Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

B.Qazaqbaev ulıwma xalıqlıq úlgige sáykes naqıl-maqal yamasa teńles eki komponentli frazeologizm sıyaqlı qatarlar dórete-

di. Mısalı:

Bir waqları áynekten,

Baslıqtıń mashını kórindi gúrildep,

Qırǵıy kórgen shımshıqtay,

Orınbasardıń járdemshisi, Ísıtpası tuttı dirildep..

Kirerge tesik tappadı...

Shıǵayın dese, esik tappadı..! Pay, qapılǵır, usı shontıqlıq,

Semizlikti qoy kóteredi,

Hámeldi de boy kóteredi... («Bir qap samal»).

Frazeologizmler quramında adam atlarınıń yamasa basqa da menshikli atlardıń ushırasıwı ayrıqsha qızıǵıwshılıq payda etetu-

ǵın másele bolıp, olardıń ózine tán kelip shıǵıw, payda bolıw derekleri, sebepleri bar. «Onomastikalıq birliklerdiń deregi dúnya xalıqlarınıń áyyemgi tariyxı, turmıs tájiriybesi, jasaw tárizi, dúnyaǵa kózqarası menen baylanıslı túrde frazeologiyalıq birlikler quramında jasap keledi. Bunday milliy birlikler usı tárepinen ózleriniń kelip shıǵıw tiykarlarına iye».166 Qaraqalpaq tilindegi onomastikalıq komponentli frazeologizmler B.Qazaqbaev tárepinen ózgeshe, transformaсiyalanıp paydalanıladı. Mısalı:

Qonaqlar bettegi shokoladlarǵa...

Ballar, soyaqqa awıstı,

«Qoy» degen «Xoja» joq,

«Ták» degen Tákeń,

Erli-zayıp,

Mıńq etpedi, sezse de,

Ballardıń ákesi qonaqlar menen, Piyada gúrrińdi qurıp otır,

Anası kuxnyada,

Qara chaydı qum qaptırıp urıp otır,

Bir máhál, –

Badiya tolı tawıq tóselgen palaw keldi,

Qolları daǵal-daǵal «tentekler»

166 Radjabova M.A. Onomastik komponentli frazeologik birliklarning lingvomadaniy jihati va tarjima muammolari (ingliz, wzbek va rus tillari materialida) Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Buxoro:

2020,14-bet.

131

Tabaqtı tarpa bastı,

Birewi, –

Ústindegi góshin ap qashtı.

«Qonaq qoydan juwas...»

Ilaj joq, kóniw kerek! («Ták» degen Tákeń joq, «Qoy» degen «Xoja»).

«Qırǵız hám túrk tilinde «sóz» konсepti boyınsha til qurallarında kóplegen úy haywanlarınıń atamaları qollanıladı. Qırǵızlar da, túrkler de qorshaǵan ortalıqta tirishilik etetuǵın haywanlardıń minez-qulıq ózgesheliklerine ayırım adamlardıń minez-qulqın, turmıs tárizin salıstıradı. At, jılqı, túye, sıyır, qoy, eshki, teke, eshek, iyt taǵı basqa zoonimler adamnıń belgili bir qásiyetlerin súwretleytuǵın til quralların qáliplestiriwde jiyi qollanıladı».167

Bunday zoonimler qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda da bar bolıp, shayır qosıqtıń bántin basıw ushın «Qonaq qoydan juwas...» maqalın kóp noqat penen qollanıwı onıń ayrıqsha sheberliginiń, tilge názik talǵamınıń bir ayqın kórinisi bo-

lıp esaplanadı.

Qosıqtaǵı «Qoy» degen «Xoja» joq,«Ták» degen Tákeń, Qara chaydı qum qaptırıp urıp otır, Tabaqtı tarpa bastı, «Qonaq qoydan juwas...» degen qatarlarda bir shańaraqtıń ómirinen bir qısqa kórinisti súwretlewde ustalıq penen paydalanadı, balala-

rınıń tárbiyasın usı frazeologizm quralı, ondaǵı seslik garmoniya jáne olardı qosıqtaǵı basqa, dara sózler menen seslik jaqtan sáykeslew, úylestiriw arqalı tásirsheń, kórkem qatarlar dóretedi.

