Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

6. Ánwar: –...Toqta, toqta! Qaysı aqmaq zıńǵıp turǵan mashının dal-dal qılıp buzıp, bóleklep satıp atır.

K.Raxmanov paydalanǵan, dóretken, oylap tapqan, ózgeris kirgizgen frazeologizmler hám naqıl-maqallar bir neshe usıllar tiykarında qáliplesken bolıp, ol avtordıń jeke dóretiwshilik ja-

ń ashıllıǵın, dóretiwshi sıpatında tilge (sózge) uqıplılıǵı

menen sheberligin, sóylew sıpatlamasın, usı arqalı ózi dóretken qaharmanlarınıń sóylew portretin, xarakteristikasın kórsetedi, shıǵarma qaharmanlarınıń sóylew sıpatlamasınıń baylıǵın, ráńbáreńligin, tapqırlıǵın, tilge baylıǵı menen sheshenligin, sheberligin ańlatıp keledi. Mısalı:

Atash: – Olay deme, balam. Mıń aytqanda da, qıyametlik qońsı bolıp sonsha jıl otırdıq. «Qızdı kim ayttırmaydı, qımızdı

kim ishpeydi». Bunnan bir hápte burın Shámenniń ózi menen Shımbayda bir merekede keliskenbiz. Ol da yaq demedi. Ballar bir-birin qálesse, dırrıqshılıǵımız joq dedi. Búgin bara ǵoyıń dedi.

Ánwar: – Pay neteseń-áy, úydegi sawdanı bazardaǵı nırq buza qoyǵan eken. Áy, endi balań aman bolsın, bir shúyke bas qapılar deyseń be, Atash aǵa?

«Qaraqalpaq tilinde hayal-qızlarǵa bolǵan qaraqalpaq xalqınıń kózqarası, túsinigi frazeologizmlerde sáwlelengen: erjetken qız; boy jetken qız; qızıl kóylekli; qızıl shalǵıshlı; qız

taxtı; qız qılıǵı; qız aları (úylenbegen jigitke sıbaǵa, sıy); qızdıń jıyǵan júgindey; qız quwıw (dástúriy xalıq oyını); qız minezli; qız oyatıw; qız alısıw; qız ayttırıw; qızlay alǵan

hayalı, qız uzatıw, qız jasawı t.b. úrp-ádet, dástúrlerdi bildiretu-

ǵın frazeologizmler bar. Kórkem shıǵarmalarda hayal-qız túsinigin bildiretuǵın frazeologizmler kóp ushırasadı:

Qız almaǵan jigittiń bári sonday boladı, qızıl kóyleklini kórse, ishken asın qoyadı. – Xojalıǵın tiklep,bir shúberek baslını úyine kirgiziwdiń talabında shıǵar, – dedi aǵam. (S.Bahadırova)».179

Avtor teńles eki komponentli frazeologizmniń úlgisi tiykarında jańa birlikler dóretedi. Mısalı: Ánwar: – Yaq... sen sırtıń sulıw, ishiń suwıq xolodilnikseń.

«Sulıw» ulıwmalıq mánisi tiykarında insannıń sırtqı kórinisin kórsetiw átirapımızdaǵı waqıya-qubılıslardı qabıl

179 Pirniyazova A. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. Filol. iliml. dokt. (DSc)... diss. avtoreferatı. –

Nókis: 2020, 28-29-betler.

141

etiw proсesin qalıs sáwlelendiretuǵın «shıraysız» antonimine salıstırǵanda az ushırasadı. 3.1. Paremiyalar insannıń jalǵan gózzallıǵı onıń haqıyqıy gózzallıǵı bolmaytuǵınlıǵın es-

kertedi: Appearances are deceptive =Usti yaltiroq, ichi qaltiroq =

Sırtı jıltıraq, ishi qaltıraq; 180 Bunda sırtı pútin, ishi tútin, sırtı jıltıraq, ishi qaltıraq frazeologizmleriniń qálibi tiy-

karında evfoniyalıq okkazional frazeologizm dóretilip, ol personajdıń jeke xarakterin kórsetiw ushın xızmet etedi.

