Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

gen frazeologizmniń mazmunı jobasındaǵı element arqalı ańlatıladı».85

Qaraqalpaq xalqınıń ómiri menen ajıralmas baylanıslı,

ózine tán milliy sıpatın kórsetetuǵın frazeologizmler tildiń frazeologiyalıq qorınıń orayında turadı. Bunday frazeologizmlerdiń seslik kórkemlik ózgeshelikleri olardıń alliteraсiyaassonanslıq sıpatında da ayqın kórinedi.

Xalıqtıń ómiri, kún kórisi, kásibi, ol jasaǵan tábiyiy orta-

lıq, geografiyalıq sharayat hám t.b. jáne olarǵa bolǵan kózqaras, túsinikler frazeologizmlerde óziniń anıq hám kórkem sáwlesin qaldıradı. Olardıń arasında dóreliwi usınday dereklerge baylanıs-

lı bolǵan seslik úylesimli frazeologizmler de áhmiyetli orın iyeleydi. Xalıqtıń milliy ózinsheligi ayqın kórinetuǵın bun-

day frazeologizmlerdi bir neshe toparlarǵa bólip qarawǵa boladı:

1.Úrp-ádet, dástúr atamaları menen keledi. Milliy úrp-ádet, dástúrler menen baylanıslı túsiniklerden awıspalı mánige ótip, frazeologiyalıq mánilerge aylanadı. Mısalı: Kúygenińnen ayta- sań-aw, bayaǵıları student degenniń stipendiyası ózine jetip shamalasar edi, bıyıllarǵısı sirá murt may bolmaydı eken. (M.N.).

– Jas, jas, dep besikke bóley bereseń. Qaysı qız esikke qartay-

ıp túsedi. Usı jasıńa kelip urǵashı shıbınnıń terisi keń bolatuǵının bilmediń be? (Ó.X.).

2. Jer, suw, aspan deneleri atamaları menen keledi. Bunda xalıqtıń ótmishten saqlanıp kiyatırǵan jaratılıs, aspan hám jer haqqındaǵı túsinikleri sáwlelenedi: dárya tassa tobıǵınan kel-

mew, kóz jası kól (/dárya) bolıw, dáryaǵa taqan shayǵanday bolmaw, kózine «ay» kóriniw, aydıń kúnniń amanlıǵında, ataǵı jer jarǵan,

jeti qat jerdiń arjaǵında, aspannıń túbi tústi hám t.b. Mısalı:

Bılayınsha, jeti qabat jer menen jeti tekshe aspan sonıń soramında, sonıń qol astında dep oylaydı jurt. (Ó.X.). Bári bir qara jerdiń qırtısın qayırıp, mayın alıp Qálimbet baydıń tamaǵı-

na jaqsań da saǵan dáneńe joq. (Ó.X.). Onıń dawrıǵı jer jarsa da, qara puqaranı jarılqawǵa kelgende bárha baqırısqa salıp, anı-

ǵında, bastırınıǵıp kórgen tústey sap boldı. (Ó.X.).

3. Tuwısqanlıq atamaları menen keledi:«áy» deytuǵın áje, «qoy» deytuǵın xoja joq, aldaytuǵın balań atasınıń belinde (ele tu-

85 Pirniyazova A.K. Etnolingvisticheskie osobennosti frazeologizmov so znacheniyami dobrojelatelstva i nedobrojelatelstva (na materiale karakalpakskogo yazıka). // Vestnik ×elyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. – ×e- lyabinsk: 2019. ¹ 6 (428).Filologicheskie nauki. Vıp. 117. s. 127.

61

wılmadı) hám t.b. Mısalı: izińdey basshılar jalǵandı jalpa-

ǵ ınan súrip atır. «Qoy deytuǵın xoja, áy deytuǵın áje joq».

(K.S.). Jerdi bolsa tartıp aldıńlar. Sawınnan bolsa bunnan ayırdıńlar. Ákemnen qalǵan azlı-kem óli dúnyanı da atamnıń ayaq ushına jiberdińler. Endi sizlerden qáytip ósh alıwdı oylasıp atırmız. (K.R.). — Kóter, qáne, ókshelerińdi! Qálimbet baydıń aqsaqallıǵı atamnıń arjaǵına! Bosatıń úydi. Tartıp alsa kórermiz, bolmasa oǵan beretuǵın qızım túwe bir salım duzım joq. Aytıp barıń, endi qaytıp iyegi qıshımay-aq qoysın. (Ó.X.).

