Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

ózgeshelikleri de hár qıylı bolıp, kóbinese, eki yamasa úsh komponentli bolıp keledi. Seslik tákirarlar usı eki hám úsh kompo-

nentli frazeologizmlerde ónimli ushırasadı.

«...Frazeologizmler – hár qanday tildiń eń hasıl, biybaha baylıǵı. Olardıń quramında xalıqtıń salt-dástúri, mádeniyatı, milliy sana-sezimi, bay tillik tariyxıy nusqaları menen birge, inanım, isenimleri, bolmısı sáwlelenip, hár tárepleme izertlewdi talap etedi. Sebebi, frazeologizmler tek sózdiń tásirliligin arttırıp ǵana qoymastan, bárqulla tayar túrinde qollanılatuǵın, millet mentallıǵınıń baslı kórsetkishi bola alatuǵın, ásirler boyı xalıq sanasında qáliplesken, oy-pikirdi tásirsheń, ekspressivlik boyawlar arqalı dál jetkerip beriwdiń quralı sıpatında qollanıladı».108 Frazeologizmlerdegi bunday ótkir, tásirli emo- сional-ekspressivlik boyawlar seslik tákirarlarǵa iye bolıp keletuǵın bir neshe túrlerine de tán. Bunda seslik úylesim olardıń strukturalıq ózgesheliklerinde de ayqın kórinedi. Olardıń komponentleri tómendegishe úylesedi:

1.Frazeologizmniń barlıq komponentleri seslik úylesimge túsedi. Mısalı: Bay kórmes qorlıqtı endi kórdi. Qızınıń mınaw keliwi ólimnen de jaman tásir etken edi. (Sh.S.). Sál ásterek, Mátim aǵa. Kózimniń tirisinde ákeme qamshı tiydirmeymen. Eger men ketken soń qorlaytuǵın bolsań, qaytıp kelgen soń terińe topan tıǵaman! (K.R.). Endi ayaqqa ne kiyiw kerek, qıstıń qırawlı kúni ayaq kiyim qayǵı boldı. (Q.A.).

«Frazeologizm sóylew proсesinde qáliplespeydi, al oǵan shekem bir qatań formaǵa túsken boladı. Tildiń yadında bir pútinli-

ginshe jasaydı, sóylewge usı túrinde kóshedi. Biraq, bul oǵan variativlik, sinonimiya pútkilley jat degen máni ańlatpaydı».109 Bunday sıpat, ózgeshelik seslik tákirarǵa qurılǵan frazeologizmler-

de de ushırasadı.. Mısalı: Endi qáyttim, jat jurtlardakúniń qalay keshedi? (K.R.). Al, sońınan ol hayaldıń kúni ne keshti, halı ne boldı, meniń esimde joq. (Q.A.).

2. Frazeologizmniń dáslepki eki komponenti seslik úylesimge túsedi. Mısalı: – Ulamalardı ma, aq úyli qıladı...

108 Shınnazarova S.J.Trkiy tillerge ortaq somatikalıq frazeologizmlerdi… salıstırmalı analizi. // «XXI ǵasırdaǵı túrki áleminiń integraсiyası jáne qıpshaqtıq fak-

tor» attı Xalıqaralıq on-line konferenсiyasınıń materialdarı (8 qazan 2021 jıl). – Shımkent: «Álem», 2021,418-bet.

109 Twychiboev B., Qashqirli Q. Zominning til qomusi. –Toshkent: Akademnashr, 2012. 108-bet.

81

Molla lıqlıq tutqanday selk ete qaldı.

–Ne deydi, sorım-aw!.. Táw-bee!...

–Sorımızǵa sorpa tógildi, molleke! (Sh.S.). Sońǵı kúnleri

«salısı suwǵa ketip», tákir-túkir menen de isi bolmay birden juwasıp qalǵan Juman, bul saparı da totı qustay úyrenshikli sózinen jańılmadı. (Sh.S.). Dawıs ekinshi shıqqanda janı jay tawıp, sırtqa shıqtı. (Sh.S.). Baydıń ishi iyt jırtqanday. (Sh.S.).