Sóz sheberi bir sesti ózgertiw, qosıw, almastırıw yamasa tákirarlaw usılı arqalı oǵada úlken tásirsheńlikti payda etedi. Frazeologizm yamasa naqıl-maqallardıń quramına usınday seslik ózgerislerdi kirgiziw arqalı olardıń mánilerine tásir kórsetedi,

sóz oyınların dóretedi. Usı arqalı qaharmanlardıń ishki sezimleri, minez-qulqı, obrazları, psixologiyasına tán jeke sıpatlar tolıq ashıp beriledi, olar obrazlı sıpatlanadı, kórkem-súwretli- lik jaratıladı.

Komediyalıq shıǵarmanıń tili – jazıwshınıń gáp quraw sheberligi, naqıl-maqallar menen frazeologizmlerdi jańasha qollanıwı, olarǵa jańa, tıń mánilik boyawlar qosıwı, ashılmaǵan táreplerin tapqırlıq penen jańartıwı, jańa naqıl-maqal, frazeologiyalıq birlikler jaratıwı menen obrazlı, tásirsheń.

Shıǵarmanıń baslanıwında taza kóship kelip atırǵan qońsı menen Aytan ǵarrınıń tanısıwında sózlerdiń túrlenip keliwi ayqın kórinedi. Mısalı:

Aytan: – Atıńız kim boladı, zamanlas?

Shámen: – Shámen.

Aytan: – Yaq, ózińizdiń atıńızdı sorap atırman.

Shámen: – Haw, sol Shámen degen ózimniń atım ǵoy!

Aytan: – Erkektiń atı da Shámen boladı eken-aw. Maqsım degen joram ber edi, hayalınıń atı Shámen.

Shámen: – Ol Shámenniń gúli bar shıǵar?

Aytan: – Alpısqa shıqqan kempirde gúl bola ma? Maqsım onıń gúlin otızdıń dógereginde-aq otlap qurttı ǵoy. Áy, yaqshı-dá...

Shámen bolsań Shámen bol. Saqaldı óziń qoymay júrseń be, ya iyegińe qıl kógermegen kóseseń be?

180 Jalǵasov N.M. Proverbial tuzilmalarda insonni baholashning pragmatik va lisoniy-madaniy xususiyatlari (ingliz, wzbek va qoraqalpoq tillari misolida). Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Samarqand: 2020, 16-bet.

142

Shámen: – Ómirimshe muǵallim bolıp islegen soń... saqal qoyıw da bir túrli eken.

Aytan: – Nesi bir túrli? Muǵallim bolǵanda ne, oqıwshılarıń asıla ma? Saqal degen de ǵarrılıqtıń kórki ǵoy, jarqılıq!

Perixan: – Qoysh, ǵarrı, jarǵaqtay iyegiń... kórkemish. Shámen: – Ózińniń atıń kim, qońsı?

Aytan: – Aytan.

Shámen: – Ayxan?

Aytan: – Aytan! Ayxan dep maǵan da qatınnıń atın berejaqsań ǵoy. Ata-anamnıń qoyǵan atı Aytmámbet edi, sońǵılar qısqartıp aytıp Aytan dep ketti.

Shámen: – (kúledi) Durıs ǵoy. Aytmámbet dep kim awzın toltırıp aytıp otıradı. Aqmámbet bolsa, bir sári... haslı bizler Shımbaylımız.

Bunda Aytan Shámenniń atın hayaldıń atı dese, Shámen Aytannıń atın Ayxan dep esitip, bunnan jazıwshınıń sheberligin,

ǵarrı adamlardıń jasına say qatarı menen sóylesiw, házillesiw, tánha qaraqalpaq xalqına pitken basqılasıw ózgesheligin kórsetip beredi. Shámen Aytannıń tiykarǵı atı Aytmámbet ekenligin bilip bolıp, «Durıs ǵoy. Aytmámbet dep kim awzın toltırıp aytıp otıradı. Aqmámbet bolsa, bir sári...» dep sózdi oynatadı. Son-

day-aq, «Saqaldı óziń qoymay júrseń be, ya iyegińe qıl kógermegen kóseseń be?» dep soraǵanda iyegińe qıl kógermegen kóse birligi paydalanılsa, keyinirek Aytan ǵarrınıń balası Ánwar «Al, mına

bir jıltır iyekti tanımadım» deydi.