4.Kásip atamaları menen keledi: otırǵanda otarlas, júrgende záńgiles, salısı suwǵa ketiw, kóter girkireńdi, tart saldawıńdı,

til menen oraq orıw, bir sazdıń bózi, kemesi qayırlaw, qoy kórmesek te qıy kórip edik, eshkili baydıń qızı edik, digirmannıń ta-

sınan tiri túsiw hám t.b.

5.Qus atamaları menen keledi: tumsıǵın uwıw, hákkedey shıqılıqlaw, qızıl kórgen ǵarǵaday, qızǵıshtay qorıw hám t.b. Mısa-

lı: Ásirese, anası qızıntawıstay tarap,sılap-sıypap, oǵada álpeshledi. (Ó.X.).

6.Haywan hám onıń múshe atamaları menen keledi: asıǵı alshı, túymedeydi túyedey etiw, iyt ırqın, kenedey qatıw (jabısıw),

jılan jalaǵanday, tayǵa tamǵa basqanday, teke bolsa teke bolsın, ballarǵa sawın bolsa bolar, eshekke yasiyin oqıw, ayaǵın ógiz basqanday baqırıw, ózimizdiń qoydıń qumalaǵı, birde biye, birde túye, izine iyt qosıp quwıw, qoydıń ómirindey ómiri qalıw, tıshqan tesigi mıń teńge bolıw hám t.b. Mısalı: Ózim saw bolsam asıǵındı alshısınan túsiremen ǵoy ... (K.S.). Hátte, ashıwı kelip, páywendegi mushın berip jiberiwi múmkin, yaki qolında oynap turǵan qamshısı menen órim-órimińdi shıǵarıp, kók ala qoyday tırıstırıwı itimal. (Ó.X.). Xalıq hám nókerler táre-

pinde este qalǵanday onshelli teke tires bolmadı. (Ó.X.). – Endigi saylawda bolıslıq ushın tay talastıratuǵın adam Qálimbet bay shıǵar, men bilsem. (Ó.X.). Qálimbet bay barlıq jerdi bir

jipke dizip tas qılıp baylap qoyıptı. Qaydan bolsa da tawıp alıp, qırıq qısırıqqa súyretip júrer. (Ó.X.). Nege biz bir puqa-

ranıń at basınday ármanına kesent etemiz. (M.N.). Men óz kózim menen kórmey júrmen. Eger ózim usınnan kóreǵoysam «tıshqan tesigin mıń teńge» eter edim. (M.N.). Bunday frazeologizmlerde sinonimiya, variantlılıq qubılısı ushırasadı. Mısalı: shaq

shıqpaw – múyiz baylamaw; túyesi tawǵa shıǵıw – jılqısı tawǵa (qırǵa) shıǵıw hám t. b.

62

«Qaraqalpaq tiliniń zoonimlik tábiyatınıń ózine tán lingvomádeniy ózgeshelikleri, ayrıqshalıqları bolıp, bul xalıqtıń á sirler dawamındaǵı aylanısıp, shuǵıllanıp kiyatırǵan kásibi, turmıs, azıq-awqatlıq zárúrliklerinen, kúndelikli talaplarınan kelip shıǵıp, milliy mádeniy miyraslardıń belgili bólegi sıpatında talqıǵa alınıwı xalıq sana-seziminiń de quramalasıp, tereńlesip barıwı, zoonimlik tirek sózlerdiń ózine tán tillik belgilerin, sıpatların anıqlastırıw múmkinshiligin beredi».86

Bul qásiyet haywan atamaları menen kelgen frazeologizmlerde de ayqın kórinedi.

7. Adam múshe atamaları menen keledi: jaman jerden jambas salıw, qursaq kóteriw, qarnı gebejedey, ayaǵı awırlasıw, oraza awzın ashpaw, qızıl kegirdek bolıw, shashın julıw, súyegine sińip ketiw,

ókpesi qara qazanday bolıw, eńsesine ekini, jelkesine jetini qoyıp jumsaw, qulaǵıńdı kesse bilmeyseń, tabanı tozıw, bórik al dese, bas alıw, qolı qızılǵa tiyiw, jelkesine shińgirik shabıw hám t.b.