Burınnan otı óre janbay júrgen Jańabaydıń atın esitken sayın Sıdıq qurıshlanıp-qurıshlanıp qoyadı. (Sh.S.). Usını esi- tiwden-aq Qanlıqılıshtıń túkleri tebendey shanshıldı. (Sh.S.).

Ayırım jaǵdayda olardıń komponentleri avtorlıq jeke qollanıslar arqalı ózgeriske ushıraydı. Mısalı: Úsh qızbórige baylanǵan ılaqtay keregege tıǵıldı. (Sh.S.). Ákelingen qız keregege tıǵılıp, bórige baylanǵan quralaydayúrke názer taslaydı. (Sh.S.).

«Bórige baylanǵan ılaqtay bolıw – bóriniń aldına ılaqtı baylap beriw – bul onıń jemtigin, oljasın, tayar astı usınıw, baylanǵan ılaqtıń jaǵdayında tınıshsızlanıw, tıpırshılaw háreketleri seziledi. Mánisi, adamnıń oǵada qattı qıynalıwı, azaplanıwı, ilajsızlıǵı».110 Sońǵı mısalda bórige baylanǵan quralayday túrinde ózgertilip qollanılǵan.

«Tábiyat qubılısların, sonıń ishinde, ayazdı sıpatlawda sarı reń ataması kóp ushırasadı. Ulıwma sarı reńi – áwel bastan-aq barlıq xalıqlarda kúnniń, jalınnıń, ottıń obrazı. Á. Qaydar-

dıń aytıwınsha, sarı reńi kóplegen xalıqlarda turaqsızlıq, satqınlıq, awırıw, qayǵı mánisinde jumsalsa, geyde fiziologiyalıq yamasa tábiyiy qubılıslardıń uzaqqa sozılıwın bildiredi [2,562].

Mısalı: Álemdegi jumıs atawlınıń eń awırı jer qazıp, toń qoparıp topıraq úyiw, saqıldaǵan sarı ayazda qolıńdı qarıp túser zildey relsti ketirip, kespeltektey kesip, may jaǵıp taslaǵan aǵashlardı kóteriw ekenin qır qazaqları tuńǵısh ret sezingendey

boldı. (O.B.T.1.198-b.). Raydıń ayaǵındaǵı qayıs etikke suw ótip, tań aldındaǵı jan tózbestey sarı ayazda jawrap Elamanǵa tıǵıla beredi. (Á.N. 72-b.). Tolıq bir ay ótip yanvardıń sarı shunaq shıńıltır ayazı baslanǵanda, ózgeshe qısıldı...(O.B. T.5. 131-b.). Keltirilgen mısallardan saqıldaǵan sarı ayaz, sarı ayaz, sarı shunaq shıńıltır ayaz sıyaqlı ayazlı kúnlerdiń uzaqqa sozılıwın súwret-

110 Iskenderova E. Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda zoonimlerdiń qollanılıwı. – Nókis, «Bilim», 2020,9-10-betler.

82

leytuǵın frazeologizmlerdi kóremiz».111 Bul frazeologizmlerden qaraqalpaq tilinde saqıldaǵan sarı ayaz variantı qollanıladı. Mısalı:

Saqıldaǵan sarı ayazlı yanvar,

Betlemegen oǵan janlı janıwar. (I.Yu.).

3. Dáslepki komponenti seslik jaqtan úylespey, al sońǵı komponentler úylesedi: Sırttan qaraǵan adam bulardı «qattı arazlasqan» dewi múmkin edi, biraq olar ele hesh sózdiń basına barıp kórgen emes. (Sh.S.). Baydıń janı kózine kórindi. (Sh.S.). Qoysań-

á , bıjıq! – Baydıń jekiringen dawısı hayalınıń awzına qumdı quya qoydı. (Sh.S.). Kelin túsirmedik, kelin túsirmedik dep bozdıń sonasınday qulaǵımnıń túbinde dızıldap, mazamdı ala beretuǵın ediń, kempir. Quday qutqarsa, soldızıldıńa qum quyılǵanına da bir ay bolıp qalıptı-aw (kúledi). (K.R.). Jigit te «kempirler kelisip qoyıptı» dep,ózineshań juwıtpadı.(Sh.S.). Eliwden asqansha maldıń quyrıǵın qarsılap júre bergenshe ertelew nege oylamadı eken usını? (Sh.S.) Geyde poeziyalıq shıǵarmalar tilinde frazeologizm komponentleriniń ornı almastırılıp, inversiyalanıp qollanıladı:

Áh, qumkelle baylar, «bolar» dep shıǵın,

Tek te qarıslaydı maldıń quyrıǵın. (I.Yu.).