Qaraqalpaq tiliniń ájayıp, tákirarlanbas, ǵayrı naǵıslı, ózine tán, oǵada sulıw sóz baylıǵınıń, kórkem sóz óneriniń seslik uyqaslarǵa sáykes dóregen bir kórinisi sıpatında shayır «Quday sheber me, qurqıltay sheber me» frazeologizmin utımlı qollanadı:

Usı qosıqtı oqıǵanlarǵa,

Aytarım:

«Kel» degenge barǵanımız,

Bos pám eken,

167 ×olponkulova G.B. Kırgız jana túrk tilindegi konсeptualdık taldoonun negizderi («Cóz» konсeptinin negizinde). Filologiya ilimderinin kandidatı okumushtuuluk darajasın izdenip aluu úchún jazılgan dissertaсiya. – Bishkek: 2015, 70-bet.

132

Ekewi de suwquydılıqqa,

Biri-birinen ozǵan eken,

«Quday sheber me, qurqıltay sheber me»–

Hayalın Maǵrıptan,–

Erin – Mashırıptan, Tawıp ákelip,

Qosqan eken!!! («Barıp edik, lap penen...»). Bul frazeologizm

óziniń obrazlılıǵı, astarlı mánisi arqalı sońǵı qatarlardaǵı birlikler menen mánilik, seslik tárepten júdá úylesimli qollanılǵan.

G.Smaǵulova: «Álemniń kórinisin hár millet ózinshe tanıydı, bolmısına sáykes qabıllaydı, óz tilinde bahalaydı, súwretleydi» dey kelip: «...tariyxıy shıǵarmalardaǵı «qılıshtıń júzi

menen, nayzanıń ushı menen» – kúsh kórsetiw; «qısqa kúnde qırq ret shabıw» – kún bermew; «dastıǵın ala jatıw» – ósh alıw; «jıǵası qıysayıw» – basınan baǵı tayıw»168 dep kórsetedi. Nayza, qılısh penen qamshı túrkiy xalıqlar tariyxına ortaq qurallar sıpa-

tında belgili bolıp, olar frazeologizmler quramında saqlanıp qalıw arqalı belgili bir tariyxıy dáwir waqıyaların ózinde

sáwlelendiredi. Buǵan qarachay-balkar tilindegi «kamchige djıyılıu – aytılgannga sıyınıu; kamchisi kyuchlyu (boluu) – zor bla, kyuch bla ishletgen adamnı yusyunden aytıladı; kamchi tauush etdiriu – katı tyuyyuu» 169, qaraqalpaq tilindegi aq nayzanıń ushı menen, aq bilektiń kúshi menen (bar kúshim menen)170, qılıshınan qan tamıw, tóbesinde qamshı oynatıw; qazaq tilindegi qılıshtıń júzi, nay-

zanıń ushı menen (kúsh kórsetiw, kúsh penen pitkeriw haqqında aytıladı); qılıshınan qam tamıp tur (qáhárine minip, «qan kúsep tur»171 frazeologizmleri mısal boladı. Al, B.Qazaqbaevtıń qosıǵında qılıshınan qan tamıw frazeologizminiń qılısh komponenti

ózgertilip qamshısınan qan tamıw variantı paydalanıladı: Tanıp turman, dawısıńnan,

Darıldaq,

Sen bayaǵı baslıq Xojbansań,

168 Smaǵulova G. Qazaq frazeologiyası lingvistikalıq paradigmalarda. –Al- matı: «Eltanım», 2020, 99-bet.

169 Akbaylanı X.M.Karachay-malkar tilni frazeologiyası: chekleri emda semantika enchilikleri. – Karachay shaxar: K×KU, 2007, 144-bet.

170 Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler sózligi. – Nókis: Berdaq atındaǵı QMU, 2020, 7-bet.