Mısalı: Súyegine enip, suwǵa endirgenlerge kiyim úlestiriwge kelgende hámmeniń ókpesi qara qazanday isti. (Ó.X.). Eger usıman-

ǵa tabanı tiyerbolsa, Jumámbet jelkesiniń shuqırın da kórsetejaq emes. (Ó.X.).

8.Adam atları menen keledi: ózi bolǵan Ózmámbet, ózi bolǵan

Baymurat, jalaǵa qayım Jalmámbet hám t.b. Mısalı:

Ózi bolǵan, háy, ózmámbet jigitler,

Súrińler dáwrandı, ortańız tolsın. (I.Yu.).

9. Úy tutınıw buyımlarınıń atamalarına baylanıslı bolıp keledi: murtın (murnın) balta shappaw, baratqannıń baltasın, kiyatqannıń ketpenin alıw, súyegi sipse bolıw hám t.b. Mısalı: Mıń uyqılasań da bul zatlar seniń túsińe kirip shıqpaydı», – dep azap-aqıret berip, kózleri menen atıp, ishpey-jemeyjanın kelige qamaǵanday seziledi. (Ó.X.). Bul boyınsha Muzappat hákim bir buyrıq, Qálimbet bay bir buyrıq shıǵarıp, jarlı biysharalardı ayaq

astında tepkilep, ábden tapladı. Eger tólewden bas tartsań, onda«jawırınıńda juwaz aydaydı». Onnan keyin tólemey kór. (Ó.X.).

10. Kiyim-kenshek atamalarına baylanıslı bolıp keledi: máseleni másige qamaw, shalǵay jabıw hám t.b. Mısalı: Menińshe, húkimet onıń diydinen shıqpaǵan, ya bir kelte qonıshlarzeynine tiygen. (K.R.).

86 Iskenderova E. Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda zoonimlerdiń qollanılıwı. – Nókis: «Bilim», 2020, 3-bet.

63

11. Diniy túsinikler menen baylanıslı bolıp keledi:shaytanı seskenbew, ash árwaqtay, kózi qızıl bále, áwliyege at aytıp, Xorasanǵa qoy aytıp, aq degeni alǵıs, qara degeni q(/ǵ)arǵıs hám t.b.

Mısalı: Áwliyege at aytıp, Xorasanǵa qoy aytıp, kettim bardımda kórgen jalǵız ul perzenti bolǵan soń, hámme aǵayin-tuwǵan esigin ashıwdan sol balanı erkeletemiz. (M.N.). Zayırdı emes, sol kózi qızıl bále dál ózin jeytuǵınday. (Á.T.). – Eger mákiriwshilikti moynıńızǵa alsańız... – Ne ushın? – Sháriyatqa sharım keledi. Hadallıqqa durıs bolmaydı. (Ó.X.).

Xalıq óziniń túsinigi menen ózine beyim, qolaylı túrlerin dóretedi: kempir quyash, túbi túsiw, qır kórsetiw, tepse temir teskendey, tar jol, tayǵaq keshiwler hám t.b. Olar sanlar (jeti jurttı qurtqan), ósimlik atamaları (atı jolına burısh piyaz, kesken gellektey, on gúlinen bir gúli ashılmaǵan) hám t.b. menen baylanıslı bolıp keledi.

Solay etip, qaraqalpaq tilinde xalıqlıq milliy sıpattaǵı frazeologizmlerdiń úlken toplamı bar. Mısalı: tóbeden túsken-

dey, qaqqan qazıqtay, úlde menen búldege bólew, emek tastay empeńlew, quwanıshı qoynına sıymaw, qolınan kelip, qonıshınan basıw, xoja kórsinge (islew), awzına ılay sıypaw, alańǵasar álip dáw, qol qanat, ya qoyınǵa, ya qonıshqa sıymaw, búyrekten sıyraq shıǵarıw, baylawlı baspaqtay etip uslaw, bórige baylanǵan ılaqtay bolıw

hám t.b. Bunday frazeologizmlerdi awdarmalaw úlken áhmiyetke iye bolıp, milliy ózgesheliklerdi kórsetetuǵın sáykeslikler arqalı beriledi.T.Djumamuratov olardı bılay awdarmalaydı: «Delit shku-

ru neubitogo medvedya – tuwmay atırıp túbegin tayarlaw, tuwılmaǵan balaǵa kóylek pishiw, atılmaǵan ańnıń gúrtigin tayarlaw, námálim nársege iyek qıshıw; Sami s usami – biz de hesh kimniń qoyın baqpaymız, biraz kóylek tozdırǵanbız, hesh kimniń qısırın sa-

wıp otırǵanımız joq; Xodit vokrug da okolo – tiyip qashıw, aytshınıń baytalınday erip júriw, suwpınıń qosbawınday shontańlaw, aylanshıqlap júriw»87.

