Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

jerde belgili bir maqsette orınlanǵan, islengen háreket ekinshi bir awıspalı mánige kóship, frazeologiyalıq mánini dóretkenli-

gin kóriwge boladı. Demek, bundayfrazeologizmlerdegi seslik úylesim, ayırım jaǵdaylarda birdey yamasa uqsas seslerge qurılıwı olardıń mánileri menen tıǵız baylanıslı túrde júzege keledi.

Bunda kómesh hám onıń pisiriliwi ushın tiykarǵı zárúr bolǵan nárse, qural – kúl sóziniń seslik tárepleri uqsas bolıp, bunda frazeologizmniń dóreliwindegi tásirli, obrazlı, astarlı tárepler de jámlengen. Demek, usılayınsha, bulardıń bári bir tutas frazeologizmdi payda etken. Bunday frazeologiyalıq birlikler qaraqalpaq tilinde óziniń belgili bir kórkemligi, tutqan ornı, xızmeti menen ózgeshelenedi.

«Frazeologizmler – xalıq dóretiwshiliginiń ónimi. Sonıń ushın da, olar anıq orın, xalıqtıń ekonomikalıq dúzimin, tariyxın, mádeniyatın, turmıs tárizin, úrp-ádetlerin, til iyeleri-

niń dúnyaǵa kózqarasın hám t.b.ózinde sáwlelendiredi. Frazeologizmlerdiń payda bolıwı hám qáliplesiwi belgili bir anıq

tariyxıy proсessler, soсiallıq ortalıq, siyasiy-ruwxıy kózqaraslar menen baylanıslı boladı. Sonıń ushın da, frazeologizmlerdi tariyxıy kózqarastan úyreniw jaqsı nátiyje beredi».44 Son- day-aq, frazeologizmlerdiń basqa da jeke sıpatlı ózgesheliklerin úyreniw olardıń ózine tán tábiyatın bir pútin, tutas túrinde ashıp beriwge mumkinshilik jaratadı.

Bunday turaqlı birliklerdegi ses kórkemligi, seslik garmoniya mánilik jaqtan hár qıylı bolǵan frazeologizmlerde ushırasadı. Mısalı: Biraq, hesh qanday bası baylı juwmaqqa kele al- may-aq qoydıq. (Ó.X.).

Taban tirep óz dalasına,

Massagetler – shól barısı,

Ullı dárya jaǵasında,

Turdı sóytip qasarısıp. (I.Yu.).

«Kópshilik jaǵdaylarda frazema komponentleriniń arasına

basqa bir sóz yamasa sózlerdi kirgiziw de múmkin. Bunday jaǵdayda frazemanıń sintaksislik forması keńeyedi. Biraq, bul arqalı

onıń semantikalıq pútinligi hám qay tárizde frazema statusı-

na iye bolıp atırǵan bolsa, sol salmaq saqlanadı».45 Bunda sóylewshi yamasa jazıwshı qanday da bir nárseni ajıratıp, atap, ayrıqsha

fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. — Samarqand: 2020, 19-bet.

21

kórsetip aytıwdı maqset etedi. Mısalı: Hátteki, «ǵawashalardıń solıwına tıyım salıw sonıń ǵana qolınan keledi»dep te oyladı. (Ó.X.). Agronomlardıń, ilimpazlardıń qolınan bul isti dúzetiw

keler me eken? (Ó.X.). Al, usı qol komponenti menen kelgen tómendegi frazeologizm basqa máni ańlatadı: – Ilaj joq. Ne deseń de

qolıń kelip tur, – dep moyınladı Hákimbay. (Ó.X.). Bul frazeologizm «qolı kelip tur – asıǵı alshı, jolı bolıp otır»46 degen

mánini bildiredi. Usı qol sózi, sonday-aq, basqa da múshe atamaları menen keletuǵın seslik úylesken kóplegen frazeologizmler bar.

