelleńdi, Jeti qala saldırtıp,

Jeti jurtı aynalıp, Nuraddin atlı bul jetim.

(«Jatır edim ǵáplette» tolǵawınan, 247-bet)

Folklor sózliginde: lash − gewde, dene116 mánilerinde túsindirilgen.

Sinonim atlıqlar paremiyalarda olardaǵı bir predmetti, zattı mániles túrli sózler arqalı bildirip kelip, onıń sózlik baylıǵınıń bir kórsetkishi sıpatında kórinedi. Olar awızeki dóretilgen naqıl-maqallar tiliniń kórkem, tásirli bolıwında belgili orın tutadı.

Sinonim kelbetlikler. Kelbetlik sóz shaqabı zatqa tán túrli belgilerdi sıpatlap kórsetedi. Sinonimlik sıńarları hár qıylı bolıp, olar stillik jaqtan da ózgeshelenedi. Tilde soqır, gór/kór sózleri sinonim hám variantlar esaplanadı. Olar naqıl-maqallar tilinde bılay paydalanıladı:

Joldasıń soqır bolsa,

Bir kózińdi qısıp júr. (115-bet)

Jigittiń sózi gór bolǵansha,

Kózi gór bolsın. (135-bet)

Baqıldıń kózi kór bolsın. (127-bet)

116 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 537-bet.

103

Gór sózi insan ólimi menen baylanıslı túsinikti bildirip, omonimlik mánige de iye bolıp keledi:

Úyge kirgen qurı shıqpas,

Górge kirgen tiri shıqpas. (103-bet) Ǵawǵasız basım górde jaqsı. (107-bet) Birewge gór qazsań, óziń túserseń. (48-bet)

Awızeki sóylewde «gór bolsın» sóz dizbegi «ılayım, so- lay-aq bolsın, bolǵanınsha bolsın, basqa ne qılasań, bolǵanınsha bolar, boları boldı» sıyaqlı mánilerdi ańlatıp keledi. Ol paremiyada bılay paydalanıladı:

Teke bolsa gór bolsın,

Balalarǵa sawın bolsın. (165-bet)

«Kórkem shıǵarma tilinde óz-ara mániles sózler – sinonimler úlken áhmiyetke iye. Sinonim kelbetlikler – zat belgisin qosımsha semantika-ekspressivlik boyawları menen bildiretuǵın mániles sózler qatarı. Kórkem shıǵarmanıń tiykarǵı súwretlew obekti – adamdı hár tárepleme sıpatlawda – onı ádebi, túsinigi, kóz-qarası, portreti, xarakteri, ruwxıy keshirmeleri, psixologiyası hám onıń eń názik tárepleri menen qosa táriyplep, oǵan subektiv qatnastı bildiriwde, basqa da súwretlenetuǵın obektlerdi – tábiyattı, hádiyselerdi, waqıyalardı, haywan hám ósimlikler dúnyasın hám t.b. poeziyada kórkem súwretlewde sinonim kelbetlikler sóz sheberi ushın kerekli qural»117. Sinonim kelbetliklerdiń bunday xızmeti naqıl-maqal- lar tili ushın da tán.

Zattıń belgisi mánisin bildiretuǵın kelbetlik sózler

adamnıń hár qıylı minez-qulıq belgilerin, ózinsheliklerin kórsetiwde de úlken xızmet atqaradı. Usı xızmette qaraqalpaq tilindegi gódek, sada, alańǵasar, nadan, ańgódek, ańqaw, ańǵal, ańǵalsaq, alaǵayım kelbetliklerinen naqıl-maqallar tilinde tómendegi birlikler qollanıladı:

117 Yusupova B. I.Yusupov shıǵarmaları tilinde kelbetliktiń stillik xızmetleri. − Tashkent: «Tafakkur boʻstoni», 2020, 19-20-betler.

