Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri
.pdf
qalǵan bolıp, mádeniyattanıw ilimi ushın da áhmiyetli derek sıpatında xızmet etedi.
Paremiologiya qorshaǵan ortalıqtı túsinip, qabıl etiwge baǵdarlanǵan insan oylawınıń barlıq nızamlılıqların, usıl hám formaların izertleytuǵın logika ilimi menen baylanısadı. Dúnyanı tanıwdıń, biliwdiń quralı sıpatında oylaw hám onıń nátiyjesi naqılmaqallarda xalıq jıynaǵan bilim hám tájiriybesiniń juwmaǵı sıpatında kórinedi. Naqıl-maqal- lardan kelip shıǵatuǵın logikalıq mazmun belgili bir máselede ulıwmalıqtı payda etedi. Mısalı: «Miynet etseń emerseń»,
«Qolı qıymıldaǵannıń awzı qıymıldaydı», «Miynet túbi – ráhát», «Miynet penen er kógerer, Jawın menen jer kógerer» naqıllarında miynet etiwdiń insan ómirindegi áhmiyeti, xızmeti haqqındaǵı oypikirlerdiń juwmaǵı jámlengen. Bunday baylanıslar paremiologiyanıń logika menen óz ara qatnaslılıǵın kórsetedi. Usıǵan sáykes naqıl-maqallarda bir qansha leksika-semantikalıq, tematikalıq toparlardı kórsetiwge boladı. Bul orında paremiologiyanıń logika páni menen birge til iliminiń semantika tarawı menen de baylanısı ushlasadı.
«Ilimpazlardıń pikirinshe, tariyxshı naqıl-maqallar- dan áyyemgi dáwir hám eski zamanlardaǵı áhmiyetli waqıyalar tuwralı maǵlıwmatlar izleydi. Yurist naqıl-maqallardı xalıq turmısınıń jazılmaǵan nızamları sıpatında bahalaydı. Etnograf xalıqtıń ushırma sózlerinde joǵalıp ketken dástúrler menen úrp-ádetlerdi kózde tutadı. Filosof naqıl-maqal- lar arqalı xalıqtıń sana-seziminiń, oypikiriniń baǵdarın túsiniwge háreket etedi. Usı kóz-qarastan naqılmaqallardı hár tárepleme úyreniw ózine tán qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Al, bunıń ushın bolsa, usı sóz marjanların toplaw, baspadan shıǵarıw kerek boladı»103.
Paremiologiya ádebiyattanıw, folklortanıw tarawları menen tıǵız baylanıslı. Olardıń izertlew obekti ortaq, al jeke ilim sıpatında izertlew usılları, tallaw jasaw aspektleri, baǵdarları hár qıylı bolıp keledi.
103 Abdullaev M. Atalar sózi – aqıl. − Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2013, 4-bet.
91
Ulıwmalastırıp aytqanda, til iliminiń jańa tarawı paremiologiya bir qansha ilim tarawları menen baylanıslı bolıp, xalıq naqılmaqallarınıń tillik tábiyatın izertleydi.
1.8. Paremiyalardıń pragmatikalıq xızmetleri
Paremiyalardı izertlew quramalı másele bolıp, olardıń tiykarǵı ózgesheliklerin ashıp beriwde tilde, sóylewde atqaratuǵın xızmetleri, olardıń túrlerin kórsetiw, pragmatikalıq funkсiyaların anıqlaw zárúr. Dúnya til ilimi rawajlanıwınıń búgingi basqıshında tilshi ilimpazlar tárepinen paremiyalardıń pragmatikalıq xızmetleriniń túrlishe klassifikaсiya islengenin kóriwge boladı. Tek ǵana olardıń atqaratuǵın xızmetlerin emes, basqa da táreplerin izertlewde tilshi ilimpazlar arasında pikirler birdey emes. Bul, óz gezeginde, paremiyalardıń kólemi jaǵınan júdá ıqsham, qısqa bolıwına qaramastan, mazmun, mánisi, tábiyatı jaǵınan oǵada keń, quramalı, tereń, obrazlı bolıp keliwi menen baylanıslı.