171 Keńesbaev I. Qazaq tiliniń frazeologiyalıq sózdigi. – Almatı: Qazaq SSR niń «­ılım» baspası, 1977, 374-bet.

133

Bolar-bolmas iske talay qozǵansań,

Awılda jılaǵan bala bolmadı,

Qamshıńnan qan tamdı.

Esińde bar ma?

– ²ax-wax, áttegene-ay.

Shataq etippiz,

Eger sóytken bolsaq,

Qattı ketippiz... («Hár kim sálem berer tanıǵanına»).

Bunda ... dese, besiktegi bala jılaǵanın qoyadı frazeologizmi awılda jılaǵan bala bolmadı túrinde transformaсiyalanǵan bolıp, eki frazeologizm qatar qollanılıp, máni ótkirligi jáne de kúsheytilip berilgenin kóriwge boladı. Sonday-aq, personajdıń

óziniń buǵan qattı ketippiz... túrinde juwap qaytarıwı qosıq qurılısına seslik úylesimge sáykeslengen, evfoniyalıq sıpatta-

ǵı frazeologizmlerdi shayırdıń sheber beyimlestirip, óz ornına jaylastırǵanın kórsetedi.

G.Saǵidolda: «Til iyesiniń (etnostıń, millettiń, xalıqtıń) dúnya-álemhaqqındaǵı uǵım-túsinikleri, miflik tanımları, filosofiyalıq oy juwmaqları, úrp-ádet, salt-dástúrleri sıyaqlı ruwxıy qádiriyatlarınan xabardar etetuǵın maǵlıwmatlar aǵımı tildiń lingvomádeniy, mentallıq (sezimlik), estetikalıq, poetikalıq, obrazlılıq, kórkemlik qásiyetleri menen tutasıp kelip, frazeologizmler, naqıl-maqallar sıyaqlı turaqlı obrazlı toplamlarda ayqın kórinis tabadı»... dey kelip, «házirgi til bilimindegi antropoсentristlik baǵdardıń ózekli máseleleri»172n atap kórsetedi. Bul pikir tek ǵana qazaq til bilimine emes, basqa da túrkiy tiller, sonıń ishinde, qaraqalpaq til bilimi ushın da oǵada

áhmiyetli. Óytkeni, tildiń haqıyqıy kórkem ǵáziynesine jámlengen birliklerdiń – turaqlı sóz dizbekleriniń biri frazeologizmler bolıp, olarda xalıqtıń uzaq ótmishin ózinde saqlap kiyatırǵan tawsılmas mol sırlar, jumbaqlar, awıspalı, astarlı mániler, etimologiyalıq derekler bekitilgen. Olardıń arasında ses-

lik quramınıń kórkemligi, seslik bezeliwi, seslik garmoniyası arqalı sıpatlanatuǵın frazeologizmler ózgeshe túste kórinip, bunday frazeologizmlerdi sóz sheberleri óz shıǵarmalarınıń tilin kórkemlep, ǵayrı naǵıslı etip bezewde, oqıwshıǵa estetikalıq tásir kórsetip, onıń talǵamın bayıtıwda ózinshe paydalanadı. Qaraqalpaq shayırı B.Qazaqbaev frazeologizmlerdiń mánilik

Astana: Sarıarqa, 2011, 8-bet.

134

ótkirligi, tásirliligi, qurılıslıq ayrıqshalıqları, stillik beyimlesiwi hám t.b. ózgeshelikleri menen birge, olardıń seslik sıpatı, seslik kórkem-súwretlewshilik xızmetlerinen sheberlik penen paydalanadı. Solay etip, qaraqalpaq tilindegi seslik uyqaslardı, sonıń ishinde, frazeologizmlerdegi seslik úylesimlerdi, bunday evfoniyalıq frazeologizmlerdi jeke shayır-jazıwshı- lar shıǵarmaları tili tiykarında ilimiy kózqarastan úyreniw, olarǵa fonostilistikalıq jaqtan tallaw jasaw, baha beriw til bilimi ushın áhmiyetli máselelerdiń biri esaplanadı.