Mısalı: Jáhángirdiń egini pispey, qurı qol pisi qurıp qalıw-

ǵa qaraǵanın qaladaǵı jer bólimindegiler de, «Soyuz qosshınıń» adamları da biletuǵın edi. (Ó.X.). Olay bolsa, minekey, tórt kóz túwelmiz, kápir hám qudaydan bezgen Jáhángirdiń gellesin kim aladı? – dedi azǵantaydan soń bir shoqıp, eki qaraǵan qaraqshı hákkedey tum-tusına jalt-jalt qarap. (Ó.X.). Kempirtóbeden túskendey birden biná bolǵan bul hádiysege gúbir-gúbir tońqıldandı. (Ó.X.). Erteń azannan baslap Jáhángirdi atızda kórińler. Sonday isleymen, eger tańlaylarıńız taqıldamasa,maǵan kelińler... (Ó.X.). Gey birewler patefonnan kózin almay, awzın ashıp qaldı. (Ó.X.). Bunda qurı qol – bos qalıw, tórt kóz túwelmiz — «hámmesi bar, bári qalmastan qatnasıw, túwel bolıw»47,tóbeden túskendey –tosat- tan, kútilmegende, tańlaylarıńız taqıldamasa – hayran qaldırmasam, awzın ashıp qaldı – kútá tańlandı degen mánilerdi tásir-

li jetkeredi.

Qaraqalpaq tilindegi geypara frazeologizmlerdegi komponentlerde sóz basında birdey yamasa uqsas seslerdiń tákirarlanıp kórkemlik dóretiwi olardıń bir ózgesheligi sıpatında tanıla-

dı. Bunda tek seslerdiń ápiwayı jıyındısı emes, al mánilik hám seslik úylesimniń birigiwi, sol arqalı frazeologiyalıq

máni pútinligi saqlanıwı zárúr boladı. Bunday sıpattaǵı frazeologizmler óziniń hám mánilik, hám seslik kórkemligi menen ajıralıp turadı. Mısalı: Bunıń astarında bir gáp bolıwı kerek,

qoyıp tura ber, Aytannıń tarpıwına tússeń ele sen-ám qızıq bolasań! (M.N.). Bunda tarpıwına túsiw frazeologizmi bir adamnıń dákkisine ushıraw, qolına túsiw, qısımına túsiw, oǵan qanday da bir tárepten ǵárezli, qatnaslı, baǵınıshlı bolıw sıyaqlı

46 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi.

– Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2018, 113-bet.

47 Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1985, 45-bet.

22

mánilerdi bildiredi. Al, taqımına túsiw frazeologizmi bir adam-

ǵa tiyisli bolıw, ústemligine boysınıw, erki, biyligi, bas bostanlıǵı sonıń qolında bolıw, ústemligine ushıraw, qolına túsiw, mısalda ilajsızlıqtan qolına túsip, nekesinde bolıw mánisin ańlatadı: Men bolsam, naylajlıqtan Qálimbet baydıń taqımına tústim.(Ó.X.).

Usı taqım sózine baylanıslı basqa da bir qansha (evfoniyalıq emes) frazeologizmler ushırasadı. Mısalı: Bul juwaday sol-

ǵır, jalǵızımdı taqımına basıp, kókpar oynaǵanı azday, ózin kók ala qoyday etip sabaǵan, qaynaǵa! (J.S.). Endi on jıldan keyin ózińdi taqımına baspaydı dep oylaysań ba? (J.S.). Qolı

qızılǵa tiygen jeńgeń aǵańa taqım burawdı salmas pa eken? (K.S.).

–Balam! – dedi Allamurat suwpı, – Eshbayjannıń taqımı bos qaldı.(J.S.).

Taqım sózine baylanıslı I.Keńesbaev qazaq tilindegi tómendegi frazeologizmlerdiń mánilerin túsindiredi: «taqımǵa aldı