Kórkem shıǵarmalarda sóz sheberleri bunday frazeologizmlerdi júdá ónimli qollanıp, pikir tásirsheńligin, kórkemlikti, obraz-

lılıqtı támiyinleydi. Mısalı: «Asatpay atırıp qullıq» degen usınday-aq bolatuǵın shıǵar?! (K.S.). Bir alatuǵın awırıwday ne báleseń! (M.N.). Úydiń ashshı-dushshısın kóbirek tartıp, bay menen burınıraq qap qollasqanlıqtan ba, toqaldan báybishe bası-

87 Djumamuratov T. Russko-karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. – Nukus: «Karakalpakstan», 1985, 71-72-161-180-betler.

64

mıraq. (Ó.X.). Aydana degen, ózi sonıńday kelseńkel, shırayı jerden piship alǵanday sımbatlı nashar. (H.Ó.). Sebebiniń ne ekenin bilmedim, Sáken menen Nazır Tórequlovtıń otı óre janbadı, birin-biri jamanlap júrdi». (Q.A.). G.K. Rısbaeva hám J.T. Isaeva qazaq tilindegi ot kultı menen keletuǵın frazeologizmler qatarında otı óre janbaw, otın óshiriw88 frazeologizmlerinkórsetedi.

Demek, frazeologizmler – xalıqtıń, millettiń barlıq danalıqlarınıń, oy-pikiriniń saqlawshısı, bay turmıslıq tájiriybesiniń jıyıntıǵı. «Basqasha aytqanda, til iyesi – etnostıń dúnya-álem haqqındaǵı uǵım-túsinikleri, miflik tanımları, filosofiyalıq oy juwmaqları, salt-dástúrleri sıyaqlı qun-

lılıqları boyınsha maǵlıwmatlar aǵımı frazeologizmlerde saqlanadı.

Demek, tildiń frazeologiyalıq qorın izertlew mádeniy dástúrler menen qunlılıqlardıń tilge eniw usılları menen ádisjolların anıqlawǵa járdem beredi. Solay bolsa da, frazeologizmlerdiń tábiyatına tán lingvistikalıq parametrlerdi esapqa al-

may turıp, frazeologiyalıq qorda saqlanǵan dúnya tuwralı uǵımtúsiniklerdiń súwretli sıpatlamasın kognitivlik, konсeptual-

lıq, lingvomádeniy paradigmalar baǵıtında sıpatlaw múmkin emes».89

Juwmaqlastırıp aytqanda, qaraqalpaq tilindegi milliy sıpattaǵı bir qansha frazeologizmlerge fonostilistikalıq ayrıqshalıqları tárepinen tallaw júrgiziw ana tildiń jeke, ózine tán, tákirarlanbas,biybaha sulıwlıǵın, kórkemligin ashıp beriwge tiykar boladı. Bunday frazeologizmler til iyeleriniń ele uzaq

ótmishte-aq sóylewge, onı sheberlep dúziwge, poetikalıq qurılısqa túsirip, seslik bezew beriwge, máni ótkirligin támiyinlewge, kóp túrli qurallar arqalı milliy sóz óneriniń orınlı, kórkem, tásirli úlgilerin jaratıwǵa bolǵan sheberliginiń bir ájayıp kórinisi, dálili bolıp esaplanadı. Kórkem sóylewdiń bunday baylıqların, sonıń ishinde, olardıń ayrıqsha kórinisi esaplanǵan frazeologizmlerdiń evfoniyalıq sıpatın arnawlı izertlew mil-

liy tildiń quramalı, qospalı, úyrenilmegen táreplerin, kórkemlik dereklerin ashıp kórsetedi.

88 Rısbaeva G.K., Isaeva J.T. Frazeologizmı svyazannıe s konсepсiey kul-

ta v tyurkskix yazıkax. // Uspexi sovremennogo estestvoznaniya. – 2014. – ¹ 10. s.

76-81.