3. Dramalıq shıǵarma tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq analizi

Frazeologizmlerdiń oǵada quramalı qásiyetiniń birin olardıń seslik ózgeshelikleri, tiykarınan, evfoniyalıq sıpatı (xarakteri) quraydı. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi jańa jobada – fonostilistikalıq baǵdarda kórkem shıǵarma tili tiykarında izertlew olardıń burın ilimiy kózqarastan izertlenbegen táreplerin ashıp beredi.

Frazeologizmlerdiń tábiyatı oǵada qospalı, quramalı bolıp, onıń komponentlik quramındaǵı birlikler ózleriniń ańlatatu-

ǵın mánileri, formalıq qurılısı, seslik úylesimi hám t.b. ja-

ǵınan bir tutas pútinlikti quraw arqalı bir máni – frazeologiyalıq máni bildiredi. Ásirese, frazeologizmlerdiń seslik ózgesheliklerin, atap aytqanda, olardıń quramındaǵı seslik tákirarlardıń qollanılıw ayrıqshalıqların izertlew milliy tildiń ses-

lik kórkemlik baylıqların, olardıń frazeologizmlerdi jáne de túrlendirip, seslik kórkemlik penen bezep, obrazlı sıpat berip keletuǵın ózgesheliklerin úyreniw zárúr. Olardıń awıspalı, astarlı mánililigin, ayrıqsha tásir kórsetiwshi xızmetlerin anıqlaw

úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Bunday frazeologizmlerdiń kórkemlik xızmeti ádebiy shıǵarma tilinde ayrıqsha kórinedi. Sonlıqtan, dramalıq shıǵarma tilindegi evfoniyalıq frazeologizmlerdiń seslik úylesimin úyreniwdiń de ózgeshelikleri bar. Jumısta izertlewdiń materialı sıpatında qaraqalpaq jazıwshısı, dramaturg K.Raxmanovtıń «Abıyǵa babıy» dep atalǵan bes kartinalı komediyası tańlap alındı.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili K.Raxmanov kórkem á debiyattıń kópshilik janrlarında qálem terbetken talantlı sóz sheberi sıpatında belgili. Onıń shıǵarmaları qaharman obrazla-

135

rınıń hár qıylılıǵı, personaj xarakterleriniń tábiyiyligi

hám kóp túrliligi, qaharmanportretleriniń dál ashılıwı, kórkem tiliniń ótkirliligi, tásirliligi, qarapayım xalıq tiline oǵa-

da jaqın, únles keliwi menen ajıralıp turadı.

Xalıq tiliniń sheberi sıpatında jazıwshınıń shıǵarmalarında qaraqalpaq tiliniń barlıq tárepin qamtıp alatuǵın bay qatlamdı ushıratıwǵa boladı. Onıń personajlarınıń óz sózi,

ózine sáykes, ózine úylesimli, ózine jarasımlı, tábiyiy sóylew tili, sóyler sózi bar. Oǵada tásirli sóz oyınları, sóz qashırımları jazıwshı shıǵarmalarınıń tilin bezep, kórkemlep, mánilik

ótkirligin asırıp keledi.

Jazıwshınıń hár bir shıǵarmasınıń kórkem tili onda sóz

etilgen waqıyalar, tema, ideyaǵa sáykes úylesip keledi, sóz sheberi olarǵa ılayıqlı sóz tańlaydı hám usı arqalı aldına qoyǵan maqsetine say kórkem tildi jaratadı. Bunda, álbette, xalıq tili kórkem tildiń tiykarǵı deregi sıpatında xızmet atqarıp, jazıwshı oǵan dóretiwshilik penen qatnas jasaydı, sóz mánilerine oynaqı tús beredi, olarǵa jáne keskin, ótkir, tásirli reńk qosadı, sóz mánilerin seslik úylesimli sózler arqalı jáne de túrlendiredi.