104

Góne kisi gódek bolar. (110-bet) Batır – ańqaw, er – gódek. (26-bet)

Alańǵasar adamnan ańqaw shıqpay turmas. (47-bet)

Ańǵal hám ańǵalsaq kelbetlikleriniń mánileri folklorlıq shıǵarmalardıń sózliginde bılayınsha túsindiriledi:

«ańǵal − ańqaw, ańgódek, aldam-qaldam; ańǵalsaq − ańqaw, alaǵayım, ańǵal, ańgódek»118. Al, paremiyalarda bılay qollanıladı:

Aqmaq jigit ańǵal attay,

Ádilsiz patsha janǵan ottay. (84-bet)

D.S.Nasırov hám O.Dospanovtıń sózliginde: «Ańǵalaqlaw (A.) – jeńillew mánisinde. Ol da mınaw usaǵan ańǵalaqlaw (Tkr., Q.− kók.)»119 dep beriledi.

Bul sinonimlik qatarlardan ańqaw kelbetligi ónimli substantivlesip qollanılıp, usı sıpattaǵı adamǵa tán bolǵan barlıq qásiyet, minez-qulıq belgileri, usı ańqawlıqtıń sebebinen onıń barlıq jaǵdayda hám barlıq waqıtta hámme nárseden bos qalıwı ayqın bildiriledi. Mısalı:

Ańqawǵa qırǵawıl qayda? (81-bet) Dostıńdı ańqaw dese,

Ózińdi mılqaw deydi. (88-bet) Ańqawdı ańlıǵansha,

Artınan barıp shap ber. (101-bet)

Zorǵa zor qulaydı, Ańqaw orǵa qulaydı,

Qus torǵa qulaydı. (114-bet) Jerdiń júzin maqpal alsa da,

Ańqawǵa taqıyalıq tiymes. (130bet)

118Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 530-bet.

119Nasırov D.S., Dospanov O. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1983, 41-bet.

105

Usınday unamsız jaǵdaylardı esapqa alıp, naqıl-maqallar eskertiw, saqlandırıw xızmetin atqaradı.

Usı mánige jaqın substantivlesken nadan kelbetligi naqıl-maqallar tilinde ladan variantı menen de paydalanıladı. Mısalı:

Alıs penen jaqındı at ayırar,

Alım menen nadandı xat ayırar. (79-bet)

Jorǵalı menen joldas bolma,

Ladan menen sırlas bolma. (115-bet)

Kózi toymaytuǵın, ashkóz, meshkey, górqaw, tamaqsaw adamlardı sıpatlawda naqıl-maqallar tilinde tómendegidey sinonim kelbetlikler qollanıladı:

Nápsiqawdıń awzı kúyer. (74-bet)

Górqawdıń nápsi jaman. (90-bet)

Meshkey toymas,

Toysa da jutınǵanın qoymas. (63-bet)

Asım-suwım barında,

Qudaǵay kelin atandım,

Asım-suwım ketken soń,

Qomaǵay kelin atandım. (20-bet)

Bunda «qomaǵay − meshkey, ashkóz, qánáátsiz»120 dep túsindiriledi.

Ulıwma, F.Orazbaevanıń kórsetiwinshe: «Kelbetlik sinonimler tilde tómendegidey maqsetler ushın jumsaladı: 1. Zatlar menen qubılıslardıń qásiyetlerin jan-jaqlı, dálme-dál túsindirip beriw ushın; 2. Qosımsha emoсional-ekspressivlik máni bildiriw ushın; 3. Bir sózdi retsiz qaytalamaw ushın»121. Paremiyalarda túrli maqsetlerde qollanılǵan sinonim kelbet-

120Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 536-bet.

121Yusupova B. I.Yusupov shıǵarmaları tilinde kelbetliktiń stillik xızmetleri. − Tashkent:

«Tafakkur boʻstoni», 2020, 20-21-betler.

106

likler naqıl-maqallar tiliniń sóz baylıǵınıń kórsetkishi esaplanadı, onıń tásirsheńligin payda etedi.

Xalıq tili júdá kórkem, tásirli, bay, onda mánileri jaqın sózler oǵada áhmiyetli. Olardıń biri sinonim kelbetlikler belgini hár bir qırınan, názik, biliner-bilinbes ózgeshelikleri jaǵınan sıpatlap kelip, naqıl-maqallar tili baylıǵınıń ózinsheligin kórsetedi.