Rus til biliminde oǵada qunlı, kólemli paremiologiyalıq izertlewler bar bolıp, olarda paremiyalardıń jámiyette, sóylewde atqaratuǵın jámiyetlik, pragmatikalıq xızmetleri boyınsha da túrli kózqaraslar hám pikirler ushırasadı. Rus til bilimi tariyxında paremiologiyanıń rawajlanıwında salmaqlı úles qosqan, usı tarawdı jańa basqıshqa alıp shıqqan ilimpazlardıń biri G.L.Permyakov paremiyalardıń xızmetlerin bir neshe túrlerge bólip kórsetedi.
O.Abakumova G.L.Permyakov104tıń kórsetilgen miynetinde 1) haqıyqatlıqtıń situaсiyasın modellestiriwshilik (modeliruyushaya situaсiyu deystvitelnosti), 2) aqıl-násiyat beriwshilik hám dúnyanı tanıtıwshılıq (pouchitelnaya, znakomyashaya s mirom), 3) shamalaw, keleshekti boljawshılıq (prognosticheskaya, predskazıvayushaya budushee), 4) magiyalıq (magicheskaya), 5) juwap beriwden qashıwǵa múmkinshilik beretuǵın unamsızkommuni-
104 Permyakov G. L. Osnovı strukturnoy paremiologii / G. L. Permyakov. − Moskva: Glavnaya redakсiya vostochnoy literaturı izd-va Nauka, 1988. − 236 s.
92
kativlik (negativno-kommunikativnaya, dayushaya vozmojnost uyti ot otveta), 6) kewil asharlıq (razvlekatelnaya), 7) sán-bezew beriwshilik (ornamentalnaya) dep 7 toparǵa bólip izertlengenin kórsetedi, al O.Abakumovanıń ózi105 teleserial materialı tiykarında kúndelikli dialoglardaǵı naqıl-maqallardıń pragmatikalıq xızmetlerin úyrenedi hám tómendegi toparlarǵa bólip qaraydı: «Naqıllardıń pragmatikalıq funkсiyaları naqıl mánisiniń kommunikativlik aktte ańlatılıwı, sóylewshiniń kommunikativlik strategiyası menen baylanıslı bolıp, bul naqıllardıń konstativlik, ekspressivlik, regulyativlik funkсiyaların ajıratıp kórsetiw múmkinshiligin beredi. Kontekst analizi tómendegi ekspressivlik funkсiyalardı anıqlawǵa múmkinshilik jaratadı: emoсionallıq awhaldı ańlatıw (emotivlik funkсiya); jaǵdaydı yamasa onıń quramlıq bólegi bahalanıwın ańlatıw (bahalaw funkсiyası), forma yamasa naqıldıń mazmunı menen oyınnan qanaatlanıwdı ańlatıw (poetikalıq, estetikalıq funkсiya). Konstativlik funkсiyalar toparında tómendegiler ajıratıladı: waqıyalar hám jaǵday haqqında xabarlandırıw (informaсiyalıq, modellestiriwshi funkсiya); obektlerdiń qásiyetlerin klassifikaсiyalaw (sıpatlawshı funkсiya); obektler arasındaǵı qatnastı kórsetiw (relyativlik funkсiya); juwmaq shıǵarıw (ulıwmalastırıwshı funkсiya). Kúndelikli sóylesiw sáwbetlerde tómendegi regulyativlik funkсiyalar basım boladı: shaqırıq, qollapquwatlaw, ayıplaw, másláhát, usınıs; eskertiw; sırtınan sógiw; birgelikte islesiwden bas tartıw, abay etiw» dep kórsetedi.
Al, ayırım ilimpazlar olardıń xızmetlerin funkсio- nal-tematikalıq tárepten klassifikaсiyalawdı maqul kóredi. G.D.Sidorkova106 paremiyalıq birliklerdi funkсional-tema- tikalıq jaqtan toparlarǵa bólip qaraydı: regulyativlik, ekspressivlik hám kvaziekspressivlik, metatillik, konstativlik xızmet atqaratuǵının, sonday-aq, kóp xızmetli ekenligin kór-
105Abakumova O. Pragmaticheskie funkсii posloviс (na materiale imitaсii bıtovogo dialoga v teleseriale)//Vestnik TGGPU 2016, № 4 (44). https://cyberleninka.ru.