Keyin tanısıw dawam etedi. Gezek endi kempirleriniń atın aytıp tanısıwǵa keledi:

Aytan: – Qurdas dediń, seniń ózi, jasıń?...

Shámen: – Jılım jılqı ǵoy.

Aytan: – Jılqı! ²áy, bárekella! (onı qushaqlap aladı). Men de jılqıman ǵoy.

Perixan: – Eki jılqı bir jerge jayǵassańız bolǵanı ǵoy.

Aytan: – Áy, endi kisnewge hal qaldı ma? Qazıǵımızǵa súyenip turǵan jılqılarmız ǵoy. Kempiriń bar ma, Shámen jora?

Shámen: – Bar bolǵanda qanday! Úydiń ishlerin jayǵastırıp atırǵan shıǵar. Atı – Íqlıyma.

Aytan: – Íqlıyma? Yapırmay bala, Shımbaydan túrli at shıǵadı. Músliyma, Sáliyma, Aliyma degenlerdi esitetuǵın edim. Íqlıyma degeni...

Perixan: – Qoysh, ǵarrı, ne bolsa soǵan tań qalasań da otırasań. Íqlıyma degen de bir arabsha sóz shıǵar.

143

Shámen: – Durıs! Íqlım degen sóz bar ǵoy.

Aytan: – Íqlım?

Shámen: – Íqlım degen klimat degen sózge tuwrı keledi. Bılayınsha aytqanda, hawa rayı. Ákesi sinoptik bolıp islegen ǵoy. ...

Aytan: – Íqlıyma deydi! Endi, bala,hawa rayın seniń kempirińe qarap biletuǵın bolǵan ekenbiz.

Shámen: – Ózi, jorajan,xojalıqtaǵı hawa rayın basqarıp otıratuǵın usı kempirlerimiz ǵoy.

Bunday sóz oyınları, sóz qashırımları, jazıwshınıń sózlerdiń mánilerin qubıltıp paydalanıw sheberligi shıǵarmaǵa ayrıqsha kórkem tús beredi. Endi úshinshi bir qaharmannıń atına baylanıslı sóz mánileriniń ózgeriwlerin kóriwge boladı:

Ánwar: – Maqpal! Atıń Maqpal bolǵan menen zatıń boz eken.

Ókpelemeyseń. Onsha tırsıyǵan kóylek kiygenshe keńireginen kiyseń boladı ǵoy.

Keyinirek balası Ánwarǵa tanıstırıw payıtında Aytan ǵarrı bılay deydi:

Aytan: – Bul da qudaydıń bir juplastırıp qoyǵanı shıǵar.

Shámen menen ekewimiz de jılqı bolıp shıqtıq.

Á nwar: – Onda... bir-birińizge súykenise bermey otırıń, sál jerde tebisip, óńkilesip ketersiz. Sizler jılqı bolıp shıqsa-

ń ız, kempirlerimiz ǵashır bolıp shıqpasa bolǵanı ǵoy. Sóytip, bul eki dárwazadan adam kirip shıqpay, gileń jılqı menen ǵashırlar kirip shıǵıp tursa! (hámmesi kúlisedi).

Bunda eki ǵarınıń eki jılqı sıpatında súwretleniwi, kempirleriniń olarǵa sáykes ǵashır túrinde aytılıwı, olardıń Ánwar tárepinen dárwazadan kirip shıǵıwı túrinde elesletiliwi, son- day-aq, qarama-qarsı mánide maqpal menen bózdiń, at penen zattıń (bul jerde, negiz, tiykarı, haslı, kelip shıǵıwı, ata-tegi, ata-baba-

sı degen mániler názerde tutılǵan) ózine tán sheberlik bolıp esaplanadı.