K.Raxmanov shıǵarmalarınıń atamaları da onıń xalıqshıl, sózge sheber, xalıq danıshpanlıǵın hám onıń ájayıp úlgileri esaplanǵan naqıl-maqal, frazeologizm, hikmetli sózler, idiomalardı sheber bilgen, olar ańlatatuǵın astarlı, awıspalı mánilerdi

durıs hám sheber ózlestirgen sóz ustası ekenligin kórsetip turadı. Mısalı, «Abıyǵa babıy», «Urını qaraqshı bastı» sıyaqlı shı-

ǵarmalarınıń ataması xalıq danıshpanlıǵı úlgilerine aylan-

ǵan frazeologizm hám maqallar menen atalǵan. Bul shıǵarmalardıń mazmunı, ideyası usı frazeologizmler menen naqıl-maqallar ańlatqan mánilerdi tolıq ashıp beredi. Bunda jazıwshı óziniń bar-

lıq sheberligin kórsetedi, sóz oyınların, sózlerdiń jańa, tıń mánilik ózgesheliklerin payda etedi.

«...Haqıyqatında da, K.Raxmanovtıń ²atan tuyǵısı jırlanǵan barlıq shıǵarmalarında aytılajaq ideya bir orayǵa baǵdarlanǵan bolsa da, olardaǵı shayırdıń kórkem izlenisleri, jańa obrazlardı, lirikalıq obrazdıń názik qırların tákirarlanbas boyawlar menen súwretlewdegi jetikligi hám tapqırlıǵı, ²atanǵa sadıqlıq-

tı túrli poetikalıq usıllar hám kórkemlew quralları menen bezey alıwı qosıq ıqlasbentlerin quwandıradı hám olarǵa mol ruwxıy mádet baǵıshlaydı».173

173 Dabılov P.A. Qoraqalpoq sheriyatida lirik qahramon obrazining yaratilish xususiyatlari (T.Matmuratov va K.Raxmanov sheriyati misolida). Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Nukus: 2018,16-15B.

136

K.Raxmanovtıń hár qıylı temalarda hám janrlarda dóregen shıǵarmalarınıń tili jazıwshınıń aldına qoyǵan kórkem maq-

seti, súwretlengen waqıyalar, obrazlar sisteması, qaharman xarakterleri, portretleri, olardıń sóylew sıpatlamasına sáykes óz ornı

menen, olarǵa júdá úylesimli, sáykes oylap tabılǵan hám qollanılǵan til birlikleri menen qamtılǵan kórkem til bolıp esaplanadı. Onıń «Abıyǵa babıy» komediyasınıń til ózgeshelikleri ayrıqsha dıqqattı tartadı. Onda qaraqalpaq xalqına tán tildiń milliy kórkemlik, tásirsheńlik qásiyetleri, aytıs, basqı, házildálkek sıyaqlı kórkem sóz óneriniń ájayıp úlgileri ulıwma xalıqlıq hám jeke avtorlıq sıpatta sheber paydalanıladı.

Shıǵarma atamasındaǵı abıyǵa babıy birligi awızeki sóylew tilinde ónimli qollanılatuǵın, obrazlı sıpatqa iye, mánilik jaqtan

ótkir, seslik úylesimge qurılǵan frazeologizm bolıp esaplanadı. Eki adamnıń bir-birine júdá uqsaslıǵı, oy-pikirleriniń oǵada sáykesligi, birligi, maqsetleriniń ulıwmalıǵı menen sıpatlanıp, biri-birine say degen máni ańlatadı. Usı mánige jaqın qaraqalpaq tilinde ekewi bir sazdıń bózi, ekewi bir túlkiniń terisi, topıraǵın bir jerden alǵan hám t.b. sıyaqlı frazeologizmler bar. Tatar tilinde usınday mánidegi Alapay menen Shalapay frazeolo-