106Sidorkova G.D. Pragmatika paremiy: Posloviсı i pogovorki kak rechevıe deystviya. Dissertaсiya doktor filologicheskix nauk.1999. – 332 s. https://www.dissercat.com.
93
setedi. N.Yu.Trazanova107 paremiyalardıń xızmetlerin «kumulyativlik, direktivlik, modellestiriwshi, násiyat beriwshi» dep bóledi.
Túrkiy tillerde alıp barılǵan izertlew jumıslarında da bul máselege ayrıqsha dıqqat qaratılǵan. Máselen, T.B.Useinov108 qırım tatarları paremiyaları xızmetlerin tómendegishe 8 toparǵa bólip kórsetedi: tariyxıy (istoricheskaya), tanımlıq (poznavatelnaya), estetikalıq
(esteticheskaya), tárbiyalıq (vospitatelnaya), modellestiriwshi (modeliruyushaya), kommunikativlik (kommunikativnaya), gedonikalıq (gedonisticheskaya), boljawshılıq (prognosticheskaya).
L. I.Shagiaxmetova109 naqıl-maqallardıń pragmatikalıq xızmetlerin 8 túrge bólip kórsetedi: «(kommunikativlik, bilim beriwshilik, regulyativlik, emoсional-ekspressivlik, ornamentallıq, estetikalıq, boljawlıq, kewil asharlıq)».
Túrkiy xalıqlardan qazaq xalqınıń pútkil jan dúnyasın til quralı arqalı ashıp beriwde onıń paremiologiyalıq birlikleri, atap aytqanda, naqıl-maqallardıń pragmatikalıq xızmetleri arqalı dál, anıq, ilimiy jaqtan oǵada tereń tallaw jasaǵan ilimpaz G.Saǵidolda esaplanadı. Ol qazaq paremiyalarınıń pragmatikalıq xızmetlerin: «modellestiriwshi, tárbiyalaw-ómirge úyretiwshi, boljawlıq, magiyalıq, oydı bezewshi, tanımlıq-isenim xızmetleri»110 dep 6 túrge bóledi.
Qaraqalpaq folklorında naqıl-maqallardıń wazıypası bılay berilgen: «Naqıl-maqallardıń milliy ortalıǵımızda atqaratuǵın wazıypası – qanday jámiyetlik qatlam bolmasın, sol jámiyet aǵzaların awızbirshilikke, tatıw jasawǵa shaqırıw, watanǵa, ata mákanǵa sadıqlıq tuyǵıların qáliplestiriw, kásip-óner iyelewdiń áhmiyetliligin túsindiriw, xalıqlıq dástúrlerimizdiń ómirsheńligin támiyinlew, eń baslısı, hár qanday halatta da jaqsı menen jamandı bir-birinen ajırata
107 Trazanova N.Yu. Paremiologiya kak osoboe semioticheskoe prostranstvo. https://gotlib.ru.
108 Useinov T.B. Osnovnıe pragmaticheskie funkсii krımskotatarskogo paremiologicheskogo fonda //Nauchnıy Vestnik Krıma. № 3 (14) 2018. https://cyberleninka.ru.
109Shagiaxmetova L. I. Funkсii paremiologicheskix ediniс // Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. 2009. № 10. https://cyberleninka.ru.
110Saǵidolda G.S. Túrki−mońǵol dúnie beynesiniń tildik fragmentteri. – Astana: Sarıarqa. 2011,
188-198-betler
94
biliw, sanalılıqqa tárbiyalawdan ibarat»111. Bul wazıypalar ádebiyattanıw ilimi kózqarasınan kórsetilgen.