–qattı albırattı, ábden qıstı; taqımǵa bastı – 1.minip júrdi

(attı – B.Yu.); 2. óńgerdi; taqım jazdı – shaptı, júrdi degen mánide aytıladı; taqım qaqqızbadı – júrdek, qamshı urdırmaytuǵın at tuwralı aytıladı; taqım saldı – atqa mindi; taqı-

mı(ı) toları joq – kewli tolıp, kewli razı bolatuǵın adamı

joq; taqımı jarımaǵan – góne, hayalı turaqlamaǵan degen mánide; taqımı [atqa...] jarımadı – minip júretuǵın kóligi bolmadı;

taqımı keppes urı – baw kespe urı; taqımına at tiydi – astına at pitti; taqımı tarttı – xalıqlıq ırım-joralǵını bil-

diretuǵın sóz («At pitedi», «Hayalǵa birew ushırasadı» degen mánide); taqımı tolmadı – mensinbedi, mise tutpadı».48 Mısallarda taqımına basıp – ezip, azaplap, boysındırıp, taqımına baspay-

dı dep oylaysań ba – qorlamaydı, azap bermeydi, ósh almaydı dep oylaysań ba, taqım burawdı salıw – qıynaw, azaplaw, azar beriw, qısqıǵa alıw, tergew mánilerin, taqımı bos qaldı – kontekstke sáykes teńi, sırlası, janashırı, dostı bolmadı, kewli jaqın ada-

mı menen ayra tústi; jáne básekilesetuǵın, ózine teń keletuǵın,

ózine say yamasa basım bolǵan qarsılasatuǵın adamı bolmadı degen mánilerdi ańlatadı. Bunday frazeologizmlerde milliy ruwx ayqın seziledi.

J.B. Satkenova, N.Q. Bisegalieva: «Hár qanday jazıwshı qaharman obrazı menen onıń haqıyqıy bolmısın beriwde tillik

48 Keńesbaev I. Qazaq tiliniń frazeologiyalıq sózdigi. – Almatı: Qazaq SSR niń «­ılım» baspası, 1977, 488-489-betler.

23

kórkemlewshiqurallardı qollanadı. Biraq, jazıwshı óziniń stillik, tillik talǵamına say olardı saralap, tańlap beredi. Ásirese, jazıwshı qollanısındaǵı frazeologizmlerdiń, avtorlıq qollanıslardıń qaharman obrazın beriwdegi xızmeti ayrıqsha. Kórkemlewshi qurallar qaharmannıń minez-qulqın, psixologiyalıq

awhalın, emoсiyasın dál beriwge jaǵday tuwǵızadı»49 dep kórsetedi. Bul pikirdi tómendegi frazeologizmler ayqın dálilleydi: Nar-

bay salısı suwǵa ketken kisidey sam-saz bolıp, qabaǵınıń astınan qarap tur eken. (Ó.X.). Jáhángir óziniń qatallıǵın da, oǵırı

ójetligin de, geyde adamlarǵa qattı-qayırım sóz aytatuǵının da, sóytip, kópshilikti renjitip júrgenin de sezbedi. Atı salǵan jerden jorǵalap, hesh kim betine jel bolıp tiymegen soń, ol ózinińqattı ketkenin qaydan bilsin? (Ó.X.).

Xalıq óziniń basınan ótkergen turmıs tájiriybelerine baylanıslı kóplegen turaqlı birlikler dóretedi. Xalıqtıń turmısqa,

ómirge, insanǵa, qorshaǵan ortalıqqa degen kózqarasların sáwlelendiretuǵın bunday frazeologizmler onıń oy-pikirlerin júze-

ge shıǵarıwda áhmiyetli qural sıpatında xızmet atqaradı. Olardıń arasında komponentlerindegi seslik tákirarlarǵa iye, evfoniyalıq sıpattaǵı frazeologizmler óziniń ayrıqsha kórkemligi, tásirsheńligi menen belgili. Mısalı: Qalay degen menen olkópti kórgen, kóp biletuǵın haqıyqat diyqan adam ǵoy. (Ó.X.). Bilsem,

ózińnen bir kóylek burın tozdırǵandı kórseń, onıń menen sóylesip keńes soraw, hal-jayın biliwge qızıqsınıwıń kishipeyil-

ligi ǵoy» dep oyladı ol jóninde. (Ó.X.). Jáhángir ómiriniń kóbinshe aytqanı aytqan, degeni degen bolıp,ójet hám ǵırıs ósti.