gizmi ushırasadı. G.Ganieva: «Sonday-aq, kalamburlıq shıǵısqa iye

«Alapay bilán Shalapay – basqalardıń esabınan jasaytuǵın eki dos. Alapa (arab. galufá) qullıq urıslarında qolǵa kiritilgen kapital, olja, Shalapay – isjaqpas» frazeologizmin kórsetedi. Izertlewshi: «Elementlerdiń ápiwayı emes kombinaсiyası kórkemlikke hám ekspressivlikke xızmet etedi» degen juwmaqtı aytadı.174 Al, qazaq tilindegi ıǵay men sıǵay frazeologizminiń mánisin I.Keńesbaev bılay túsindiredi: «Gileń betke uslar mıqlılar. Matay qolın baslap kiyatırǵan gileń ıǵay menen sıǵay, kók jal bóri dál jortıwıl bası, on bes batırǵa jalǵız ózi maydan bergen. (M.Á.). Usı kúnniń ıǵay menen sıǵayı jıynalǵan eken (AT)».175

Biz izertlew barısında bul frazeologizmniń tolıq etimologiyasın anıqlaw múmkinshiligine iye bolmadıq, pikirimizshe, biri ekinshisine júdá uqsas bolǵan, tolıq sáykes keletuǵın, ádet, qásiyet, minez-qulıqtı yamasa usınday unamsız qásiyetke, minez-qulıqqa iye bolǵan adamlar yamasa olardıń atları bolsa kerek degen pi-

174 Ganieva G.R. Frazeologicheskie ediniсı s komponentom imenem sobstvennım v angliyskom, russkom i tatarskom yazıkax. – Nijnekamsk: 2012, s. 48-49.

175 Keńesbaev I. Qazaq tiliniń frazeologiyalıq sózdigi. – Almatı: Qazaq SSR niń «­ılım» baspası, 1977, 574-bet.

137

kirdemiz. Ulıwma, shıǵarmanıń mazmunı eki qaharmannıń biribirinen qalıspaytuǵın, biri ekinshisinen ótetuǵın minez-qulqı, is-háreketleri,umtılıwları, óziniń aldına qoyǵan maqsetine erisiw ushın islegen háreketleri jáne olardıń bir-birine dál ke-

liwi menen usı evfoniyalıq frazeologizmniń mánisi tolıq ashıladı. Usı frazeologizm menen atalǵan shıǵarma tiliniń frazeologiyalıqsistemasın úyreniwde tildiń basqa da quralları menen salıstırıp tallaw jasawdı maqul dep esapladıq.

Q araqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında frazeologizmlerdiń belgili bir toparı quramı, mánisi, qurılısı, seslik strukturası jaǵınan ayırım ózgerislerge ushıraǵan frazeologizmler sıpatında belgili orın tutadı. Bunday transformaсiyalanǵan frazeologizmler jeke jazıwshınıń dóretiwshiligi sheńberinde ulıwma xalıqlıq frazeologiyalıq úlgi tiykarında dóregen, jańa, tıń qollanıstaǵı, jeke-avtorlıq frazeologizmler bolıp tabıladı. Kórkem ádebiyat tili hár bir dáwirde xalıq tiliniń eń bay, eń kórkem hám obrazlı, jańa, tıń sóz

qollanıslarǵa, jańasha oylap tabılǵan kórkem sóz úlgilerine iye bolǵan kórinisi sıpatında milliy tildiń kórkemligin asırıp, bayıtıp otıradı. Usı kózqarastan, qaraqalpaq ádebiyatı shıǵarmalarında kórkem sóz sheberleri óziniń jeke sóz qollanıw hám sóz dóretiw talǵamı menen tájiriybesi arqalı jańa-jańa sózler, frazeologizmler, naqıl-maqallar dóretip, milliy ádebiy tildiń rawajlanıwına, tolısıp bayıwına, kórkemlewshi qurallardıń jańa túrleriniń payda bolıwına, olar arqalı júzege keletuǵın jańa birliklerdiń dóreliwine tiykar jaratadı.