Shıǵarmanıń hár bir qaharmanınıń óz minez-qulqına say,

ádetleri menen oy-pikirlerine, ómirge, turmısqa, adamlarǵa bolǵan kózqarasları menen túsiniklerine say, usı belgilerdi kórsetip turatuǵın sóz tańlaw, sóylew usılı bar. Ásirese, Ánwardıń ójetligi, qırsıq, hákis minez-qulqı, sóz kótermeytuǵın ádeti, tayın juwaplıǵı onıń sózinde, sóylewinde ayqın kórinedi. Mısalı:

Atash: – Bizler bir názik jumıs penen kiyatır edik.

Ánwar: – Onda sál jerde úzip alarmız. Uzaq joldan kiyatır ekensiz, anaw skameykada otırıp sóyleseyik. Meniń de ishim pi-

144

sip tur edi. (ol shúberekke qolların sıpıradı). Mınaw inińiz be?

Atash: – Bul meniń balam, atı Xalqoraz. Meniń atım – Atash.

Ánwar: – Atash pa, Átesh pe?

Atash: – Atash!

Ánwar: – Balań Xalqoraz bolǵanǵa, seniń atıń Átesh shıǵar

dep edim-ǵo. Qazaqlarda qorazdı Átesh dep ataydı. Júriń, otırayıq. (olar skameykaǵa otıradı).

Bunda jazıwshınıń qoraz benen adam atı Xalqoraz sózleriniń mánilerin oynatıp beriwi, olardı sheber baylanıstırıwı júdá qızıq.

Oy-pikirlerdiń qarama-qarsılıǵı til birliklerin mánilik jaqtan qarama-qarsı qoyıw arqalı berilip, bunda jazıwshınıń sheberligi mına sóz oyınlarınan kórinedi:

1.Ánwar: – Toyǵa men-ám barıp qarnımdı toydırıp qaytsam ba eken, bala?! Qoy, toy bir jaqqa qashpas, mınanı pitkerip taslaw kerek. Erteń pitti me dep súmireyip iyesi kelse, aldında ózim súmireyip qalarman.

2.Íqlıyma: – Men de úydi ashıq taslap baratırman, Ánwar balam.

Ánwar: – Haw, endi ne, qulp urıp ketejaqsız ba? Men Ánwar bolmay, iyt degen janıwar bolǵanımda da eki úyge hesh kimdi kirgizbeymen ǵoy. Arqayın kete berińizler. Sorap kelgenler bolsa, toylap ketkenińizdi aytsam bolǵanı emes pe?

3.Marqabay: – Sen mashındı buzıp ta bileseń be?

Ánwar: – Tuu, durak tı! Haw, mashındı lyuboy áwmek buza aladı. Biraq,lyuboy aqmaq mashındı ońlay almaydı. Ásirese, motordı. Qáne, jumısıń,ayt? Bolmasa, mınaw asfalt jol menen izińeqayt. Motor

degen tonkiy nárse, birew basında tursa alań bolıp, aljasıp keteseń. Sonnan keyin bir voltları ma, gaykaları ma awısıp qaladı.

Sóz sheberi túrli leksikalıq birliklerdi óz ornı menen júdá

úylesimli paydalanadı, olardıń mánilerin túrlendiredi. Olardıń arasında frazeologizmlerdiń astarlı, awıspalı mánileri-

nen paydalanıwdaǵı ózinshelik sheberligin kórsetedi. Ásirese, evfoniyalıq frazeologizmlerdiń mánilik múmkinshiliklerin,olardaǵı túrli semantikalıq qubılıslardı utımlı qollanadı. Olar-

daǵı sinonimiya, variantlılıq qubılıslarınıń shıǵarma tilin-

de bir qansha kórinislerin ushıratıwǵa boladı. Bunday jaǵdaylarda seslik úylesimdegi frazeologizmlerdiń bir variantında evfoniya saqlanadı. Mısalı:

145

Zayda: – Awa, Qaraqalpaqstannan barıp oqıp atırǵan qız-ji- gitler qatnasıp turamız ǵoy. Biraq, Perixan apa, kewlińizge awır almań...