89 Saǵidolda G.S. Túrki-mońǵol dúnie beynesiniń tildik fragmentteri. – Astana: Sarıarqa. 2011,57-bet.

65

2.Somatikalıq frazeologizmler

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq qorında somatikalıq frazeologizmler ózine tán bir topardı quraydı. Frazeologizmlerdiń basqa tematikalıq toparlarına salıstırǵanda olar muǵdarınıń kópligi hám qollanılıw ónimliligi jaǵınan da, mánileriniń kóp túrliligi tárepinen de ajıralıp turadı. Somati-

kalıq frazeologizmler basqa da leksika-semantikalıq, grammatikalıq, stillik, lingvomádeniy ózgeshelikleri menen birge fonostilistikalıq qásiyetleri arqalı da belgili bir ayrıqshalıq-

larǵa iye bolıp keledi. Kórkem shıǵarmalar tilinde bunday frazeologizmler túrli mánilik ózgeshelikler menen qollanıladı. Bunday somatikalıq frazeologizmler dara sózler bildirgen mánilerge salıstırǵanda obrazlı, tásirli bolıp kelgenlikten, sóz sheberleri olardı túrli stillik kórkemlik xızmetlerde ónimli paydalanadı. Biz joqarıda milliy sıpattaǵı ayırım frazeologizmler toparında somatikalıq frazeologizmlerdi ulıwmalıq baǵdarda kórsetip ótken bolsaq, usı orında bul toparǵa kiretuǵın evfoniyalıq frazeologizmlerge hár bir múshe ataması tiykarında fonostilistikalıq tallaw jasawdı maqul dep esaplaymız.

«Uzaq múddetli rawajlanıwdıń ónimi esaplanǵan frazeologizmler jámiyettiń tájiriybesin sáwlelendirip, onı bir áwlad-

tan ekinshisine jetkizedi, sonlıqtan olar tek kommunikaсiya quralı sıpatında ǵana emes, al kóp túrli soсiallıq jaqtan zárúr maǵlıwmatlar deregi sıpatında da áhmiyetli orın tutadı. Usı tárepinen alıp qaraǵanda, tildiń milliy mádeniy semantikası

– bul tariyxıy rawajlanıwdıń nátiyjesi bolıp, ol mádeniy

ótmishti de ózi ishine alǵanlıqtan, xalıq tariyxı qanshelli bay bolsa, onıń tiline tán birlikler sonshelli jarqın hám mazmun jaǵınan kóp qırlı bola beredi».90

Insan óz pikirin obrazlı hám kórkem sáwlelendiriwde astarlı, tujırımlı, awıspalı mánidegi frazeologizmlerdi paydalan-

ǵanda ózin qorshaǵan ortalıqtaǵı zat, qubılıs, belgi, waqıyalardan, olardıń atamaları menen qásiyetlerinen paydalanadı, olardı uqsatadı, salıstıradı. Sonıń ishinde, óz dene músheleri atamalarınan da óziniń barlıq unamlı hám unamsız sıpattaǵı sezim-

lerin, kózqarasların, bahası menen túsiniklerin, pútin oy-pikir- lerin bildiriwde sheberlik penen paydalanadı. Usınıń nátiyje-

90 Xakimova G.E.Frazeologik birliklarning lingvokulturologik aspekti.

– Toshkent: 2018, 5-bet.

66

sinde, tilde múshe atamaları frazeologizmler quramında ónimli qollanılıp, oǵada kóp túrli turaqlı birliklerdiń dóreliwine tiykar boladı. Bunday somatikalıq frazeologizmler oy-pikir- diń tásirsheńligi, astarlılıǵı, kórkemligi ushın súwretlewshi qural bolıp xızmet etedi. Olardıń mánileri, qurılısı, seslik sıpatı da túrlishe bolıp, frazeologizmniń ózinshelik belgile-

rin jámlestiredi.