4. Frazeologizmdegi eki komponenttiń ortasındaǵı sóz úylespeydi, al eki tárepindegi sózler seslik jaqtan úylesedi: Tóle jalǵız bolǵanlıqtan usı kárada tórt kóz túwel edi. (Sh.S.). Usı jan túrshigerlik ashshı dawıs bunnan sál ǵana burın selteńsiz

otırǵan awıldı tik ayaǵınanturǵızdı. (Sh.S.). Aqırı, qara basımdı qańǵırtıp qaldırdı!», – dep gijindi. (Sh.S.). Jańabaydıń eń jek kóretuǵın adamına «siz» dep sóyleytuǵını bundaǵılardıń bárine ayan edi. Bul nárse Sıdıqqa bes eneden belli. (Sh.S.).

Ayırım frazeologizmlerde olardıń arasında kómekshi sózler keledi. Mısalı: Sen jawlarıńdı jer menen jeksen etip, tezirek qaytıp keleseń! (K.R.). Kóz benen qastıń arasında bul ne awhal? (K.R.).

5. Úsh yamasa kóp komponentli bolıp kelip, komponentlerdiń birewi jup sóz túrinde keledi. Bunda eki túrli ózgeshelik seziledi: 1. Seslik úylesimli jup sóz dáslepki orında keledi. Mısalı:

111 Muxtarova F.S. Qazaq jáne túrik tilderindegi tabiǵat qubılıstarın beyneleytin frazeologizmder.// «XXI ǵasırdaǵı túrki áleminiń integraсiyası jáne qıpshaqtıq faktor» attı Xalıqaralıq on-line konferenсiyasınıń materialdarı (8 qazan 2021 jıl). – Shımkent: «Álem», 2021, 301-302-betler.

83

Qanlıqılıshtıń otawı tigilip, ap-sap bolǵannan keyin bay álle qaylarǵa ketpekshi boldı. (Sh.S.). «Ashım-ayırıqbolǵanımız jaq- sı-ı!», – dedi kegirdegin sozıp. (Sh.S.). Keshegi julıp ákelip salǵan bir qushaq ottı atı jım-jılas qılıptı. (Sh.S.). 2. Keyingi

orında keledi. Mısalı:Shashları uwdar-duwdarúsh qız dáslep shoyın qumandı, soń toppı qazandı, aqırında úsh ayaqlı temir oshaqtı

esikke qaray zıńǵıttı. (Sh.S.). Demin eki iyninen aladı, kózleri

álle-pálle, ózi on bes-on altılar shamasındaǵı bala eken. (Sh.S.).

Buzawın ayayman-dá. Anasınıń uwız sútine toya almay qaldı-aw, jarıqlıq. Móńiregende say-súyegim qaqsaydı. (K.R.). «Ekinshi bir orında jazıwshı bul frazeologizmge basqa máni júkleydi: Uradaǵı kómip qoyǵan dánin ǵarrısı menen balası ózleri izlep, ashıp ápereyin dep atırǵanın kórgen kempirdiń awhalın, ózgerip, tútigip ketken túrin, shırayın basqasha túsingen personajdıń: –Awırıp

qaldıń ba, sheshe?! – degen sorawına bergen juwabı: – Hawwa, shıra-

ǵım, say-súyegim sırqırap tur!–dep baqırıp jiberdi sheshey. (210bet). Bundasay-súyegi sırqırapfrazeologizmi awıspalı, basqa mánini

– ızalanıw, pánt jew, júdá qıynalıw mánilerin ańlatıw ushın xızmet etedi».112 Bul frazeologizmlerde kóbirek bir sestiń túsip qalıwı yamasa qosılıp aytılıwı ushırasadı.