Ánwar: – ²áy, keshke shekem ele mıń san eki mashın keledi.

Zayda, bir gáp aytsam... kewlińe kelmeyme?

Zayda: – Haw, ne dep kewlime keledi? Sen kimseń, men kimmen...

mázi bir qońsımız.

Jazıwshı bir neshe frazeologizmlerdi qabatlastırıp paydalanıp, shıǵarma tiliniń obrazlılıǵın arttırıp, oy-pikirdi dál, ayqın kórkemlep jetkeredi. Mısalı:

Ánwar: – Meniń atım Ánwar. Men de Xalqoraz qusap boydaqpan. Maǵan unaǵan qız, kempir-ǵarrıǵa jaqpaydı. Olarǵa jaqqanı maǵan unamaydı. Sóytip, kúnde qızıl óńesh aytıspaq, qıp-qızıl daw... úyde de, dúzde de bereketim joq.

«Xalıq tilinde pisirip jey me, janıńdı ala ma, bunnan artıq

ól deyseń be, adam jey me, (bul jerde ne) maymıl oynatıp atır ma, quday ura ma, iyt bile me, ne jaw tiydi, mayı shıǵa ma, adamnıń qorı ma hám t.b. sıyaqlı frazeologizmler soraw gáp túrinde turaqlı qáliplesken. Tek ayırım jaǵdaylarda stillik maqsette xabar, úndew yamasa buyrıq gáp mánisine ótip qollanıladı». «Bunday frazeolo-

gizmler tek mánilik jaqtan emes, strukturalıq jaqtan da hár qıylı bolıp keledi. Mısalı: 2. – Qaladan kelgen muǵallimińiz bir quday, jayǵa tıǵıp, quwqılmıltıǵın jazdırıp, zárebemizdi úyiredi, hawwa, sen qusaǵan qıysıq shápek araqxorı bir quday, óle qaldıq-ǵo

ábden, ya jabanda jasaǵan jazıǵımız ba, ya jabandaǵıadamnıń qorı ma?– dep baqırıp qaldı usta...».181 Bunday frazeologizmlerdi K.Raxmanov shıǵarmada sóz oyınların kórkemlik jaratıwdıń bir usı-

lı sıpatında paydalanǵanda onıń ayrıqsha talantın, sheberligin,

ózinshe usılın ayqın kóriwge boladı. Mısalı:

Zayda: – Áy, bala, Shámenniń úyi mınaw ma?

Ánwar: – Ne? Bala?! Tapqan ekenseń balanı?

Zayda: – Bala emey, qızsań ba?

Ánwar: – (ornınan ushıp turadı da qızdıń aldına baradı)

Kim bala? Kim qız? (qap-qara may qolı menen qızdıń shekesine shappat uradı).

Zayda: – Ásterek ursa, sharpıldısın birewler esitip qoyar. (appaq qolı menen shekesin sıypaydı, qarası juǵadı). Qarańdı juqtı-

rıpsań ǵoy.

181 Yusupova B.T. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri. – Tashkent: «Tafakkur avlodi», 2020,108-111-betler.

146

Ánwar: – Sonda adam menen durıslap sóyles. Men ne? Qara mayǵa bılǵanıp júrgen menen adamnıń qorıman ba?

Zayda: – Adamnıń qorı emes, zorı ekenseń! (artına bir aylanadı da, karate usılı menen Ánwardıń basına bir tebedi).

Ánwar: – Apaa!!! (uzınına sozılıp qulap túsedi. Zayda Shámenniń dárwazasınan ishke kirip ketedi).

