Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları tiliniń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri

Bul miynetimdi qádirdan atam – Yusip aq­ saqal Berdan ulı, súyikli kempir apam – Ay­ biybi Arzı qızı, mehriban ájapam – Tillaxan (Tillash) Yusip qızı, qádirli ákem Turdıbay Yusip ulı hám miyirman anam − Elmuratova Gúlimxan Áliy qızınıń jarqın esteligine baǵıshlayman.

Avtor

ALǴÍ SÓZ

Qaraqalpaq tiliniń paremiologiyasın úyreniw boyınsha usınılıp atırǵan monografiyada qaraqalpaq xalıq naqıl-maqal- larınıń tili leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgeshelikleri jaǵınan tallaw jasaldı.

Naqıl-maqallar tili fonetikalıq ózgeshelikleri jaǵınan da, leksikatematikalıq hám leksika-semantikalıq toparlarınıń keńligi hám kópligi, leksikalıq qatlamlarǵa iye ekenligi menen de ózgeshelenedi. Naqıl-maqallar tili ózine tán grammatikalıq qurılısına iye. Onıń til qurılısında hár qıylı sóz shaqaplarına kiretuǵın morfologiyalıq birliklerdiń ózine tán leksika-grammatikalıq hám qollanılıw ózgeshelikleri bar. Naqıl-maqallar tiliniń sóz jasalıw sisteması jeke ózinshelikleri, sóz jasawshı usıllardıń baylıǵı, dórendi sózlerdiń úlken bir topardı payda etetuǵınlıǵı jaǵınan da ayrıqsha izertlewdi talap etedi. Al, sintaksislik qurılısı da sóz dizbekleri, olardıń dúziliwindegi ayrıqshalıqlar, jay gáp hám qospa gáp túrindegi naqılmaqallar, sonday-aq, kóp komponentli qospa gáp túrinde anıq simmetriyaǵa qurılǵan naqıl-maqal- lar da ózgeshelenedi. Naqılmaqallar tiliniń stillik belgileri olardaǵı kóp túrli súwretlew quralları – troplar hám stilistikalıq figuralar arqalı dóretilgen kórkem súwretlewshilik sıpatı, túrli salıstırıw hám teńewlerge tiykarlanǵan tásirsheńlik, obrazlılıq, az sóz benen tereń máni beriwshilik qásiyetlerin úyreniwge baǵdarlaydı.

3

Sonday-aq, naqıl-maqallardıń bir-biri menen óz-ara sinonim yamasa variant sıpatında jaqın mánilerdi bildiriwi, basqa da túrkiy xalıqlardaǵı sáykes ekvivalentleriniń ushırasıwı, ayırım naqılmaqallardıń payda bolıw, dóreliw sebepleri, derekleri de ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etetuǵın másele esaplanadı.

Monografiyada paremiologiya tarawınıń qaraqalpaq til biliminde payda bolıwı hám qáliplesiwi, paremiologiya máseleleriniń izertleniliwi, paremiya yaǵnıy naqıl-maqal hám onıń basqa uqsas turaqlı birliklerden ózgeshelikleri, sonday-aq, naqıl hám maqaldıń óz-ara bir-biri menen uqsaslıq hám ózgeshelik belgileri, paremiyalar tilinde ushırasatuǵın ayırım leksika-semantikalıq qubılıslar, sonday-aq, naqıl-maqallar tilinde ushırasatuǵın frazeologizmler hám gónergen sózler, hár qıylı tematikalıq toparlar tiykarında qaraqalpaq tili paremiologiyalıq qorınıń sózlik quramı izertlendi.