«Somatikalıq frazeologizmler – bul hár qanday xalıqtıń milliy mádeniyatınıń kórsetkishi, kodı, túsinigi. Bul arqalı adamnıń ishki sezimleri, óziniń dene aǵzaları menen baylanıslı

túrde sáwlelendirilip, insannıń ishki keshirmelerin júzege shı-

ǵaradı. Adam organizmin dúzilisi boyınsha oń hám shep dep qaraw, olarǵa belgili bir diniy isenim, túsinikler arqalı qatnasta

bolıw, tek qazaq xalqına emes, barlıq musılman xalıqlarına da tán. Oń qol menen sálemlesiw, awqattı oń qol menen jew, usı sıyaqlı diniy, ruwxıy úrp-ádetler, dástúrler menen tereń aralasıp ketken túsinikler, diniy qádiriyatlar, úrp-ádet, dástúrlik stereotipler bar. Bul, demek, xalıqtıń adam balası dúnyaǵa keliwiniń tákirarlanbas sawǵası dep esaplanıwı, dúnyanı ańlawda óz túsiniklerin, kózqarasların denesiniń múshe atamaları arqalı súwretley alıwınıń ayqın dálili bolıp esaplanadı».91

Qaraqalpaq tilinde somatikalıq frazeologizmlerdiń ózine tán bir qansha ózgeshelikleriniń biri seslik úylesim, evfoniyalıq sıpat bolıp, bul olardıń tásirsheńligin kúsheytiwde úlken

á hmiyetke iye. Múshe atamaları menen kelgen ayırım frazeologizmlerdiń bir qansha seslik, mánilik ayrıqshalıqları bar:

1. Bas múshe ataması menen kelgen frazeologizmler qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń somatikalıq frazeologizmler toparında

belgili orın tutadı. Kórkem shıǵarma tilinde de olar ónimli qollanıladı. Mısalı: Biraq, biziń ańqıldaqshılıǵımız bası-

mızǵa bále boldı. (K.R.). Barmaqtıń basınday kip-kishkene qus

... (K.S.). Bul barısında demine nan pisetuǵın, pilmámbettiń ózine de bash bermeydi! (K.S.). Háy, balalı bolǵıń kelse bası bos hayallar az ba? (K.R.).

2. Kóz múshe ataması menen kelgen frazeologizmler de xalıq túsiniginiń oǵada kóp tárepleri, kózqarasları, isenim, uǵımları, tilek, niyetleri, jaqsı hám jaman oy-pikirleri, alǵıs hám ǵar-

ǵısları menen baylanıslı túsiniklerdi ańlatıp keledi. Bunda

91 Bekniyazov B.K. Qoraqalpoǵiston qozoqlari tilidagi somatik frazeologizmlarning lingvomadaniy tahlili. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)...

diss. avtoreferati. – Nukus: 2021, 15-16-betler.

67

kóz múshe atamasınıń basında kelgen k sesi menen úylesimli sózlerdiń tuwra hám awıspalı mánileri tutas frazeologizmniń bir

pútin astarlı, tásirli mánisin dóretedi. Mısalı: Endi ol kempir bizdi duyım jurtqa masqara qıladı. Kózin qurtıwım kerek...Bú-

ginnen qalmay... (K.R.). Aldında qanday kózi qızıl bále kútip tur? (K.S.). Kóp adamnıń arasında turǵan Qulmuratov ol qaraǵan tárepke kóziniń qıyıǵın salıp edi, júregi sızlap qoya berdi. Tanımay

kóziń gór me? (Q.Á.). Jılasań kózińe qum... (Q.Á.). Qansha moyıntawlıq etkeni menen el bolıp oylasıp «Kózińniń qırın salıp

júr, quda» – dep pátiya berdi. (J.S.).

3. Qulaq múshe ataması menen kelgen frazeologizmler somatikalıq frazeologizmlerdiń jáne bir toparın quraydı. Olardıń ses-

lik kórkemlik sıpatlaması tómendegi mısallardan ayqın kórinedi: Óstemir aǵa menen Xábiybulla aǵa kempir-ǵarrınıń qulaǵına qurt bolıp tústi, eger aytqanına kónbeseńler, ǵarrıńdı maqsım bolǵanı ushın qamatıp jiberemiz dep atır. (K.R.). Qulaǵımızdıń

qurıshı bir qansın, oǵada ruwxımız túsip qalǵan eken, sizge raxmet,

– dep jabırlastı. (J.Á.). Qızǵa kóz-qulaq bolıp, óz qızıńızday kórip tálim-tárbiya beriń, Qoshqarbay aǵa. (K.R.). Bunda frazeologizmniń qulaǵınan ketpey qoydı túrinde qollanılıwı seslik evfoniyanı jaratıw menen birge, umıta almadı, esinen shıqpadı birliklerine salıstırǵanda ótkir mánililigi, tásirsheńligi me-

nen ajıraladı. Al, qulaǵına qurt bolıp tústi frazeologizmi

kúnde yamasa tez-tezden jáne qayta-qayta eskertip aytıp turıw, ayta beriw mánilerin ańlatıp, q sesiniń alliteraсiyasına tiykarlan-