Qaraqalpaq til biliminde paremiyalardıń pragmatikalıq xızmetleri Sh.Abdinazimov hám X.Tolıbaevtıń miynetinde bılay anıqlanǵan: «Pragmatikalıq kózqarastan naqıl-maqallar- dıń maqseti aralas qásiyetli bolıp keledi. Bir naqıl-maqal- dıń ózinde eskertiw, saqlandırıw, qadaǵan etiw, táselle beriw, másláhát, sınaw, xabarlandırıw sıyaqlılar jámlengen bolıwı múmkin»112.
J.Nurjanov113 inglis, ózbek hám qaraqalpaq tillerindegi insandı bahalawshı probervial dúzilmelerdiń pragmatikalıq bahaların unamlı, unamsız hám biytárep (neytral) bahalar dep úsh toparǵa bólip kórsetedi.
Qaraqalpaq til biliminde naqıl-maqallardıń pragmatikalıq xızmetleri basqa jumıslarda arnawlı sóz etilmegen.
Joqarı atap ótilgen tilshi alımlardıń ilimiy juwmaqların basshılıqqa ala otırıp, qaraqalpaq tilindegi paremiyalardıń ayırım xızmetlerin kórsetip ótpekshimiz.
Qaraqalpaq tilindegi paremiyalar tómendegi xızmetlerdi atqaradı: 1. Naqıl-maqal sol xalıqtıń, etnostıń bilim hám tárbiya beriw quralı xızmetin atqaradı. Sonlıqtan, paremiyalar bilim beriwshilik hám tárbiya beriwshilik xızmetin atqaradı. Bilim beriwshilik, tanımlıq xızmeti qorshap turǵan obektiv dúnya, jaratılıs, qorshaǵan ortalıqtan baslap, adamzat ómiriniń, turmıstıń jámiyette qáliplesken nızamlılıqları, turmıslıq tártip qaǵıydaları, el-xalıq, aǵayin-tuwǵan, ata-ana, perzent ortasındaǵı qatnaslar, Watan hám onıń qádir-qımbatı menen bahası haqqındaǵı bilimler jıynaǵı sıpatında xızmet atqarıp, kerek bilimlerdi berip otıradı, tanıtıp otıradı. Adam ómirindegi áhmiyetli zárúrlikler, dos-dushpan, jaqsı-jaman, kásip, bilim, ómirdiń
oylı-biyigi menen aq-qa-
111Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. – Nókis: «Ilim», 2015, 4-5-betler.
112Abdinazimov Sh., Tolıbaev X. Lingvokulturologiya. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2020, 59-
60-betler.
113 Jalǵasov N.M. Proverbial tuzilmalarda insonni baholashning pragmatik va lisoniymadaniy xususiyatlari (ingliz, wzbek va qoraqalpoq tillari misolida). Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)...
diss. avtoreferati. – Samarqand, 2020, 15-bet.
95
rasın, jaqsılıq penen jamanlıqtıń gúresin túsindiredi, xalıqlıq milliy salt-sananıń kórkemlik, ótkirlik, astarlı hám tásirli mánililik penen bezetilgen ayqın kórinisin sáwlelendiredi. Insan ómiri usı qubılıs, qatnaslardıń orayında, tiykarında turatuǵınlıǵın, usı ortalıqta insan ómir súriwi, ilim-bilim, kásip, ádep-ikramlılıq qaǵıydaları menen qa- rım-qatnas mádeniyatın iyelewi zárúrligin, gúressheńlik, ómir qarama-qarsılıqları menen qıyınshılıqlarına tózim hám onı jeńiwdiń usıllarınıń jıyıntıǵın filosofiyalıq baǵdarda tereń túsindiredi, bilim beredi, tanıtadı, sanasına sińiredi. Usı arqalı etnostıń, xalıqtıń, millettiń sanasında usı túsiniklerdiń nátiyjesi sıpatındaǵı úlgi, qálip, model payda boladı hám qáliplesedi. Usınıń juwmaǵı insan sanasında bilim beriwshi, tárbiya beriwshi qálip, úlgi, model sıpatında tayar boladı, bárqulla tayın qálip túrinde saqlanadı.