6.Úsh yamasa kóp komponentli bolıp kelip, komponentlerdiń birewi tákirar sóz túrinde ushırasadı. Bunda frazeologizmde jup sóz basında, ortasında hám keyninde keledi. Mısalı: Bul nárse

awıl adamlarınıń arasında da duw-duw gáp tuwǵızdı. (Sh.S.). Kempir kel-ós, kózimnen bir-bir ushıp baratırsań-áy! – dep mıyıq tartqan boldı apama. (J.S.). Kelinshektińqulaǵına ózge bir dawıs tal-tal kelip turdı. (Sh.S.). Keshke taman ústi bası órim-órim bolǵan baydıń qızı satanı jıltırap awılına oraldı. (Sh.S.).

7.Úsh yamasa kóp komponentli bolıp kelip, komponentlerdiń ekewi seslik úylesimge túsedi. Mısalı: Bay shoq saqalın tutamlap, tas tóbesinen qarap otırǵan jigittiń awzına qaradı. (Sh.S.). Sol jıllardıń ózinde-aq boyǵa salsa anaw-mınaw irimen dep júrgenlerdiń tas tóbesinen qaraytuǵın edi. (Sh.S.). Kózi tas tóbesine shıqqan bay otırǵan jerinde sulıq boldı da qaldı. (Sh.S.). Basında kóz-qulaq bolıp júretuǵın iyesi joq atızdıń ne kórgen

kúni bar, padalı shińgiriklerdi qıyratıp, dońızlar pálekti tumsıǵına ildirip ketetuǵın kórinedi. (Sh.S.).

112 Yusupova B.T.Fonostilistika. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» roman tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq analizi. – Tashkent: «Yosh avlod matbaa»,

2021, 245–246-betler.

84

«Frazeologizmler xalıqtıń ásirler boyı dóretken til ǵáziynesiniń altın qabatlarınıń birinen esaplanadı. Frazeologizmler – awızeki hám ádebiy tildiń enshisindegi qollanılıw órisi oǵada keń jáne stillik emoсionallıq tásiri joqarı dizbekler».113 Bunda olardıń quramındaǵı sózlerdiń basında uqsas yamasa birdey seslerdiń qaytalanıp keliwi de úlken kórkemlik xızmet atqaradı.

Ulıwma,alliteraсiya-assonanslıqfrazeologizmler úsh komponentli bolıp kelgende olardıń úshewi de, dáslepki eki komponent, sońǵı eki komponent úylesedi jáne de eki komponenttiń ortasındaǵı sóz seslik tárepten úylespey, al eki tárepindegi sózlerdegi sesler úyle-

sip keledi. Sonday-aq, úsh yamasa kóp komponentli bolıp kelgende olardıń birewi jup sóz yamasa tákirar sóz túrinde kelip úylesse, geyparalarında komponentlerdiń tek ekewi seslik úylesimge túsedi.

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi evfoniyalıq frazeologizmlerdiń ózine tán geypara strukturalıq ózgeshelikleri bar bolıp, olar frazeologizmniń komponentlik quramında seslik úylesimi, tákirarlanıw ornı, dúzilisi menen ózgeshelenedi. Bunday ózgeshelikler seslik garmoniyaǵa iye frazeologizmlerdiń ózinshelik bir sıpatın kórsetedi.

2.6. Eliklewish komponentli frazeologizmlerde seslik ózgeshelikler

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń komponentlik quramı hár qıylı birliklerden turadı. Olardıń arasında elikle-

wish komponentli frazeologizmler de ushırasadı. Eliklewish sózler frazeologizm quramında dara, jup hám tákirar sóz túrinde keledi.

Bunday eliklewishler komponentlik quramda kelip bir tutas frazeologiyalıq máni ańlatadı hám frazeologizmlerge awıspalı, obrazlı, tásirsheń máni beriwge qatnasadı.

Eliklewish komponentli frazeologizmler – qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń ayrıqsha bir túri. Olar obrazlı, emo-

сional-ekspressivlik mánilerge iye boladı.

Qaraqalpaq tilinde jup hám tákirar eliklewish sózler frazeologizm quramında bir qansha ózgesheliklerge iye bolıp keledi: tek feyil sóz benen dizbeklesedi; juplasıp yamasa tákirarlanıp kelip, feyil sóz benen dizbeklesedi; basqa komponentler menen keledi;

113 Smaǵulova G.Qazaq frazeologiyası lingvistikalıq paradigmalarda. – Almatı: «Eltanım», 2020,245-bet.

85

ayırım seslerdiń qısqarıwı arqalı qaytalanıp keledi; frazeologizm quramında tákirarlanıp, dórendi sóz túrinde keledi.