Ásirese, úyiniń ishinde hesh bir bende onıń aytqanın tıńlamay, hesh adam sózin sındırǵan emes. (Ó.X.). Hayalınıń otırǵan jeri

óziniki bolıp, boyın qıya tasladı da, dárhal uyqıǵa ketti. (Ó.X.). Bunda kópti kórgen alliteraсiyalıq frazeologizmi kóp biletu-

ǵın sóz dizbegi menen sinonim sıpatında paydalanılǵan bolsa, usı mánige qosımsha jası úlken, tájiriybesi bar, tájiriybesi

mol mánisin ózińnen bir kóylek burın tozdırǵan frazeologizmi de bildiredi. Al, aytqanı aytqan, degeni degen bolıw birligi teńles eki komponentli frazeologizmbolıp-alliteraсiya-assonan- slıq sıpatqa iye, sózin sındırǵan emes – gápi qaytıp kórmegen, bárqulla aytqanı bolǵan, orınlanǵan mánisin ańlatadı. Júdá

49 Satkenova J.B., Bisegalieva N.Q.Balalarǵa arnalǵan poeziyalıq shıǵarmalar turalı. // BQMU Xabarshı. – Oral: M.Ótemisov atındaǵı BQMU, 2016, ¹ 3, 215-bet.

24

qattı sharshaw mánisi otırǵan jeri óziniki bolıp frazeologizmi arqalı tásirli berilgen bolıp, bul frazeologizm háreketsheń emes,

shaqqan emes, jay basar, awır qozǵalatuǵın adamǵa (kóbinese, hayalqızlarǵa) baylanıslı da aytıladı. Bulardıń bári de tek máni-

lik emes, seslik kórkemligi menen de tásirli.

«Evfoniya birdey sesler yamasa sesler toparınıń tákirarlanıwı járdeminde dóretiledi».50 Frazeologizmlerdegi evfoniya olardıń tásirliligin jáne de arttıradı, obrazlılıǵın kúsheyte-

di. Mısalı: Taqır jerden shań shıǵarıp, jesir dawı bar ma, urısqan bar ma, talasqan bar ma, solardı dawǵa aylandırıp, birneńe shıǵarıp júriw kerek, bolmasa qazan qaynamaydı. (Q.Á.). Ol jayǵa sıymay ketti. Tórt diywal tórt tárepinen qısıp baratır. (K.S.).

Xalıq qulaq qoyıp tıńlay beredi. (K.S.). Bıyıl enesi qaytıs bolǵalı Biybiráwshan atasınıń awızına qarawdı úrdiske aylan-

dırǵan edi. Aytqanın xat penen qálemdey kóredi. (K.S.). Ornınan

órre turdı da, sırtqa zıp berdi. (K.S.). Jóndi-josaqtı bilmey, halalanı sala beredi. (Q.Á.).

Qaraqalpaq tilindegi ayırım naqıl-maqallar frazeologiyalıq mánide jumsaladı, sonday-aq, geypara seslik garmoniyaǵa qurılǵan alǵıs hám ǵarǵıs mánili frazeologizmler óziniń ótkirligi, ay-

rıqsha tásirliligi menen sıpatlanadı.Mısalı: Eń bolmasaquwıs

úyden qurı shıqpay, nan awız tiysin, bala paqır. (Ó.X.). – Qoy, kempir, sen olay deme. Kózimniń tirisinde máńgi birge bolasań, bilsem.

Sol ushın «erli-zayıplı, qosaǵın menen qosa aǵar» deydi. (Ó.X.). Topıraǵı torqa bolǵırpaqır murap edi ǵoy. (K.S.). Jatqan jerleriń jarıq, topıraqlarıń torqa bolǵıraǵalarım-ay! (K.S.).

«Óziniń obrazlılıǵı menen ózgeshe bolǵan frazeologizmler hár bir millet tiliniń ayrıqsha kórinisi bolıp tabıladı. Frazeologizmlerdi kórkem shıǵarmada keń qollanıwdıń ózi milliy

ózgeshelikti kórsetedi».51 Bunday frazeologizmler qaraqalpaq xalqınıń da milliy til baylıǵınıń bir bólegin quraydı. Olar

mánilik jaqtan da, seslik tárepten de tásirli hám kórkem bolıp keledi. Mısalı: Burın bolǵanda ǵoy bastırılıwlı qazan bastırılıwlı qala berer edi. (K.S.). Hayalı da ser salıp edi, júregi suw

50 Xalimova F.R. Poetik matnning lingopoetik xususiyatlari va tarjima-

ning pragmatik muammolari. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. –Toshkent: 2019, 23-bet.