Bunda adamnıń qorı ma ritorikalıq soraw mánisindegi frazeologizm adamnıń qorı emes degen tastıyıqlawshı máni bildiredi. Bul frazeologizmniń quramındaǵı qorı komponentindegi q sesin z sesine ózgertip, pútkilley qarama-qarsı mánidegi birlikti – adamnıń zorı – qollanıw menen onıń quramına ózgeris kirgizip, transformaсiyalaw arqalı mánini jáne de kúshli,

zor, ayrıqsha, ózgeshe, basqasha sıyaqlı mazmundı kúsheytip beredi. Solay etip, sóz sheberi bul orında xalıq tilinde adamnıń qorı

ma túrinde qáliplesken emoсionallıq mánidegi frazeologizmniń qorı komponenti oǵan qarama-qarsı, antonimlik mánidegi zorı sózi menen almastırıw arqalı okkazional transformaсiyalanǵan frazeologizmdi dóretip, mánige oynaqı tús berip, oǵada tásirli birlikti dóretedi.

«Fonetikalıq variantlasıw jazıwshınıń qaharman sózin awızeki seslengen sóylewge jaqınlastırıw, frazeologiyalıq birliktiń háriplik-grafikalıq imlasına eliklew, dialektlik ózgesheliklerdi, qaharmannıń soсiallıq shıǵısın kórsetiw, sóylew portretin salıwǵa umtılıw tileginen kelip shıǵadı».182 Usı kózqarastan, Ánwardıń sóylew portreti júdá quramalı, onı ilimiy kózqarastan sıpatlaw da ayrıqsha izleniwdi talap etedi. Bulay dewimizdiń sebebi, onıń sóylewinde sózdiń mánileri júdá astarlı, awıspalı, sóz oyınları menen qarısqan, seslerdiń qubılıwı, ózgeriwi menen túrlengen, mánileri ótkir,qarama-qarsılıqlı. Mısalı:

1. Atash: – Bir nárse islep otır ǵoy. Háy, balam! (qattı dawıslaydı). Háy, balam deymen!

Á nwar: – (qıshqıradı) Newe? Ayaǵıńdı ógiz bastı ma? Aytseysh aytatuǵınıńdı!

2. Atash: – Bul qaysı kóshe deymen?

Á nwar: –Mańlayıńdaǵı kóz be, ya sádep jay ma? Jazıp qoyıptı ǵoy.

3. Xalqoraz: – Jası úlken adamǵa onsha ne turpayılıq jasaysız?

182 Lomakina O. V. Frazeologiya v tekste: funkсionirovanie i idiostil. –

Moskva: RUDN, 2018, s.179.

147

Ánwar: – Turpayılıq jasap, men ne qılıppan? Mına karterdegi qara mayǵa saqalın maldım ba?

Atash: – Ásterek bola ber, balam. Bizler Shámenniń úyin izlep kiyatır edik.

Ayaǵıńdı ógiz bastı ma frazeologizmi «ayaǵın ógiz basqanday – dawıslap baqırdı, qıshqırdı»183 túrinde qáliplesken. Al, shıǵar-

ma qaharmanı onı ayaǵıńdı ógiz bastı ma túrinde paydalanadı. Jazıwshı bunda frazeologiyalıq transformaсiyanıń bir usılı

– frazeologizmdi erkin sóz dizbegine aylandırıw usılın qollanadı. Ayaqtı ógiz basıw háreketi bolǵan sıyaqlı túsiniledi. Mańlayıńdaǵı kóz be, ya sádep jay ma frazeologiyalıq birligi bolsa transformaсiyanıń jáne bir kórinisi – frazeologizmniń qura-

mın sóz (komponent) qosıw arqalı keńeytiw jolı menen jasalǵan.

Awızeki sóylewde mańlayıńda kóziń bar ma, mańlayıńdaǵı kóz be túrinde qollanılatuǵın frazeologizmdi metaforalıq mánidegi uqsaslıqqa tiykarlanǵan sádep jay ma sózi menen keńeytip, máni

ótkirligin támiyinlegen. Sońǵı mısalda saqalın sıyla(ma)w frazeologizmi mánisin saqlap, sıylamadım ba degen máni ańlatadı.