ǵan. Esitiw, tıńlaw jaǵımlı bolǵan is-háreketlerdi bildiriwdequla-

ǵımızdıń qurıshı bir qansın, xabardar bolıp turıw, qáwenderlik etiw mánilerindegi kóz-qulaq bolıp frazeologizmleri de seslik, mánilik, komponentlik quramı jaǵınan da ózgeshelenip keledi.

4. Awız hám jaq múshe ataması menen kelgen frazeologizmler hár qıylı mánilerdi bildiredi. Olar variantlılıq omonimli-

lik, kóp mánililik, stillik qollanılıw ózgeshelikleri menen belgili. Bunda olardıń seslik úylesimge tiykarlanıwı tásirsheńliktiń arttırıp kórsetedi. Awız hám ashıw, ańqayıw kompo-

nenti menen keletuǵın frazeologizmler mınaday ózgeshelikke iye: ayrıqsha tańlanıw, bir nársege tańlanıp, ózin umıtıp, hayran qalıw, aq kókirek, sada, isengishlik mánileri túsiniledi: Ómirimde birinshi ret bunday sulıw etip bezelgen úydi kórmegenime, awzım ashılıp qalıptı. (G.T.). «Qazannan qaqpaq ketse, iytten uyat keter» degendey, ol sizlerdiń awzı ashıqlıǵıńızdanpaydalanbaqshı bol-

68

ǵan». (K.R.). Ey, bala,awzıń ańqayıpotıra bergenshe, qıymıldasań-á janı bar adam qusap! (K.R.).

Aytpaw, sóylemew, úndemew, juwap bermew sıyaqlı mánilerdi bildiretuǵınfrazeologizmlerde variantlılıq, ayırım komponentle-

riniń túsip qalıp, ellipsis qubılısına sáykes qısqarıwı sıyaqlı ózgeshelikleri ushırasadı. Olardıń ayırımlarında seslik

úylesim, evfoniya saqlanadı. Mısalı: Hesh kimillá dep awız ashpay siltidey tınıp qaldı (G.T.). Men oǵan ol tuwralı illa dep awzım-

dı ashpadım. (Q.J.). Jumaǵaliy oǵan illa dep awzın ashpadı. (Q.J.). Bul frazeologizm qanday jaǵdayda da sóylemew, aytpaw mánisinde kelgen bolsa, tómendegi jaǵdayda burın aytıp ya sóylep otırıp,

keyin sóylemew mánileri seziledi: Ele balamız da, ózimiz dejum-

ǵan awzımızdı ashpadıq. (J.S.). Sol-sol eken, Turdımurat jumǵan awzın ashpadı. (Q.J.). – Qurbaniyaz aǵaǵa ayt dúnyasın shashıńqırasın, – dedi saqalı shala aǵarǵan zaqzaqılaw birewi tórde otırıp, esheyinde sayrap otıratuǵın Jamuratjumǵan awzın ashpadı. (Q.J.).

Sonday-aq, jaq múshe ataması menen keletuǵın ayırım frazeologizmlerde de seslik úylesimler ushırasadı. Mısalı: Seniń bas-

lıq penen jaq jarıstıra bergeniń bolmaydı. (Q.J.). Úlkenler menen jaq jarıstıra beripne qılasań, balam. (K.R.). Bul frazeologizm aytısıw, málellesiw, gáp alısıp, urısıw, qarsı juwap qaytarıwdı bildiredi.

5. Til múshe ataması menen kelgen frazeologizmler tek ǵana sóylew iskerligi menen baylanıslı bolǵan is-háreketlerdi ańla-

tıw menen sheklenip qalmastan, basqa da oǵada kóp túrli mánilerdi ańlatıwda qatnasadı. Mısalı: Háy aqmaqlar, tilińizdi tartıń.

(Q.Á.). Hákimlerge til tiydirmeyózińnen bolǵan sebepti ayt. (Q.Á.). Tilimdi tislep ólsem ólermen-dá, urlıq penen shuǵıllanbayman!