Almasıq sózlerdegi mánilik ayrıqshalıqlar. Qaraqalpaq tilinde zat, belgini tikkeley atamay, atawısh sóz shaqaplarınıń ornına almasıp keletuǵın sózler – almasıqlar bolıp, olardıń mánileri kontekst arqalı anıq boladı. Almasıqlardıń bir neshe mánilik túrleri bar. Olardan bolımsızlıq almasıqları zat, belgi, qubılıstıń basqa nársege yamasa is-háre- ketke qatnassız ekenligin bildiredi. Olar naqılmaqallar tilinde túrlishe paydalanıladı. Mısalı:

Tama-tama kól bolar,

Hesh tambasa, shól bolar. (16-bet) Ulamadan insap ketse,

Ózinshe hesh gúnası joq, Dúnyadaǵı qımbat nárse,

Bir kewildiń bahası joq. (34-bet) Sıpayınıń sońı hesh. (64-bet) Mákkarlınıń tili uzın,

Kesken menen dúzelmes, Kespek túwe, julsandaǵı,

Basqanı hesh kózge ilmes. (73-bet)

Bir jazıqtan er ólmes,

Hesh jazıqsız er bolmas. (26-bet) Jaqsılıqtı jayına qıl, Jaqsılıǵıń hesh bolmasın, Qurı sımbatqa qızıqpa, Dánesi joq push bolmasın. (50-bet) Heshten kesh jaqsı. (151-bet)

Erte bilmegen kesh bilmes,

Kesh bilmegen hesh bilmes. (152-bet) Miyneti heshtiń duzı sor. (174-bet)

107

A.Bekbergenov ayırım almasıqlardıń stillik ózgesheliklerin sóz ete kelip: «Házirgi qaraqalpaq tilinde (ásirese awızeki sóylew tilinde) pronominalizaсiya qubılısı nátiyjesinde kóplegen sózler almasıq mánisinde qollanıladı. Olardıń kópshiligi «hesh», «hesh bir» bolımsızlıq almasıqlarınıń mánisine jaqın bolıp, olardı almastıra aladı, biraq bunday sózlerde bolımsızlıq almasıqlarına qaraǵanda bolımsızlıq máni bir qansha kúsheyttirilip beriledi. Mısallar: Pitirgen dımı joq (O.Ábdiraxmanov). Aldaǵı úshewdiń izdegi ańlıwshıdan túk xabarı joq (Sh.Seyitov). Hár bir únemleyin deymen kelip, qolımda nawa qalmaydı. (O.Ábdiraxmanov). Nárse ashtan ólmeyseń (O.Ábdiraxmanov). Átirapı únsiz, jan pende sılt etpeydi (Ó.Ayjanov)»122 dep kórsetedi. Nawa sóziniń mánisinde awızeki sóylewde zat sózi de qollanıladı: nawa joq − zat joq.

Qaraqalpaq tilinde ayırım almasıq sózlerge mániles geypara leksikalıq birlikler bar. Olar: dım, nawa, nárse. Olar hesh belgisizlik almasıǵına jaqın máni bildirip keledi. Bunday sózler naqıl-maqallar tilinde de ushırasadı.

Hesh, hesh nárse, hesh bir almasıqlarınıń mánisinde naqılmaqallar tilinde nawa, bir, nárse, dım sózleri tómendegishe qollanıladı:

Qonaq basına qoy soysań, Qorada nawa qoy qalmas. (90-bet) Kelin kelse ayday,

Qas, kirpigi jayday, Qarshınında bir zatı joq,

Ne qılıp keldi eken uyalmay?! (20-bet) Qayqı bolsa tiygeniń,

Qayırǵa barıp batqanıń, Jamılarǵa nárse joq,

Sabanǵa kirip jatqanıń. (96-bet) Jábirey sır bermes,

122 Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası.– Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990,

60- bet.