«Jazıwshı belgili bir kórkemlik maqsette ulıwma xalıqlıq til qoynawındaǵı turaqlı dizbeklerdi óz qálemine ılayıqlap,

oǵan ádettın tıs máni júklep, mazmun berip, dizbek quramındaǵı sózlerdi yamasa komponentlerin basqa mániles sózler menen almastırıp qollanadı. Bul frazeologiyalıq dizbektiń okkazionallıq sáykesleniwinde eń jiyi ushırasatuǵın qubılıs – frazeologiya-

lıq birliklerdiń komponentlerin almastırıw yamasa substitu-

сiya qubılısı bolıp esaplanadı. Bulardıń múmkinshiligi joqa-

rı, sebebikomponentlerdiń almasıwı sinonimiyaǵa, antonimiyaǵa, paronimiyaǵa, metonimiyaǵa, metaforaǵa tiykarlanadı da, frazeologiyalıq dizbektiń semantikalıq órisin keńeytip, frazeologizmlerdiń tekst ishine «sińip ketiwine» múmkinshilik tuwdıradı.

Álbette, bunday usıllardı qollanıw túrli nátiyjelerge alıp keledi: qáliplesken mánisin saqlawdan baslap birliklerdiń negiziniń obrazlı ózgeriwine alıp keledi. Usılayınsha frazeologiya-

138

lıq dizbeklerdiń jańa mánilik reńkke, ózgeshe mazmunǵa iye bolıwınıń barlıǵı, túp-tiykarınan alǵanda, tillik ǵáziynemiz-

diń bayıwına, kórkemlewshi qurallardıń kóbeyiwine sebebin tiygizedi».176

Shıǵarma tilinde frazeologizmlerdi avtor oǵada sheber, tapqır, zeyni ótkir, názik mánilerdi zeyinlilik penen júzege shıǵarıp, mánige jáne de qosımsha reńkler berip, olardı oynatıp paydalanadı. Onda mániler seslik úylesimler menen jáne qarısıp ketkenligi kórinedi. Mısalı:

1. Ánwar: – Zorladı degenge men qosılmayman. Zayda degen bir túrli qız ǵoy. On jigitke de bash bermeydi. Onıń ústine ol bola-

jaq yurist. Zań-zakunnın bárin yadtan biledi. Ózi qayıl bolǵan. 2.Atash: – Áy, usılay qarap shıqqanda-aq tabanım tartpap

edi-aw. Xalqoraz balam, qapa bolma, dayılarıńnıń bir qızına jambas urarsań.

3. Ánwar: – Bul quraqım murın menen qutılsań hesh gáp, Begimbay qoshshım. Orınsız jerge tumsıǵıńdı tıqpa degen usı.

4.Begimbay: – Kettim, Zoyanı jelkemniń shuqırı kórsin!

5.Nazlı: – Bir jılǵa jeter-jetpesten ajırasıp kettik-aw.

Házir basım bos. Alatuǵın bolsań al dep aytajaqpan Ánwarǵa.

6. Perixan: – Awa, qızım,quday kelistirse, balanı ayaqlandırıp jibermesek... Ózine salsań, súyegi aǵarǵansha júre berejaq.

Bunda «ǵárezli bolmaw, moyınsınbaw»177 mánisindegi bash bermeydi, barıwdı qálemew mánisindegi tabanım tartpap edi-aw, suǵılıspa, aralaspa mánisindegitumsıǵıńdı tıqpa, kórmeymen

degen mánidegi jelkemniń shuqırı kórsin, turmıs qurmaǵan mánisindegi basım bos, tilek mánisindegi quday kelistirse frazeologizmleri seslik úylesim arqalı kontekst talabına sáykes máni-

lik jaqtan da sheber úylesedi.

«Alliteraсiya arqalı poetikalıq tekstlerde emoсional hám muzıkalılıq tásirdiń kúsheytiliwi ayırım jaǵdaylarda prozalıq tekstlerde de ushırasadı».178 Prozalıq tekstlerdegi bunday seslik sáykeslikler seslik evfoniyaǵa qurılǵan frazeologizmdi qollanıw arqalı jáne de tásirli bolıp keledi.