– dedim aqırı. (J.S.). Bunda tilin tartıw alliteraсiyalıq frazeologizm bolıp, sóylemew, tiykarınan, qarsı sóylemew mánisine iye, onıń komponentleri inversiyalanıw arqalı mánini jáne de kúsheytedi. Al, til tiydirmew frazeologizmi jaman atlı qılmaw, daq túsirmew, atına, ataǵına gáp keltirmew, abırayın saqlaw ushın aytılsa, til tabısıw birligi kelisiw, álpi alısıw, oy-pikiri sáykes

keliw, óz ara bir-birin jaqsı túsinisiw, jaqtırıw mánilerinde keledi. Sońǵı mısalda qanday jaǵdayda da, qansha qıyınshılıq bolsa da mánisi ańlasıladı. Bul frazeologizmler tek sesleri uyqas ya uqsas bolǵan sózlerdiń ápiwayı jıyındısı emes, al tereń mánili, tujırımlı sıpattaǵı, emoсional-ekspressivlik boyawlı turaqlı qáliplesken birlikler esaplanadı.

69

6. Bet múshe ataması menen kelgen frazeologizmler adamnıń emoсiyasın, túrli sezimlerin, ishki ruwxıy dúnyasınıń qubılıwların, sezimler arpalısın kórkemlepsúwretlewde oǵada áhmiyetli. Mısalı: Dárriw Gúlsánem ornınan ushıp turıp, Jádigerdiń

betine túkirdi. Sonda da beti bılsh etpey, uyalǵan tek turmaydı degendey jalına beredi. (Q.J.). Barlıq ayıbınbetine basıp aytqandı kim unatadı házir! (K.S.).

7. Qol múshe ataması menen kelgen frazeologizmler de seslik

úylesimge eń ónimli túsetuǵın birlikler esaplanadı. Olar oǵada kóp mánilik ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Mısalı:Qolıńnan kelse ılaqtı hesh kimge bermey Ótegen aqsaqaldıń qızı Arzıxannıń aldına tasla! (J.S.). Begjan baslıqtıń pinhamı ektir-

gen qawın-qámek, asqabaq, shalǵam, láblebileri, kendir, gúnjileri de qol keldi. (J.Á.). Qolı qızılǵa tiygen jeńgeń aǵańa taqım buraw-

dı salmas pa eken? (K.S).

8. Ayaq múshe ataması menen kelgen frazeologizmler xarakter, is-háreket hám t.b. mánilerdi ańlatıp keledi. Mısalı: Onday

ala ayaqlarmenen esaplasıp qoyamız. Kimniń elin bassınadı eken? (K.R.). Biziń otaǵasınıń ayaq alısına qara?! – dedi. (K.S.). Mısallardaǵıala ayaqlar –unamsız, minez-qulıqtaǵı, jaman niyettegi, jaǵımsız xarakterdegi adamdı; ayaq alısına qara – isti, jumıs-

tı júrgize baslaw, qanday da bir is-hárekettiń, nárseniń baslanıwı. A sesiniń assonanslıq úylesimine qurılǵan bul frazeologizmler seslik kórkemlik, ayrıqsha dıqqattı tartıw, tásirsheńlik penen sıpatlanadı.

9. Júrek, bawır, bel múshe ataması menen kelgen frazeologizmler túrli is-háreketlerdi, sezimlerdi bildiredi. Mısalı: ²ay, ata-

ń a nálet, meniń hákimlik súrgen qol astımda qanday háddi bar bunday kúsh etiwge, men olarǵa sonday jaza bereyin, xalıqtıńjúregi jarılsın. (Q.Á.). Endi hámmesi kózin alartıp qaraydı. Tap ákesinen qalǵan dúnyasın bawırıma basıp otırǵanday! (K.R.). Belińdi bekkem buwıp balalarıńızdı úyińe alıp ket, – desti eki qońsımız. (G.T.).

Eger sen aspandı tursań da tirep,

Attan túsip sálem bermegiń kerek, Sonda ǵarrılar qaytadan tuwǵanday,

Quwanar beline belbew buwǵanday. (I.Yu.).

«Beline belbew buwıw» frazeologizmi arqalı ǵarrılarǵa shapan jabıw, húrmetlew túsinigi menen birge, olarǵa qol-qanat bolıw, járdem beriw semaları jámlengen. Bul frazeologizmlerde qara-

70