51 Pirniyazova A. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. Filol. iliml. dokt. (DSc)... diss. avtoreferatı – Nókis: 2020, 140-bet.

25

ete qaldı. (K.S.). Jańǵızınıń qanlı maydanǵa atlanar aldı altı qanatlı úyge bir ózi sıymay poshalap, ingendey qayısıp, botaday bozlap otırǵan Nazlı kempir júregindegi dártine usınnan basqa shıpa taba almadı ma, kim bilsin, qıza kele aytınıp jıladı.

(K.S.). Sonnan soń «ólim-ólim bir ólim» dep aqsaqal bolıstıń qorlıǵıńa kónbey qarsı boldıq. (Q.Á.).

Qaraqalpaq tilinde ton, postın sózleri menen baylanıslı

túyeden postın taslaǵanday, at-tonın al qashadı, tonın teris kiyiw hám t.b. sıyaqlı frazeologizmler bar. Olar kórkem shıǵarmalarda

sóz sheberleri tárepinen geypara ózgerisler menen stillik maqsetlerde qollanıladı. Mısalı: Geyde at-tonın teris awdarıp kiygen bále-meterge uqsap ketedi. (K.S.).

Xalıqtıń sheberligi turmısta, ómirde, qanday da bir nárseni paydalanıwǵa qolaylılıǵı yamasa qolaysızlıǵına sáykes, uqsas, soǵan salıstırılıp dóretilgen frazeologizmlerde de ayqın kórinedi. Mısalı: Qap, quyısqanǵa qıstırılǵan tezekteybolıp, bul da qalmadı-aw, bir jaǵımızdan. (Q.Á.). Hár qıylı ádebiyatlarda«quyısqan» sózine attıń er-turmanına baylanıslı túsinik beriledi:

«... erdiń aldıǵa jılısıp ketpewi ushın attıń quyrıǵınıń astınan aylandırılıp erge biriktiriletuǵın qayıs mánisin bil-

diredi»52, «Quyısqan (quyısqan) – er aldına ketpew ushın attıń quyrıǵınan quyısqan asıp qoyadı. Qırǵız tiliniń geypara govorlarında quyushqan1 formasında qollanıladı»53, «Sonday-aq, erdi baylaw ushın attıń jalańash bedenine terlege, terlegeniń ústinen kópshik, er attıń bedenine batıp ketpewi ushın astınan jahannik salınıp, er tusayıl menen baylanıp, qayıslı quyısqan menen bekkemlenedi».54 Belgili bolǵanınday, usı quyısqanǵa tezektiń ilinip, qıstırılıp júriwine baylanıslı awıspalı mánide pay-

da bolǵan bul frazeologizm qolaysızlıqtıń payda bolıwı, qanday da bir nárseni islewge qolaylı múmkinshiliktiń bolmawı, bir nárseniń qıstırılıp, qosılıp, kereksiz nárseniń birge júriwi, bir nárseni islewge múmkinshilik bermewi, tosqınlıq etiwi mánisinde keledi.

Solay etip, frazeologizmler xalıq tiliniń kórkem úlgisi bolıp, oy-pikirdi tujırımlı, tásirli jetkerip beriwdiń bir quralı

«Qaraqalpaqstan», 1971,114-bet.

54 Nazarov N. Laqaylar: dialektologiya va frazeologiya. –Toshkent: 2010, 27-

bet.

26

sıpatında ózgeshelenedi. Olar ayrıqsha tásirli, obrazlı bolıwı menen birge quramındaǵı sózlerdiń basında uqsas yamasa birdey seslerdińtákirarlanıp keliwi menen de kórkem túske enedi. Qaraqalpaq tilindegi usınday seslik kórkemlikke tiykarlanǵan frazeologizmlerdi úyreniw, fonostilistikalıq kózqarastan baha beriw olardıń jeke sıpatlarınıń birin ashıp berdi.