176 Ábdraxmanova J.Sh. Qazaq tilindegi okkazional frazeologizmder pragmatikası. – Almatı: Qazaq universiteti, 2013, 88-bet.

177 Bekniyazov B.K. Qoraqalpoǵiston qozoqlari tilidagi somatik frazeologizmlarning lingvomadaniy tahlili. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)...

diss. avtoreferati. – Nukus: 2021,17-bet.

178 Karimov S. ²zbek tilining fonetik stilistikasi. – Samarqand: SamDU nashri, 2016, 82bet.

139

Frazeologizmlerdegi bunday seslik ózgeshelikler shıǵarma tilinde ráńbáreń mánilik ózgeshelikler menen ushlasadı. Olardıń arasında jeke sózler menenalliteraсiya-assonanslıqfrazeologizm- ler úylesimli paydalanıladı, sinonim hám variantlar sıpatında jumsaladı, ulıwma, milliy ózgeshelikti kórsetedi. Mısalı:

1. Aytan: – Gúlmırza aǵanıń úyine kirip shıǵayıq. Biyshara tósek tartpastan-aq hayt qoyıptı.

2. Shámen: – Áy, bul dúnyadaǵı taqanı tawsılǵan kún-dá. 3. Shámen: –Ayttım ǵoy, házirgi ballar alıp qashıp keledi,tap

tóbeden túskendey kelinli bolasań da qalasań!

4. Ánwar: – (baqırıp) Bul dúnyada sennen ótetuǵın sıqmar adam joq shıǵar, aǵa! Naǵız sók sanar degen sen! Qárejetińnen qashıp otırsań!

5.Marqabay: – Maǵan tez, bir-eki kúnniń ishinde pitkerip berseń... Ánwar: – Ákele ber. Jırma sol! ×ay pulın molıraq ber-

seń, quda qálese, bir aqshamda-aq putın put, ayaǵın ayaq etipqolı-

ńa uslatamız.

6.Perixan: – Óziń aparıp qaytsań-o, balam. Ánwar: – Men ne dep aparaman? Qızıń ótpey qaldı, qol qayt boldı deymen be?

Bunda tósek tartpastan-aq awırıp jatpastan, bul dúnyadaǵı taqanı tawsılǵan kún-dá frazeologizmi demi tawsılǵan, ájeli

jetken kúndi ańlatsa, tap sózi tóbeden túskendey frazeologizmi menen seslik jaqtan úylesip kelip, máni jáne de kúsheytip beriledi, sıqmar sózi menen sók sanar frazeologizmi sinonim sıpatında xızmet atqaradı, al qolın qol, putın put qılıw (etiw) frazeologizmine putın put, ayaǵın ayaq etip frazeologizmi variant túrinde paydalanıladı. Ótpey qaldı menen qol qayt boldı birligi máni arttırıw ushın qollanıladı.

Frazeologizmlerdiń bir toparı quramında jup hám tákirar sózler menen kelip, seslik uyqasıqqa túsken birlikler bolıp esaplanadı. Olardı jazıwshı óz ornında paydalanadı. Mısalı:

1. Zayda: – Úydegi qıbır-sıbırıńızǵa aralasa qoyıńız. Ya, sazlanıp shıǵa qoyǵan ekensiz, qalanı aylanıp qaytasız ba?

2. Íqlıyma: – Óytsek te boladı. ­arrılarǵa chay-suwın berip boldıq, bizler kelgenshe qarınların tır-tır qasınıpjata bermey me?

3. (Zayda lám-mim demestenonı kózleri menen shıǵarıp saladı). 4. Aytan: – Awa, gúrlep turǵan jer edi ǵoy. Sovxoz boldı da

hámme tım-tıraqay bolıp basınıń awǵan jaǵına ketti.

5. Perixan: – Burın sonday edi ǵoy. Házirgi ballarǵa túsinbeyseń, qıstay berseń ózine múnásip emes,ıraqtan-jıraqtan qashqanbirewdi alıp keledi.

140