Naqıl-maqallar turmıslıq situaсiyanıń tillik qálibi,
úlgisi bolıp, belgili bir tiplik logikalıq, ortaq, ulıwmalıq, kelip shıǵatuǵın jaǵday, yaǵnıy júz beriwi múmkin bolǵan jaǵdaydı aldın ala qálip, úlgi, model túrinde kórsetedi, túsindiredi, eskertedi. Mısalı: Patsha alım bolsa, jurtı ozar, Patsha zalım bolsa, jurtı tozar; Atqa eshektiń tápsi uradı; Bir qazanǵa eki qoshqardıń gellesi sıymaydı; Bir qumalaq bir qarın maydı shiritedi; Eshki juwırıp kiyik bolmas; Qarakeńniń qolı kúymey, qarnı toymas; Awzı jaman eldi bılǵaydı, ayaǵı jaman tórdi bılǵaydı.
Paremiyalar óz-ara baylanıslı bolǵan biriniń sebebinen ekinshisiniń nátiyjesi kelip shıǵatuǵın jaǵday haqqında oylawdı eskertedi, soǵan úyretedi, baǵdarlaydı. Millet wákiliniń, ulıwma, insannıń kóz aldında, sanasında birinen kelip shıǵatuǵın ekinshi bir jaǵday, onıń kórinisin sáwlelendiredi.
Qanday da bir nárse, háreket, jaǵday, hádiyse ya qubılıs hám
olar ortasındaǵı baylanıs, ǵárezlilik, haqqındaǵı oydı, túsinikti − payda bolatuǵın jaǵdaydıń, situaсiyanıń úlgisin, modelin, súwretin, kórinisin tańbalap kórsetedi, úlgi usınadı, sol jaǵdaydıń tayar túrindegi úlgisin beredi. Úlgini, modelin oyda kórsetip turadı, oylanıp is tutıwǵa úyretedi. Oy-
96
lanıp durıs sheshim qabıl etiwge jol kórsetedi, baǵdar beredi. Mısalı: Eki kemeniń basın uslaǵan suwǵa ketedi; Bulanǵa ergen kesekke awnar.
2.Naqıl-maqallar sol til iyelerin turmısqa tárbiyalaw, olarǵa bilim beriw, turmıstı, ómirdi, tirishilikti tanıtıw xızmetin atqaradı. Ómirdiń, turmıs talaplarınıń zamanǵa, dáwirge say jańalanıwı, ózgeriwi, beyimlesiwi, jaqsı menen jamandı, dos penen dushpandı ayırıp tanıw, ósip kiyatırǵan jas áwladtı, perzentti tárbiyalawdıń juwapkershiligi, el-xa- lıqtı qorǵaw, keleshekti oylaw, óz xalqınıń milliy ruwxıy miyraslarına jan ashıtıw, saqlaw, watansúyiwshilik hám milletsúyiwshilik, awızbirshilik, doslıq, tuwısqanlıq qatnaslar, unamlı hám unamsız sezimler, erlik, mártlik kórsetiwdiń jolların úyretedi, jol silteydi, baǵdar beredi, ata-babadan kiyatırǵan milletke tán joldı jalǵastıradı. Millettiń, xalıqtıń ulıwma milliy, ulıwma adamzatlıq bilim hám tájiriybesin turmıstan túygen bir pútin, bir tutas bilimler jıynaǵı, sistema sıpatında úyretip, tanıtıp baradı. Bulardıń bári paremiyalardıń bilim-tárbiya beriwshilik, tanıtıwshılıq qálibi, modeli xızmetindegi tildiń turaqlı birlikleri, xalıq danalıǵı ekenligin tastıyıqlap, olardıń usınday áhmiyetli áwladlar bilim almasıw quralına aynalǵanın kórsetedi. Xalıqtıń óz urpaǵına bergen úgit-násiyatı, bilimi, tárbiyası xızmetindegi danalıqtıń kórinisi ekeni ańlanadı, túsiniledi. Mısalı: Jawınlı kúni qonıs izleme; Ustalı jurt dúzeler; Arǵımaq birde jallı birde jalsız, Er jigit birde mallı, birde malsız; Irgesi bek eldi jaw alalmas; Azǵan eldiń balları bir-birine qas bolar; Ene gezer, qız gezer, Jaman shatpanı kim dúzer; Barmaǵıń birikpese iyne de ilinbes; Uw ishseń urıwıń menen; Birewge gór qazsań óziń túserseń; Turpayılıq etip, álpayımlıq izleme; Jılay-jılay jap qazsań, kúle-kúle suw isherseń hám t.b.