Eliklewish komponentli frazeologizmler seslik, mánilik, strukturalıq ózgesheliklerge iye. Olar awızeki sóylewde ónimli qollanıladı hám sóylewshiniń túrli sezimlerin bildiriwde, is-háre- ketlerin sıpatlawda qatnasadı. Kórkem shıǵarma, folklorlıq shıǵarmalar tilinde, sonıń ishinde, ertekler tilinde ózine tán obrazlılıq, kórkemlik xızmetleri menen ózgeshelenedi.

Qaraqalpaq tilindegi hár qıylı sóz shaqaplarına qatnaslı sózler turaqlı qáliplesken birliklerdiń – frazeologizmlerdiń komponentlik quramında kelip, olardıń kóp túrli strukturalıq tiplerin payda etedi. Bunday sóz shaqaplarınıń biri «óziniń semantikalıq, grammatikalıq hám fonetikalıq ózgesheliklerine iye

bolǵan ayrıqsha sóz shaqabı»114 esaplanǵan eliklewishler de frazeologizmlerdińkomponenti sıpatında kelip, olardaǵı awıspalı, astarlı mánilerdi dóretiwde, obrazlılıqtı payda etiwde áhmiyetli

orın iyeleydi. Eliklewishlerdiń frazeologizm quramında keliwi basqa sóz shaqaplarına salıstırǵanda ónimsiz qubılıs bolıp esaplanadı. Degen menen, olardıń ózine tán atqaratuǵın obrazlılıq múmkinshilikleri bar. Frazeologizm quramında olar dara, tákirar hám jup eliklewish sózler túrinde qatnasadı.

Frazeologizm quramında jup hám tákirar sóz túrinde keletu-

ǵın eliklewishlerdiń frazeologizmlerge tán bir tutas frazeologiyalıq mánilerdi dóretiwdegi úlesi, xızmetleri, tutqan ornı, eliklewish komponentli frazeologizmlerdiń seslik hám mánilik ózgeshelikleri bar. Sonday-aq, eliklewish sıyaqlı seslik quramı ja-

ǵınan ıqsham, buwın sanı az, mánileri uqsas keletuǵın basqa da leksikalıq birlikler menen olar salıstırmalı baǵdarda úyreniw de oǵada áhmiyetli. Ásirese, folklorlıq shıǵarmalar, sonıń ishinde, qaraqalpaq xalıq ertekleriniń tilinde bunday frazeologizmler belgili orın tutadı.

Qaraqalpaq til biliminde eliklewish sózlerdi arnawlı izertlegen ilimpaz U.Embergenov olardıń payda bolıw derekleri, stillik qollanılıw ózgeshelikleri, kórkem shıǵarma tilinde atqaratu-

ǵın xızmetleri haqqında ayta kelip, poeziyaǵa salıstırǵanda prozalıq shıǵarmalarda ónimli qollanılatuǵının anıqlaydı. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq qızı» romanınıń eki kitabında

400, A.Dabılov shıǵarmalarınıń I–II tomında 100 ge jaqın hár

114 Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya. – Nókis: «Bilim», 1994, 438-bet.

86

qıylı eliklewishlerdiń paydalanılǵanın aytadı. Ol bılay dep jazadı: «Eliklewish sózler qollanılǵan orınlarda (shıǵarmada, na- qıl-maqallarda) waqıyaǵa emoсiyalıq ótkirlik, ekspressivlik tús beredi. Pikir anıqlıǵın, oydıń jıynaqlılıǵın bildiredi. Sonıń

ushın da, jazıwshı-shayırlarımız óz shıǵarmalarında bul sózlerdiń hár túrli formalarınan kereginshe paydalanadı».115

Eliklewishlerdiń frazeologizm quramındaǵı ornı, mánileri, xızmeti haqqında arnawlı sóz etilmegen bolsa da, ayırım miynetlerde olardıń bir pútin túrinde keletuǵın, turaqlı, bólinbey,

dara túrinde qollanılmaytuǵın toparı kórsetiledi: «Sostavındaǵıkomponentleriniń ornalasıwına, mánilik xarakterine qaray tákirar eliklewishler eki toparǵa bólinedi:

Birinshi toparǵa kiretuǵın eliklewishlerdiń komponentleri semantikalıq hám strukturalıq jaqtan bir birlik bolıp, onıń sostav bólegine aylanǵan. Olardıń komponentleri dara túrinde

qollanılmaydı: duw-duw gáp, taltań-taltań júriw, pır-pır uyqılaw, eńk-eńk jılaw, sıńq-sıńq kúliw, elpeń-elpeń ushıw, buldırbuldır kóriniw hám t.b.

Ekinshi toparǵa sostavındaǵı komponentleri dara sóz retinde qollanılatuǵın tákirar eliklewishler kiredi. Jalt-jalt (jalt

qaraw), gúw-gúw esitildi. Eliklewish sózler óziniń tuwra mánisinde qollanılǵanda olarǵa kóplik, seplik, tartım affiksleri tik-

keley jalǵanbaydı».116

Eliklewish sózli frazeologiyalıq birlikler frazeologiya tarawına baylanıslı alıp barılǵan ayırım izertlewlerde atap ótilgen. J.Eshbaev frazeologizmlerde eliklewish sózlerdiń qatnası haqqında bılay dep jazadı: «e) Bir qansha frazeologiyalıq dizbeklerdiń tiykarǵı komponenti atlıq, kelbetlik, feyil hám eliklewish sózlerdiń juplasıwınan jasalıp, dizbektiń ulıwma mánisi solarǵa baylanıslı dúziledi: Mısalı: 1. Bılayınsha iytli-pı- shıqlı turmıs keshiriwdiń qanday qızıǵı bar? (J.Aymurzaev).

2. Yapırmay bala, tas-tastan qalǵan ekenseń, sen baxıtlı ekenseń, – desti. (Á. Shamuratov). 3. Ashıwın kimnen aların bilmeyshır-pırı shıqtı. (X.Seyitov). 4. Qalsha qatıp turıp, qaytarın yamasa házir-

she qaların bilmey,ań-tań bolıp,oyǵa shúmdi. (X.Seyitov). 5. Pákeneniń qılwaların endi túsinip, al-sal boldı. (Ó.Xojaniyazov).

115 Embergenov U. Házirgi qaraqalpaq tilindegi eliklewish sózler. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1990, 9-bet.

116 Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1981, 264-bet.

87

6. Kolxozlassań mallarıńdı ortaǵa aladı degen sıpsıń-sıpsıń

áńgimeni burında da qulaq-qaǵıspa esitkeni bar. (T.Qayıpbergenov)».117 Al, J.Táńirbergenov úsh komponentli feyil frazeologizmlerdiń strukturalıq jaqtan modelleriniń biri sıpatında bı-

lay kórsetedi: 15) jup eliklewish sóz+feyil: ań-tań bolıw, as- tan-kesten bolıw, ántek-tántegi shıǵıw, pıt-shıt bolıw, shır-pır bolıw».118

Eliklewish komponentli frazeologizmler basqa tillerde ushırasadı. R.X.Karimova hám O.A. Xabibullina nemis hám tatar tillerindegi eliklewish sózlerdiń qollanılıwı haqqında bılay kórsetedi: «Onomatopeyalıq sózler – hár bir tildiń milliy

ózine tánligin ayqın kórsetetuǵın naqıl-maqallardıń, turaqlı sóz dizbekleriniń quramında keledi.

Olardıń tiykarında hár bir tilge tán obrazlar jatadı, sonlıq-

tan, olardı basqa tilge sózbe-sóz awdarmalaw múmkin emes, degen menen hár túrli tillerge ortaq qubılıslardı biykarlawǵabolmaydı».119

Eliklewishler hám eliklewishlerden jasalǵan dórendi sózler qaraqalpaq tilinde frazeologizmler menen birge, naqıl-maqallar quramında da ushırasadı: «Bódeneniń úyi joq, qayda barsa pıtpıldıq», «Mıń siz-bizden bir shıj-bıj», «²arq ettik, sharq et-

tik, jazdıń ótkenin bilmey qaldıq», «­arǵanıń balası «ǵaq» deydi, sawısqannıń balası «saq» deydi» hám t.b.