«Kórkem sóz sheberleriniń stiline tán taǵı bir ózgeshelik ol

– burınnan belgili turaqlı sóz dizbeginiń – frazeologizmniń úlgisi menen jańa sóz dizbeklerin qáliplestiriw. Bunday mısallar kórkem shıǵarmalarda, publiсistikada kóplep ushırasadı».184

K.Raxmanov shıǵarmalarında bolsa frazeologizmler menen jekeavtorlıq frazeologiyalıq birlikler birigip, qarısıp ketkenli-

gin kóriwge boladı. Mısalı:Atash: – (Xalqorazǵa) Ne qılsaq eken, balam, bolniсaǵa barıp Shámendi kórip ketsek pe eken?

Ánwar: – Hálek bolmay-aq qoyıń. Házir ol adam tanımaydı.

Xalqoraz: – Qolınan qusı ushıp ketken soń, endi nesin kóremiz.

Atash: – Al, balam, jaqsı onda. Bizlerdiń kelgenimizdi hesh kimge aytpay-aq qoy. Dártine duz sepkendey bolarmız.

Ánwar: – Onday bolsa, ap-ańsat qutılǵanıń da jaqsı bolǵan eken, Xalqoraz inim. Eplep aq may satıp, aqsha jıynay ber.

Atash: – Esapsız aq may qayda, balam-aw, eplepshaj-pajǵaalıp tursaq-ám, sonıń ózi úlken ǵániymet. Al, yaqshı, balam.

Ánwar: – Yaqshı, aman bolıńlar!

183 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2018, 24-bet.

184 Pirniyazova A. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. Filol.iliml.dokt. (DSc)... diss. avtoreferatı. –

Nókis, 2020, 36-bet.

148

Xalqoraz: – Zaydanı kórseń mennen sálem ayt.

Atash: – Endi seniń sálemińe sabın ala ma, shıraǵım-aw! Qoy qarası batsın!

Naqıl-maqallar xalıq awızeki dóretiwshiliginiń ayrıqsha tásirli, az sóz benen tereń, ótkir, tujırımlı máni ańlatatuǵın kórkem úlgisi sıpatında belgili. K.Raxmanovtıń usı «Abıyǵa babıy» komediyası tilinde de naqıl-maqallardıń shıǵarma tiliniń ótkirligi menen kórkem tásirli bolıwın támiyinleytuǵın ayrıqsha ornı menen xızmeti bar. Mısalı:

1. Ánwar: – Haw qayttıńlar ma? Toydan qaytqanǵa uqsamaysız ǵoy.

Shámen: – Áy, balam, ǵarrılarǵa toyı ne, sadaqası ne?Qarnımız toysa qurban hayt!

2. Aytan: – Sen barmadıń ba, balam?

Ánwar: – (qolların kórsetip) Mına qollarımdı tazalap bol-

ǵansha toy tarqap ketedi, aǵa. Berip atırǵanı súnnet toy bolsa, waqıt bar ǵoy ele. Úylengen toyına-aq bararman-dá.

3. Perixan: – (oylanıp) Táwiraqqa barıp qalǵan qırma saqal edi ǵoy. Sonda jigirma toǵız jasta shıǵar-aw.

Ánwar: – Jigirma toǵız bolsa, ele tórt jılım bar eken. Nesi-

ne asıǵaman? «Aldınǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi» degen. Ata jolın atlap ketiwge bolmaydı ǵoy ya, meniki durıs pa?

4. Íqlıyma: – Úyge bir miymanlar keletuǵın edi. Soǵan keshe bazardan bir túyetawıq alıp edik ǵoy. Sonı soyıp ber, balam. Asıp otıra bereyin. Hesh kim kelmedi me?

Ánwar: – Haw, Íqlıyma apa, «Qonaqtıń tóbesin kórmey malıńdı soyma» degen qarekeńniń aqılı ma, naqılı ma bar ǵoy.

Sóz sheberi bunday naqıl-maqallardı dóretiwshilik sheberlik penen ózgertip paydalanadı. Mısalı:

1. Ánwar: – Áy, qaysısıniki bolǵanda ne, áytewir, sol úydiń toyı ǵoy. Sizler-ám sol toyǵa shıqtıńlar ma?