3.Paremiyalar keleshekti baǵdarlaw, boljaw, bolajaq, júz be-
riwi múmkin waqıyanı, sebebine tiykarlanıp, deregine qarap, shıǵısına, tiykarına qaray dusmallap shamalap, boljaw xızmetin atqaradı. Bir jaǵdayǵa baylanıslı onıń nátiyjesi, aqıbeti sıpatında ekinshi bir situaсiyanıń kelip shıǵıwı, júz
97
beriwi múmkinligin shamalap bildiredi. soǵan baǵdarlaydı, nusqaw beredi. Mısalı: Tek júrseń toq júreseń; Sáwir bolmay, táwir bolmas; Otınǵa shıqqan qatınnıń ornına otırma hám t.b. Qanday da bir waqıya, qubılıs yamasa háreketti aldıńǵı áwladtıń turmıslıq bilim hám tájiriybesi, aldın, burın júz bergen, bolǵan waqıyadan shıǵarılǵan juwmaq, sonnan alınǵan sabaq etip kórsetedi. Turmıstan túygen, esitken, kórgen, bilgen, gúwası bolǵan shınlıq, haqıyqatlıqtıń úlgisine tiykarlanıp shıǵarılǵan juwmaq, nátiyje bolıp xızmet etedi. Mısalı: Basına túsken baspaqshı bolar; Qısqa jip gúrmewge kelmes; Tıshqannıń ólimi pıshıqqa kúlki; Qolıń qıymıldasa, awzıń qıymıldar; Terek ekpegen sayada jatpas; Oqıǵan ozar,
oqımaǵan tozar hám t.b.
Paremiyalardıń bunnan basqa da pragmatikalıq xızmetleri bar: naqıl-maqallar poetikalıq ózinshelikke iye, olarda tildiń bir neshe funkсiyaları ámelge asadı, naqıl-maqallar xalıqtıń magiyalıq, miflik, kult, totemlik, isenim, ırım hám t.b. sıyaqlı túsinikleriniń tillik modeli sıpatında xızmet atqaradı, xalıq tariyxınıń tildegi kórkem kórinisi esaplanadı. Naqıl-maqallardıń pragmatikalıq xızmetleri qospalı, aralas bolıp ta keledi. Bul máselege ilimiy kózqarastan ele de tereńirek izertlew arqalı sheshim beriw zárúr.
Solay etip, paremiologiya − qaraqalpaq til biliminde jańadan payda bolıp, qáliplesip atırǵan jeke taraw. Onıń izertlew obekti − paremiyalar − naqıl-maqallar. Paremiografiyada naqıl-maqallardıń mánileriniń, mazmunınıń túsindirme sózligin dúziwge baylanıslı máseleler úyreniledi. Naqıl-maqal- lar basqa uqsas turaqlı birlikler − frazeologizm, aforizm, idioma, aytıs, sheshenlik sózler, termetolǵawlar, ańız, ápsanalar, awızeki gúrrińler, júyeli sózler, anekdotlar, aytım, kinosilteme, lakunalarǵa belgili dárejede qatnaslı bolıp, olardan jeke ózinshelikleri menen ajıralıp turadı. Paremiyalar ayırım jaǵdaylarda olardıń geyparaları menen júdá tıǵız baylanıslı bolıp, xalıq arasında bunday turaqlasıp qollanılıp ketken birlikler naqıl-maqallardıń dóreliw, payda bolıw deregi de esaplanadı. Sonday-aq, paremiyalar bir neshe pragmatikalıq xızmetlerdi atqarıp keledi.