27

II BAP. QARAQALPAQ TILINDEGI EVFONIYaLÍQ

FRAZEOLOGIZMLERDI¨ LEKSIKA-TEMATIKALÍQ HÁM

STRUKTURALÍQ ÓZGEShELIKLERI

Qaraqalpaq tilindegi basqa da frazeologizmler sıyaqlı evfoniyalıq frazeologizmlerde de leksika-semantikalıq qubılıslar, sonıń ishinde, sinonimiya hám variantlılıq qubılısı ónimli ushırasadı. Bunda kópshilik jaǵdaylarda, frazeologizmniń bir variantında seslik garmoniya, evfoniya saqlanadı.

Qaraqalpaq tilindegi evfoniyalıq frazeologizmlerdiń bir toparında komponentlik quramında ayırım sózlerdiń mánileri házirgi kózqarastan túsiniksiz bolıp keledi. Quramında nekrotizmler ushırasatuǵın bunday evfoniyalıq frazeologizmler qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında ózine tán ózgeshelikler menen sıpatlanadı.

Evfoniyalıq frazeologizmlerdiń quramındaǵı sózler hár qıylı mánilerdi ańlatadı, túrli zat, qubılıs, háreket, belgi hám t.b. menen baylanıslı bolıp keledi. Bunda olar kópshilik jaǵdaylarda uyıtqı sóz xızmetin atqarıp keledi. Sonıń menen birge, ayırım evfoniyalıq frazeologizmler adamnıń sırtqı kórini-

sine, minez-qulqına, sezimlerine qatnaslı boladı. Jáne bir toparı, adam múshe atamaları menen baylanısadı hám t.b. Usınday sıpatlı ózgesheliklerine baylanıslı olardı bir neshe toparlarǵa bólip qarawǵa boladı.

Seslik tákirarlardıń frazeologizmniń quramında belgili bir jaylasıw ornı, tártipleri, ózgeshelikleri evfoniyalıq frazeologizmlerdiń strukturalıq ayrıqshalıqlarına da tallaw jasaw zárúrligin kórsetedi.

Seslik úylesimge tiykarlanǵan frazeologizmlerdi oǵan uqsas keletuǵın ayırım seske eliklewish komponentli frazeologizmlerge salıstırmalı tallaw da belgili dárejede áhmiyetke iye.

28

2.1. Evfoniyalıq frazeologizmlerde sinonimiya hám variantlılıq qubılısı

Hár qanday tildiń sóz baylıǵın bildiretuǵın kórsetkish – sinonimler hám variantlar bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tiliniń mánilik baylıǵı ondaǵı sinonimiya hám variantlılıq qubılısı arqalı da ayqın kórinedi. Bunday mánilik qubılıslar til-

degi sózlerde, sóz dizbeklerinde, gáplerde ǵana emes, al xalıq kórkem

óneriniń jemisi bolǵan, bizge shekem tayar, turaqlı túrinde qáliplesken frazeologizmlerde de ónimli ushırasadı. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonim hám frazeologiyalıq variantlardaǵı seslik garmoniya, evfoniyalıq sıpatlar, seslik tákirarlar fonostilistikalıq baǵdarda tallaw jasalǵanda ayqın kórinedi.

Frazeologiyalıq sinonimler menen variantlar xalıq tiliniń

ájayıp kórkem kórinisi, obrazlılılıq penen oralǵan bay mániler ráńbáreńligi, ses hám sóz kórkemliginiń, tásirsheńliginiń kóp túrliligi bolıp, sóylewge kórkemlik, tujırımlılıq, emoсio- nal-ekspressivlik máni beredi. Frazeologizmler bir-biri menen de, dara sózler menen de sinonim bolıp keledi, bunda olardıń tásirlilik, emoсional-ekspressivlik múmkinshilikleri tolıq

kórinedi. Frazeologiyalıq variantlarda ayırım komponentler ózgerip kelip, birdey máni saqlaydı. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sinonimler menen frazeologiyalıq variantlar da ózine tán fonostilistikalıq sıpatlaması menen ajıralıp turadı. Olar-

dı izertlew qaraqalpaq tiliniń bay kórkemlik, frazeologiyalıq múmkinshiliklerin ashıp kórsetiwge járdem beredi.