Íqlıyma: – Awa, qaraǵım, taza qońsı bolǵannan soń, sebep penen kóshedegi merekeles adamlar menen tanısa bereyik. Júzdiń atın bilgenshe birdiń júzin bil degen ǵoy. Kempirińdi ózim alıp shı-

ǵayın. (oń jaqtaǵı dárwazaǵa kirip ketedi).

2. Atash: – «Mal ashıwı-jan ashıwı» deytuǵın edi. Qız ashıwı da jaman.

3. Ánwar: – «Jarlınıń awzı jańa asqa tiygende murnı qanaydı» degen usı.

149

Begimbay: – Awzım asqa emes, tasqa tiydi ǵoy, aǵa... Yaqshı!

(ketedi).

4. Shámen: – Haw, balam, mıń aytsa da óz ákeń ǵoy.

Á nwar: – Áy, áke! Áke degen ne jezdeniń bir qıylı. Apa! Usı adamnıń nesine qızıǵıp tiydiń? Pay, ózim bolǵanda ma, qasıńa jolatpas edim. Toǵız ay, toǵız kún kesh keldim-dá! Salıstırıw maqsetinde basqa shıǵarmalardan mısallar keltiremiz: «Jezdeniń jumsaqlıǵı jezdey keledi» degendey, ol tar minez shırtıldaq jezdesi Yusupbaydıń ala kózi astında jaltaq tárbiyada ósti. (Q.Jumaniyazov). «Ákeniń jaqsısı jezdedey!»degen. (I.Yusupov).

Bunda jazıwshı xalıq naqıl-maqalların túrlendiredi – olardıń quramın keńeytedi, olardıń úlgisinde mánilik jaqtan sáykes keletuǵın variantların jaratadı, «naqıl»dı «aqıl» degende sol naqıl-maqallardıń xalıq danıshpanlıǵı ekenligin, aqıl-nási-

yat beriwshi sıpatın, jol kórsetetuǵın, baǵdar beretuǵın, ata-baba- dan miyras bolıp kiyatırǵan danalıq ekenligin, «Ata jolın

atlap ketiwge bolmaydı ǵoy» degende elde, xalıqta, shańaraqta ákeniń rolin, ornın, wazıypasın, atadan balaǵa ótip keletuǵın ákeni sıy-

law, qádirlew, húrmetlew sıyaqlı úrp-ádetlerdi kórkem sıpatlap kórsetedi, ayırım naqıl-maqallarǵa tán mánilerdi jańalaydı, tolıqtıradı, olarǵa kúshli obrazlılıq, jáne ótkir mániler júkley-

di, bunda kóp mánililik, omonimiya sıyaqlı semantikalıq qubılıslardıń múmkinshiliklerinen sheberlik penen paydalanadı, sóz oyınların, frazeologiyalıq kalamburlardı dóretedi:

Q arnı toysa qurban hayt – ...ǵarrılarǵa toyı ne, sadaqası ne? Q arnımız toysa qurban hayt;

«Taz taranaman degenshe, toy tarqaydı – Mına qollarımdı tazalap bolǵansha toy tarqap ketedi, aǵa;

«Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi» degen» – Ata jolın atlap ketiwge bolmaydı ǵoy;

«Qonaqtıń tóbesin kórmey malıńdı soyma» degen qarekeńniń aqılı ma, naqılı ma bar ǵoy.

«Mıńdı tanıǵansha, birdiń atın bil» – «Júzdiń atın bilgenshe birdiń júzin bil» degen ǵoy;

– «Mal ashıwı-jan ashıwı» deytuǵın edi. – Qız ashıwı da jaman;

«Jarlınıń awzı jańa asqa tiygende murnı qanaydı» – Awzım asqa emes, tasqa tiydi ǵoy, aǵa;

Ákeniń jaqsısı jezdedey – Áke degen ne jezdeniń bir qıylı; Toǵız ay, toǵız kún kesh keldim-dá – perzenttiń ana boyında-

ǵı jasaw waqtı túsiniledi.

150