108

Jaman dımdı bilmes. (33-bet)

Ímǵa túsinbegen dımǵa túsinbes.(95-bet)

Paremiyalarda bul birliklerdiń ekinshi bir mánige kóship, awıspalı máni arqalı oy-pikirdi sheberlik penen, kórkem hám tásirli etip jetkerip beriwge xızmet etiwi − xalıq kórkem sóz óneriniń ózine tán bir kórinisi, júdá ápiwayı hám júdá ájayıp úlgileriniń biri esaplanadı.

Belgili bir sanǵa jaqın muǵdardı bildiriwshi sózler. Naqılmaqallar tilinde sanlıq sózler de ónimli qollanıladı. Olar túrli stillik ózgeshelikler menen paydalanıladı. Tuwra hám awıspalı mánilerde kelip, mazmunı ótkir, tereń, tili tásirli, obrazlı naqıl-maqallardıń dóreliwinde áhmiyetli orın tutadı. Mısalı:

Birdi eki dep sanaysań,

Kózdi qısıp kimdi aldaysań? (181-bet) Kelse – bes, kelmese − on bes.(181-bet) Quwıp baratırǵanımdı uslasam,

Taǵı toǵızın uslasam, Biziki de on bolar. (146-bet)

Bir qansha mánilik ózgesheliklerge iye bolıp kelgeni menen sanlıq sózler óz ara bir-biri menen sinonim bolıp kelmeydi, al, san, muǵdar mánisin bildiretuǵın basqa sózler ayırım sanlıqlarǵa mánilik jaqtan jaqın muǵdardı bildire aladı. A.Bekbergenov bunday sózler haqqında bılay dep jazadı: «Belgili bir sanǵa jaqın muǵdardı bildiriwshi sózler. Mánisi jaǵınan bul sózler kelbetlik bolıp, sanlıqqa júdá jaqın turadı, geypara kontekstlerde óziniń mánilik jaqtan jaqın sanına sinonim bolıp ta keledi. Olar mınalar: Bir sanına jaqın sózler: jalǵız, jekke, taq…. Eki sanına mániles sózler: egiz, qos, jup, par….»123. Usı miynet tiykarında naqıl-maqal- lar tilindegi tómendegi birliklerdiń qollanılıwına toqtap ótpekshimiz:

123 Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlar. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1976,

23-24-betler.

109

Jalǵız sózi adamǵa baylanıslı qollanılıp, bir sanınıń mánisinde keledi:

Qarǵayın desem, jalǵız,

Qarǵamayın desem, jalmawız. (79-bet)

Barlıq jaǵdaylarda tek ǵana adamǵa baylanıslı qollanılmastan, basqa da zatlar – tábiyattaǵı ósimlikler, haywanatlar dúnyası hám t.b. baylanıslı awıspalı mánide de paydalanıladı. Bir sanınıń mánisinde salıstırǵanda bunday birliklerde stillik jaqtan birlikti sheklep, kúsheytip, ajıratıp kórsetiw xızmeti basım boladı. Mısalı:

Qansha tulpar bolsa da,

Minip bolmas jalǵızdı,

Qansha dana bolsa da,

Xalıq súymeydi azǵındı. (43-bet)

Bul birlik penen kelgen paremiyalarda mánilik jaqtan jaqınlıq, mazmunnıń ulıwmalılıq sıpatı, variantlılıq kózge túsedi. Mısalı:

Jalǵız tóbe pana bolmas, Jalǵız aǵash saya bolmas. (43-bet) Jalǵız aǵash pana bolmas, Jalǵız biye saba bolmas. (43-bet) Jalǵız aǵash orman bolmas,

Jalǵız gerbish qorǵan bolmas. (43-bet) Jalǵız attıń shańı shıqpas, Jalǵızdıń úni shıqpas. (43-bet) Jalǵız attıń shańı shıqpas, Shańı shıqsa da dańqı shıqpas. (43-bet)

Bunday birlikler paremiyalarda túrli antonimlik, antitezalıq ózgeshelikler menen qollanılıp, oy-pikirge ótkirlik, tásirsheńlik sıpat beredi. Mısalı:

110