Ulıwma, qaraqalpaq tilinde eliklewish komponentli frazeologizmler olardıń ayrıqsha bir túri bolıp, obrazlı, emoсio- nal-ekspressivlik mánileri menen sıpatlanadı. Olardı tómendegi bir neshe toparlarǵa bólip qarawǵa boladı:

1.Eliklewish sóz tek feyil sóz benen dizbeklesedi: selk etiw, sańq qoyıw, búlk etpew, zońq etiw, qaq ete qalıw, ıńq etpew, qıp ettiriw, gilt ete qalıw, zıp beriw hám t.b.

2.Eliklewish sóz juplasıp yamasa tákirarlanıp kelip, frazeologizm quramında feyil sóz benen dizbeklesedi: astan-kesten bolıw, shır-pır bolıw, dal-dal bolıw, shıja-pıja bolıw, taq-

taq etiw, ǵabır-ǵubır ettiriw, ǵarp-ǵurp jew, way-wayın salıw,

ǵawzań-ǵawzań etkendey nárse hám t.b.

117 Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1985,17-bet.

118 Tanirbergenov J.O. Qoraqalpoq tilida fel frazeologizmlarning lingvistik tahlili. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. –

Nukus: 2020, 21-bet.

119 Karimova R.X., Xabibullina O.A. Zvukopodrajatelnıe slova v leksicheskix sistemax nerodstvennıx yazıkov (nemeсkom i tatarskom). // Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta. 2018.4(193).

88

3.Eliklewish sóz frazeologizm quramında basqa komponentler menen keledi: beti bılsh etpew, júregi zırq etiw, selt etken

adam (jan) bolmaw (joq), kózi jarq ete qalıw, qulaǵı erbeń etiw, ishi ǵımm ete qalıw, miyi ǵır bolıw, gáptiń toq eteri hám t.b.

4.Eliklewish sóz frazeologizm quramında ayırım seslerdiń qısqarıwı arqalı qaytalanıp keledi: elp etkenge jelp etiwhám t.b.

5.Eliklewish sóz frazeologizm quramında qaytalanıp, dórendi

sóz túrinde keledi: gewgewge eriw, lıqlıqqa turmaw, qıyqıw salıw hám t.b.

Eliklewish komponentli frazeologizmler bunnan basqa da strukturalıq ózgesheliklerge iye bolıw menen birge seslik úylesimi tárepinen de ózgeshelenedi. Olar awızeki sóylewde ónimli qollanıladı hám sóylewshiniń túrli sezimlerin bildiriwde, is-háre- ketlerin sıpatlawda qatnasadı.

Qaraqalpaq tilinde házirgi kózqarastan mánisi túsiniksiz esaplanǵan tım komponenti menen keletuǵın frazeologizmlerdiń komponentlik quramına, ańlatatuǵın mánilerine hám qollanılıw ózgesheliklerine itibar berip kóreyik:

1.Tım-tırıs bolıw (qılıw, bolıp qalıw, bolıp ketiw) – hár qıylı is-háreketlerge baylanıslı mınaday mánilerdi ańlatadı:

úndemew, sóylemew, tınıw, toqtaw, toqtatıw, kórinbey ketiw, xabarlaspaw, qarsılaspaw hám t.b.

2. Tım-tıraqay bolıw– kópshiliktiń, kóp nárseniń hár tárepke shashırap, tarqasıp ketiwi, tez háreketleniwi, qashıwı, bir-birine qaramay ketiwi.

3. Tır-tım (bolıw) – hesh qanday háreket bolmawı, tınıshlıq, tım-tırıslıqtıń húkim súriwi, kútilgen hárekettiń bolmawı, juwap bolmawı. Kóbirek tım-tırıs (bolıw) mánisine ja-

qın yamasa sáykes keledi. Mısallar: Bala ári-beri bultaqlap edi, onıń menen hesh nárse bolmaytuǵın bolǵanlıqtan tım-tırıs bolıp jatadı. («Jansap» ertegi). Aytan: – Awa, gúrlep turǵan jer edi ǵoy. Sovxoz boldı da hámme tım-tıraqay bolıp basınıń awǵan jaǵına ketti. (K.R.). Baǵana doktorlar sol esikten shıqqan edi. Qapılıp, ol esikte qulıplanıp qalǵanday tırs etpeydi. Eń bolmasa kózdi aldap bireń-sarań adam kirip-shıǵıp tursa da jaqsı eken, yaq,tır-tım. Shaması, Oksananı ishte túslendirip atırǵan bolsa kerek, dep oyladım men. (M.N.).