98
II BAP. QARAQALPAQ XALÍQ NAQÍL-MAQALLARÍ TILINIŃ LEKSIKA-SEMANTIKALÍQ ÓZGESHELIKLERI
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń tili leksika-seman- tikalıq ózgeshelikleri jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Olar túrli leksikasemantikalıq qubılıslar, hár qıylı leksikalıq birlikler ortasındaǵı mánilik qatnaslar menen sıpatlanadı. Sonlıqtan, bul birliklerdi leksika-semantikalıq qatnasları jaǵınan bir neshe toparlarǵa bólip qarawǵa boladı. Biz olardıń tek ǵana tómendegi geypara túrlerine toqtap ótpekshimiz:
1.Sinonim sózler hám variantlar;
2.Paremiyalar sinonimiyası hám variantlılıǵı;
3.Antonim sózler;
4.Omonim hám kóp mánili sózler;
5.Frazeologizmler;
6.Gónergen sózler.
Usı toparlarǵa kiretuǵın birliklerdiń naqıl-maqallar tilindegi mánilik ózgeshelikleri, olardıń túrleri, atqaratuǵın xızmetleri haqqında óz aldına sóz etpekshimiz.
2.1. Sinonim sózler hám variantlar
Qaraqalpaq tiliniń sóz baylıǵın, mánilik kórkemlik sıpatların hám reńbereń ózinshelik belgilerin kórsetiwde sinonimlerdiń áhmiyeti úlken. Jaqın mánilerdi ańlatıp keletuǵın sinonim sózler xalıq tili sózlik qorınıń túrli mánilik qabatlarında ayqın kórinedi. Olardı awızeki sóylewde de, kórkem sóylewdiń túrli kórinislerinde de kóplep ushıratıwǵa boladı.
Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń kórkemligin, awıspalı mánililigin, astarlılıǵın támiyinlewde sinonim-
99
lerdiń xızmeti ayrıqsha. Mánilik jaqtan jaqın sózler paremiyalardıń júdá tásirli, obrazlı bolıwında salmaqlı orın iyeleydi. Sinonimlik qatarǵa kirgen sózlerden aytılajaq pikirdiń mazmunına sáykes tańlap, óz ornın tawıp paydalanılǵanlıǵı adamdı tásiyin qaldıradı. Xalıq arasınan shıqqan sóz sheberleri olardı óz ornına qalap, jetildirip, pikirdi bezewde sheberlik penen paydalanıp kelgen. Olar túrli zatlardıń atamasın bildiriwde, olarǵa tán bolǵan sıpatlı belgilerdi, ózgesheliklerdi kórsetiwde, túrli is-háreketler menen olardıń belgilerin ańlatıwda hám t.b. maqsetlerde orınlı qollanıladı. Usıǵan sáykes naqıl-maqallardıń sózlik qurılısında sinonim atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyiller ózleriniń sáykes xızmetlerin atqaradı.
Sinonim atlıqlar zattı, nárseni bildirip, oy-pikir- di tásirli, jıynaqlı bayanlawda xızmet atqaradı. Qaraqalpaq tiliniń sinonimlik qatarı oǵada bay bolıp, onda sinonim atlıqlar belgili orın iyeleydi. Máselen, gewde, turqı, tulǵa, turpat, jota, dene sózleri M.Qalenderovtıń miynetinde kórsetilgen114 bolıp, olardan naqılmaqallar tilinde tómendegi sózler ushırasadı. Mısalı:
Duwası qashqan awızdan,
Suwdırlaǵan sóz qalar,
Baxtı qaytqan gewdeden,
Baqırayǵan kóz qalar. (135-bet)
Adam adamǵa miyman,
Jan gewdege miyman. (121-bet)
Jaqsı sóz denege qarıw, Jaman sózge ne záriw? (134-bet) Sap denede sap aqıl. (83-bet) Deneń iykemli bolsa,
Kelbetiń súykimli bolar. (62-bet)
114 Qálenderov M. Qaraqalpaq tili sinonimleriniń qısqasha sózligi. − Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990, 30-bet.
100