Qaraqalpaq tili paremiologiyasınıń leksika-semantikalıq hám leksika-tematikalıq ózgesheliklerin izertlew boyınsha dáslepki ilimiy tájiriybelerdiń biri bolǵanlıqtan jumısta ayırım jetispewshilikler, kemshiliklerdiń orın alıwı tábiyiy bolsa kerek degen pikirdemiz. Sonlıqtan, avtor usı miynetke bildiriletuǵın pikir-usınıslar bolsa, olardı minnetdarshılıq penen qabıl etedi. Mákan-jayı: Qaraqalpaqstan Respublikası Nókis qalası P.Seyitov kóshesi nomersiz jay, Ájiniyaz atındaǵı NMPI Qaraqalpaq tili kafedrası.

Avtor

4

KIRISIW

Qaraqalpaq folklorı – qaraqalpaq xalqınıń kórkem sóz óneriniń ózine tán, ájayıp úlgisi, kórinisi bolıp esaplanadı. Awızeki túrde dóretilip, atadan balaǵa awızeki túrde miyras etip qaldırılǵan bay folklorlıq shıǵarmalar óziniń til baylıǵı, sóz kestesi, sóz qashırımları menen tartımlı, kórkem, tásirli. Folklorlıq dóretpelerdiń túrli janrlarınıń tili fonetikalıq, leksika-frazeologiyalıq, grammatikalıq, tariyxıy-etimologiyalıq, stillik ózgesheliklerine iye bolıp keledi. Olardıń túrli janrlarınıń til ózgeshelikleri usı janrǵa beyimlesken leksikalıq birliklerdiń bar ekenligi, sózlik quramı hám onda orın alǵan túrli: kásiplik, dialektlik, gónergen sózler hám t.b., sonday-aq, hár qıylı atamalardıń kóp túrliligi menen sıpatlanadı. Olardı hár bir janr sheńberinde ilimiy jaqtan arnawlı izertlew zárúrli. Qaraqalpaq folklorı kishi janrlarınıń biri esaplanǵan naqıl-maqal- lardıń til ózgesheliklerin izertlew de − usınday áhmiyetli másele bolıp, qaraqalpaq tili paremiologiyası tarawı aldında óz sheshimin kútip turǵan bir neshe wazıypalardıń bar ekenin kórsetedi.

Qaraqalpaq tiliniń paremiologiyalıq sisteması túrli baǵdarlar, usıllar tiykarında ilimiy kózqarastan hár tárepleme izertleniwi tiyis. Házirgi globallasıw sharayatında hár bir millet óziniń tillik milliy qádiriyatların saqlawı, qorǵawı, izertlewi hám sońǵı áwlad wákillerine jetkerip beriwi ushın tereń ilim-izertlew jumısların júrgiziw talap etiledi. ϴytkeni, bul jaǵdayda til birlikleriniń basqa millet tilleri menen aralasıwı, olarǵa gibridlesip joǵalıp ketiwi múmkin jaǵday esaplanadı. Usı kózqarastan qaraqalpaq xalqınıń atadan balaǵa, áwladtan áwladqa ótip kiyatırǵan bay milliy mádeniy miyrası, ruwxıy ǵáziynesi, xalıq danıshpanlıǵınıń ózine tán tákirarlanbas kórkem úlgisi − naqıl-maqallardıń til ózge-

5

sheliklerin úyreniwdiń teoriyalıq tiykarların islep shıǵıw, paremiologiyalıq analizlew usılların úyreniw, onı ilimiy aynalısqa endiriw, paremiologiyanı qaraqalpaq til biliminiń jeke tarawı sıpatında qáliplestiriw oǵada áhmiyetli. Bul qaraqalpaq til biliminde de dúnya til biliminde payda bolıp, qáliplesip hám rawajlanıp atırǵan jańa tarawlardıń payda bolıwına tiykar jaratadı.