Sinonimiya hám variantlılıqtıń san álwan kórinisleri kórkem shıǵarma tilin oǵada tásirli, obrazlı etip, kórkem túrge endiredi, tásirsheńligin arttıradı. Mısalı: – Óz sózim ózime tayaq bolıp, aytıwǵa batılım barmay atır-aw... Jamanı jawdıń basına! Sol balanıń oqtay bolǵanına quwanıp kelip otırıppan. Burın erke boldı. Qıńır bolǵan soń, shóp sındırıp, ot ısırıp

kórgen emes edi. Al, sol ózi qırsıq bala búgingi kúni eseyip, ortań qolday adam boldı da qaldı. Qol qabısın aytpaysań ba onıń!..

Qoy deseń qılmaydı. «Men isleymen, meniń qolımnan keledi!...» dep alıp-ushıp shulǵıp tur-aw, shıraǵım.Gáptiń lápsi-lámiri,dúnya- da adamǵa bergen bilimnen artıq shiyrin miywe joq shıǵar dep oyladım. (Ó.X.).

29

Evfoniyalıq frazeologizmler sinonimiyası úsh túrli ózgeshelikke iye. Olar: 1. bir-biri menen sinonim bolıp keledi; 2. evfoniyalıq emes frazeologizmler menen sinonim bolıp keledi; 3. dara sózler menen sinonim boladı;

1. Evfoniyalıq frazeologizmler bir-biri menen sinonim sıpatında paydalanılıp, adamnıń kewil-kúyin, halatların, xarakter, qásiyet, psixologiyasın hám t.b. kórsetiwde emoсional-ekspres- sivlik boyawlarınıń basımlıǵı menen ayrıqsha súwretlep jetkeredi. Mısalı:

Sonda nege qayǵı shegip jas júrek,

Sonda nege qabaq túyer tas túnek? (I.Yu.).

Jigitte ún joq, qabaǵı qarıs jabılǵan. (Sh.S.). Jańaǵı keńkildi qabaǵın qarıs túsirgen jigittiń iri dawısı taǵı gúrildedi:.. (Sh.S.).

2.Evfoniyalıq emes frazeologizmler menen sinonim bolıp kelgende olardıń mánilik ózgesheliklerine sáykes oy-pikirdi obrazlı sıpatlawǵa múmkinshilik beredi. Mısalı: Olardıń kóki-

regin erte bastan basıp,júreklerine suw búrkip, kózlerine kórsetip qoymasaq bolmaydı. (Ó.X.).

3.Evfoniyalıq frazeologizmler dara sózlerdiń sinonimi sıpatında paydalanıladı. Bunday frazeologiyalıq sinonimlerdiń mánileri ráńbáreńligi, tásirli bolıp, sóylewshiniń sezimin, qatnasın, kózqarasların da ayqın sáwlelendiredi. Sonlıqtan, olar kórkemlikti, tásirsheńlikti arttırıp, bayıtıp keledi. Bunday frazeologizmler belgini arttırıp kórsetiw ushın xızmet atqaradı, is-háreketlerdi obrazlı sıpatlaydı. Mısalı:

Al, ákesi otır «bılsh» etpey bunda,

Kórmedim bunıńday arsız ákeni... (I.Yu.). Olar paydasına pútin oǵada,

Suwdı bógep turıp isher saǵada. (I.Yu.). Al, Táńirbergenov oqıwǵa bara almawı, úy mashqalası, úy paydası, paydakúnemlik esin aldı. (Q.A.). Tursın onıń barmaqlarına qolın aparıp edi, muz qara

kesek bolıp, sup-suwıq tiydi. (Ó.X.). Bunda (beti) bılsh etpey hám arsız, paydasına pútin-paydakúnemlik, muz qara kesek bolıp, supsuwıq birlikleri sinonim bolıp keledi.

Bunday frazeologizmler sóylewde ónimli qollanıladı: Suwıq, qatıp qalǵan dene muz qara kesek. (S.S.). Awıldan shıqqanda kúnniń ırayı jıllı sıyaqlı edi. Al, házir eki qulaǵım shımlap, ashıǵan-

day. Bet-awzım muz qara kesek. (Ó.X.). – Pay-pay, shıraǵım, nesin

30