Tım-tırıs bolıw (qılıw, bolıp qalıw, bolıp ketiw) hám tımtıraqay bolıw frazeologizmlerinde tım komponenti dáslepki orında kelse, tır-tım (bolıw) frazeologizminde sońǵı orında

89

keledi. Eliklewish komponentli bul frazeologizm quramındaǵı tım sóziniń mánisi túsiniksiz bolsa da, bul frazeologizmnen tolıq frazeologiyalıq máni ańlatıladı.

Tilde bunday fonetikalıq quramdaǵı sózlerdiń tum-tusına qaraw, taq-tuq bolıp qalıw, taq-taq etip sóylew yamasa tam-tumlap túrinde de keliwin kóriwge boladı.

«Onomatopeyalıq sózler tildiń milliy mádeniy ózinsheligin kórsetetuǵın sózlik quramına kiredi. Bul kategoriyaǵa frazeologiyalıq birlikler de kiredi. Frazeologizmler – belgili bir etnos-

tıń dúnyanı qabıllawın sáwlelendiretuǵın, tildiń belgili bir milliy belgige iye bólimi. Inglis tiliniń onomatopeyalıq birliklerin izertlew barısında biz onomatoplardıń frazeologiyalıq birliklerdiń quramında qollanılıw jaǵdayların anıqladıq.

Usılay etip, frazeologiyalıq dizbeklerde máni saqlanadı, al frazeologiyalıq birliklerde máni qayta oylanıladı».120

Kórkem ádebiyat tili hár qanday milliy tildiń bay frazeologiyalıq qorı jámlengen eń obrazlı, eń kórkem hám tásirsheń sóz

úlgisi bolıp tabıladı. Tilde eliklewish sózlerdiń ózi belgili bir xızmetleri menen ajıralıp turadı. Olardıń ayırımları seske, geyparaları kóriniske eliklewdi bildiredi. Al, frazeolo-

gizm quramında, frazeologizm sıpatında qollanılǵanda ertek personajlarınıń túrli emoсional jaǵdayların, is-háreketlerin

basqa da leksikalıq birlikler menen birge oǵada tásirli, obrazlı súwretlep kórsetedi. Mısalı: Jolbarıs, qasqır, túlkinińkózi állepálle bolıp dalaǵa shıǵadı. Esiktiń aldında jatırǵan jolbarıs, qasqır, túlkiniń terilerin kórip, zárresi ushıp, aldı-artına qaramay, zıńǵıy beredi. Túlki kelmey keshikkennen soń, izinen qasqır da shıǵadı. Ol da úyilip atırǵan terilerdi kórip, báder

ketedi. («Eshki, qoy hám ógiz» ertegi). Yamasa: Hayallardıń úreyi ushıp ketti, olardıń jan zárresi qalmay, úylerine tım-tıra-

qay qashıpketip, quwıs-qoltıqqa barıp jasırına baslaydı. («Hayallar patshalıǵı haqqında ertek»).

Prof. A.Najimov qaraqalpaq tilindegi «ekinshi komponenti jasalmalı» jup sózlerdi sóz shaqaplarına qatnaslı tallap, bılay dep kórsetedi: «Feyil sózlerde dara (qurap-surap) túrinde az, al

«háyle-páylesine qaramaw, shıja-pıja bolıw, ay-payına qaramaw, kózi álle-pálle bolıw» usaǵan frazeologiyalıq birliklerdiń sostavında keledi»121 dep kórsetedi.

120 Nurullaeva A.A. Frazeologizmı angliyskogo yazıka so zvukopodrajatelnım komponentom. – «V mire nauchnıx otkrıtiy». 2013. ¹7 2(43).

121 Najimov A. Jup sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1979, 33-bet.

90