Qaraqalpaq tilindegi paremiyalardı – naqıl-maqallardı lingvistikanıń obekti sıpatında tanıw hám izertlew, olardıń til ilimindegi statusın belgilew, basqa uqsas turaqlı birliklerden tiykarǵı ózgesheliklerin ashıp kórsetiw, izertlew usılların islep shıǵıw − quramalı másele. Bunda dúnya til iliminde, rus hám túrkiy tiller til iliminde usı tarawda jarıq kórgen ilim-izertlew jumısların, olarda alınǵan ilimiy juwmaq hám nátiyjelerdi, sonday-aq, jańa baǵdarlar menen izertlew usılların basshılıqqa alıw zárúr. ϴytkeni, ulıwma til biliminde házirge dáwirge kelip bir qansha qunlı miynetlerde júrgizilgen paremiologiyalıq izertlewler nátiyjesinde bul taraw tolıq qáliplesti.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları áyyemgi dáwirlerden berli dórep hám úzliksiz qollanılıp kiyatırǵan xalıq awız ádebiyatınıń eń eski, kórkem-poetikalıq qatarlarǵa qurılǵan, qısqa sózli, tereń mazmunlı, obrazlı, ótkir mánili, turaqlı qáliplesken, ózine tán ırǵaq, uyqas arqalı shólkemlesken qurılısına iye turaqlı birlik sıpatında belgili. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları sırt el izertlewshileri − N.P.Ostroumov, A.Divaev, Sh.Walixanovlar tárepinen XIX ásirdiń aqırlarınan baslap xalıq arasınan jıynalıp hám járiyalanıp baslaǵan bolsa, ótken ásirdiń baslarında, ásirese, 50-60-jıl- larınan baslap xalıq arasınan jıynap alıw, olardı bir sistemaǵa túsiriw hám baspadan shıǵarıw jumısları qolǵa alınıp, naqıl-maqallar toplamlarınıń 1950, 1956, 1978, 1990-jılları (rus tilinde) dáslepki basılımları jarıq kórdi hám keyingi dáwirlerde de − 1995, 2015-jılları basılıp shıqtı.

Monografiyalıq izertlewdiń materialı sıpatında, tiykarınan, «Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 88-100-tomlar. –

6

Nókis: Ilim, 2015. – 544 b.» tomlarına kirgen naqıl-maqallar, sonday-aq, «Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq IV tom Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqalları. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1978.

– 348 b.» basılımındaǵı naqıl-maqallar (bul tomnan alınǵan mısallardıń beti * belgisi menen kórsetildi) paydalanıldı.

Monografiyalıq izertlewde tómendegi máseleler sóz etildi: Qaraqalpaq tiliniń paremiologiyası – til biliminiń jańa tarawı sıpatında úyrenildi. Bunda naqıl-maqallar hám onıń tiykarǵı ózgeshelikleri, paremiya túsinigi, naqıl-maqal hám onıń uqsas birliklerden jáne bir-birinen ayırmashılıǵı tallaw jasaldı: naqılmaqallardıń frazeologizm, aforizm, idioma, aytıs, sheshenlik sózleri, terme-tolǵaw, ańız-ápsana- lar, awızeki gúrrińler, júyeli sózler, anekdotlar, sonday-aq, kinosiltemeler, aytımlar hám t.b. menen uqsas hám ózgeshelik tárepleri, naqıl-maqallar quramındaǵı lakunalar hám alternativasız birliklerdiń qollanılıwı, usı turaqlı birliklerdiń birbirine qatnası, birinen ekinshisiniń payda bolıp, dóreliw ózgeshelikleri, derekleri, ayırım paremiyalardıń etimologiyası hám t.b. sıyaqlı máseleler izertlendi. Naqıl-maqal- lardıń xalıq arasınan jıynalıwı, toplastırılıwı haqqında maǵlıwmatlar berildi. Qaraqalpaq til biliminde, sonday-aq, qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde de naqılmaqallar hám onıń til ózgeshelikleriniń izertleniliwine sholıw berildi. Paremiologiya hám onıń ilim tarawları menen baylanısı, paremiya-

lardıń pragmatikalıq xızmetleri ashıp berildi.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń tili leksika-seman- tikalıq ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Usı ózgesheliklerdi ilimiy kózqarastan anıqlaw, ashıp kórsetiw maqsetinde sinonim sózler hám variantlar úyrenildi. Sonıń menen birge, naqıl maqallardıń óz-ara bir biri menen mánilesligi hám onıń túrleri − paremiyalar sinonimiyası hám variantlılıǵı tallaw jasaldı. Jumıstıń keynine sinonim naqıl-maqallar- dıń qısqasha dizimi berildi. Basqa da leksika-semantikalıq qubılıslar – antonim, omonim hám kóp mánili sózlerdiń ózine tán ózgeshelikleri, naqıl-maqallar tilinde qollanılıwı, xızmetleri tallaw jasaldı. Naqıl-maqallardıń frazeologizmler-

7

ge jaqın, uqsas bolıwına qaramastan paremiyalardıń til qurılısında frazeologizmlerdiń qollanılıwı − bir turaqlı birliktiń uqsas ekinshi bir turaqlı birliktiń til qurılısına eniwi, onda qollanılıwı, basqa leksikalıq birlikler sıyaqlı xızmet atqarıwı analizlendi. Naqılmaqallar, joqarıda atap ótkenimizdey, júdá erte waqıtlarda dóretilip, neshe ásirler dawamında áwladlar almasıwınıń gúwası bolıp, olardıń til arqalı qarım-qatnas jasawınıń áhmiyetli, ótkir, tásirli, obrazlı qurallarınıń biri sıpatında xızmet etedi. Bul xızmetti ámelge asırıwda sol ótken dáwirlerdiń koloritin jaratıp, kórsetip turatuǵın gónergen sózlerdiń naqıl-maqallar tilindegi áhmiyeti, ózgeshelikleri izertlendi.

Jumısta naqıl-maqallardıń uqsas birliklerge qatnası, óz-ara baylanısı júdá quramalı másele bolıp, bul máselede tilshi ilimpazlardıń pikirleri, kózqarasları da birdey emes, hár qıylı bolǵanlıqtan bir neshe orınlarda ilimiy miynetlerden siltemeler keltirildi. Naqıl-maqallar tilinde tallaw jasalǵan birliklerden tısqarı, dialektizmler, kásiplik sózler, awızeki sóylew tiline tán birlikler, turpayı sózler hám evfemizmler, tabu sózler, etnografizmler hám t.b. kóplegen leksikalıq birlikler bar. Olardı bir jumıs kóleminde tallawǵa tartıwdıń múmkinshiligi júdá sheklengen. Sonlıqtan, tek ǵana ayırım leksika-semantikalıq qubılıslarǵa, frazeologizmler hám gónergen sózlerge, sonday-aq, paremiologiyalıq sinonimiya hám variantlılıq qubılıslarına tallaw jasaldı.

Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń tili oǵada kóp leksikalıq qatlamlardıń jıyındısınan turadı. Onda bir neshe leksika-tematikalıq toparlardı kóriwge boladı. Sonlıqtan, jumısta millet, urıw, tuwısqanlıq atamaları, adam atları, geografiyalıq atamalar, haywan, qus, dánli eginler, azıq-awqat, taǵam, kiyim-kenshek, gezleme atamaları, úy, jay, qara úyge baylanıslı sózler, úy tutınıw buyımları, ólshem hám pul birlikleri atamaları, kórkem óner, muzıka mádeniyatına baylanıslı, milliy oyın túrlerine, diniy túsinikler hám mifologiyalıq maqluqlar jáne áskeriy tarawǵa hám qural-jaraq túrlerine baylanıslı atamalar ilimiy kózqarastan tallaw jasaldı.

8

Naqıl-maqallar hám onıń tili ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etetuǵın kórkem-poetikalıq hám obrazlı pútinlik esaplanadı. Bir pútin sistema sıpatında ózine tán mazmunı, til qurılısı, ondaǵı túrli birlikler, kórkemlik jaratıwshı qurallar, poetikalıq nızamlılıqlar, sózlik qorı hám onıń quramı sıyaqlı bir qansha bóleklerden turadı. Olardıń hár biriniń naqıl-maqal qurılısında tutqan ornı, atqaratuǵın xızmetleri, hár qıylı qatlamlarǵa tán leksikalıq birliklerdiń túrli stillik maqsetlerde qollanılıwındaǵı ózgeshelikler naqıl-maqaldıń mazmunlıq jaqtan da, til kórkemligi jaǵınan da ózinsheligin payda etedi.

Qaraqalpaq paremiyaları ulıwma xalıq tiliniń barlıq kórkemlik, obrazlılıq dóretiwshi múmkinshiliklerin ayqın kórsetedi. Qaraqalpaq tiliniń paremilogiyalıq qorı oǵada bay. Ondaǵı bir neshe leksikalıq qatlamlarǵa tiyisli bolǵan birlikler házirgi dáwirde xalıqtıń uzaq ótmishten kiyatırǵan tariyxın, úrp-ádet, dástúrlerin, milliy salt-sana úlgilerin, milliy qádiriyatları menen ruwxıy-mádeniy miyrasların saqlap, áwladtan áwladqa ótkerip keliwde úlken xızmet atqarıp kiyatırǵan, áwladlar ortasındaǵı baylanıslardı jalǵastırıp kiyatırǵan sóz baylıǵı, til quralları sıpatında girewli orın tutadı. Bunday leksikalıq qatlamlardıń hár birine ilimiy tiykarda izertlewler júrgiziw, olardı tiykarǵı tematikalıq toparlarǵa ajıratıw, bul toparlardıń óz ishinde jáne de bir qansha leksika-semantikalıq toparlardı anıqlaw paremiyalar tábiyatında neshe ásirler dawamında saqlanıp kelgen sırlı qabatlardıń júyin tawıp, onnan qaraqalpaq tariyxınıń ele ashılmaǵan izlerin tabıwǵa tiykar boladı. Til iliminiń bunday ilimiy izertlewlerge tolıq múmkinshiligi, tallaw júrgizetuǵın sáykes usılları, baǵdarları bar. Qaraqalpaq til biliminde de usınday baǵdardaǵı ilimiy-izertlew jumısların júrgiziw zárúr. Bul óz gezeginde, til biliminiń paremiyalardı arnawlı izertleytuǵın tarawların qáliplestiriwdiń zárúrligin keltirip shıǵaradı. Bul taraw − paremiologiya naqıl-maqallardı bir pútin sistema sıpatında úyrenedi. Onda naqılmaqallar tiliniń fonetikalıq, leksika-semanti-

9

kalıq, morfologiyalıq, sintaksislik, stillik, dialektlik hám t.b. ózgesheliklerin úyreniw múmkin boladı. Naqıl-maqallar tili sózlik qorın tariyxıy shıǵısı boyınsha qatlamlarǵa ajıratıw, paremiyalardıń komponentlik quramındaǵı sózlerdi qollanılıw órisi boyınsha analizlew, olarǵa etimologiyalıq jaqtan baha beriw hám t.b. baǵdarlarda úyreniw tiyis.

Naqıl-maqallar − basqa bir qansha ilim tarawlarınıń da izertlew obekti. Sonlıqtan, onıń til qurılısına usı ilim tarawları menen baylanıslı túrde izertlew júrgiziw oǵada unamlı nátiyje beredi. Bul baylanıslar lingvomádeniyattanıw, etnolingvistika hám t.b. sıyaqlı tarawlarda oǵada áhmiyetli.

Bul miynette qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarınıń tili dáslepki mártebe arnawlı túrde leksika-semantikalıq ózgeshelikleri boyınsha analizlendi, onıń sózlik quramı leksika-te- matikalıq toparlarǵa bólip tallaw jasaldı. Bul – jumıstıń ilimiy jańalıǵı bolıp esaplanadı.

10