Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

lik sózleri, Ómirbek laqqınıń anekdotları, tolǵaw-termelerdegi danalıq úgit-násiyatlar hám dástanlarımızdan kóplep mısallar keltiriw múmkin. Aytılajaq pikirge sáykes lipas kiydire biliw, sóylew sharayatına hám maqsetke muwapıq til birliklerinen orınlı paydalanıw, sóz benen tıńlawshınıń tek qulaǵın emes, al kewlin jawlap alıw xalqımızda sheshenliktiń, tapqırlıqtıń, insannıń ruwxıy dúnyasınıń baylıǵınıń baslı belgileriniń biri bol-

ǵan».155 Insannıń sóylew sheberligine xızmet etetuǵın bunday birliklerdiń qatarında tildiń sózlik quramında ayrıqsha orın iyeleytuǵın, ózgeshe sıpattaǵı, mánileriniń awıspalılıǵı, astarlılıǵı, tásirsheńligi menen tanılǵan frazeologizmlerdiń ornı ayrıqsha.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq qorı sóz sheberleriniń kórkem dóretiwshiligi arqalı, olardı ustalıq penen paydalanıw usılları, belgili bir stillik maqsetlerde ayırım ózgerisler menen túrlendirip qollanıw jolları arqalı jáne de bayıp, jetilisip keledi. Xalıq tiliniń eń kórkem úlgileriniń

biri esaplanǵan frazeologizmler ádebiy shıǵarma tilinde mánilik jaqtan jáne de qubılıp turadı. Olardı jazıwshı, shayırlar

óz shıǵarmalarınıń janrlıq, tematikalıq ayrıqshalıqları, ideyası, obraz jasaw ózgesheliklerine hám t.b baylanıslı óz ornı menen paydalanadı. Yumorlıq, satiralıq shıǵarmalar tilinde frazeologizmlerdiń astarlı, awıspalı mánileri jáne de ótkir túske enedi, máni kúsheytilip beriledi, olarǵa qosımsha mısqıl, ironiya hám t.b. sıyaqlı mániler júklenedi. Frazeologizmlerdi mine usınday maqsetlerde paydalanıwdıń sheberi jazıwshı S.Jumaǵulov bolıp esaplanadı. Onıń «Meniń hayalım jazıwshı», «Sırım da usı, shınım da...» shıǵarmalarınıń tilinde frazeologizmler oǵada qonımlı, óz ornın tapqan, tásirli máni beretuǵın, túrli mánilik

ózgesheliklerdi júzege shıǵaratuǵın qurallardıń biri sıpatında jumsaladı. Bunda jazıwshı olardı personajlardıń portretin, xarakterin ashıp beriwde, jeke psixologiyalıq sıpatları menen sezimlerin kórkem sáwlelendiriwde, tábiyat qubılısların kórsetiwde, túrli obrazlardı dóretiwde utımlı paydalanadı. Seslik tákirarlar menen keletuǵın ayırım frazeologizmler bunda jazıwshıǵa júdá zárúrli qurallardıń biri sıpatında xızmet atqaradı.

155 Abdinazimov Sh. Til – millettiń ruwxı. – Toshkent: «Mumtoz so‘z», 2017, 25-bet.

121

S.Jumaǵulovtıń yumorlıq shıǵarmaları, qısqa gúrrińleriniń tili júdá tartımlı, tásirsheń, ótkir, kórkem. Onda qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı kóplegen birlikler paydalanılıp, olardıń hár biriniń ózinshelik qollanılıw sebepleri, stillik jaqtan paydalanılıw maqsetleri bar. Olardıń arasın-

da frazeologizmlerdiń xızmeti de ayrıqsha. Ásirese, seslik ózgesheligi jaǵınan tásirsheń, evfoniyalıq frazeologizmler shıǵarma tilinde belgili bir topardı payda etedi. Mısalı: Bári birden

ǵawqıldasıp:

– Al, inim seniń baxtıń bar eken! – dedi. («Enshi buǵa»). Bizlerdiń aqılımızdı alıwıńa tuwra keledi.(«Enshi buǵa»). Sol qashardı iyesinen bir kúnge sorap alıp, altı jigitti aldımızǵa salıp

aydap, úlken úmit penen toǵayǵa tarttıq. («Enshi buǵa»). Burın sport dúkanlarda ne bir túri turatuǵın sol shalbarlar qayaqqa ketti?

Aytıń, qayaqqa ketti? Jer juttı ma? Yaq, hesh qanday jer jutqan joq. Bizler bilemiz olardıń qayaqqa ketip atırǵanın. («Erkeklerińiz sorlap qalmasın deseńiz...»). Ana kúngi sen quwırma lagmanımızdan qawın shopaǵın shıǵarıp ketkeli, awqatlanıwshılar asxanamızǵa adım atqandı qoydı. («Gúbelek samsa»).

«Frazeologizmlerdi úyreniwde olardı tolıq tallaw ushın seslik ózgeshelikleri yamasa leksika-semantikalıq ayrıqshalıqları, quramı, qurılısı hám t.b. táreplerinen bir neshe toparlarǵa bólip qaraw zárúr boladı. Usı kózqarastan olardı klassifikaсiyalaw máseleleri bir qansha qıyınshılıq tuwdıradı. Sonlıqtan, bunday bóliniwlerdi kópshilik jaǵdaylarda shártli túrde alıp qarawǵa tuwra keledi. Óytkeni, frazeologizmdegi quramalılıq, qospalı-

lıq yamasa ayırım waqıtları komponentlerdiń eń sońǵısınıń grammatikalıq baylanısqa túsiwi menen ózgerip ketiwi hám t.b. jaǵdaylar olardı sóz shaqaplarına bóliwde qıyınshılıqlardı payda etedi. Ayırım frazeologizmler belgili bir sóz shaqaplarına jaqın bolıp keledi».156 Bunday frazeologizmler S.Jumaǵulovtıń shıǵarmaları tilinde júdá sheberlik, názik mánilik ózgeshelikler, stillik reńkler, emoсional-ekspressivlik boyawlar menen qollanıladı. Mısalı: Taǵı ózi jas jan, men qusap shashına

aq túspegen, nervı sharshamaǵan. («Meniń hayalım jazıwshı»). Heshkimge uslawǵa bere bermeytuǵın qıldı qaq jaratuǵın ótkir páki-

si bar. Toǵayday shashıńdı yarım kese chay ishimde qaǵıp taslaydı.

156 Yusupova B.T. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. – Tashkent: «Tafakkur bo‘stoni», 2020, 66-bet.

122

(«Toqalaq eshki»). Artıqbaydı qońsı-qobaları «puxta adam» dep ataydı. Ol, shınında da, puxtashılıqtan aldına adam salmaydı.

(«Puxta adam»). Tal túste bir stakan pomidor sok ishpekshi bolıp qayırılıppan da, sońın qıp-qızıl «shashman»ǵa aylandırıp jiberippen. («Komandirovka»). Pitkergen mektebine barıp muǵallimleri menen pikirlesip sóylesti. Islep atırǵan jerinentıń-tıń-

ladı. («Puxta adam»).

Hayallardıń tábiyatın, psixologiyasın, minez-qulıq ózgesheliklerin sıpatlawda da seslik úylesimge qurılǵan frazeologizmler-

di qollanadı. Mısalı: Qalay bolmasın aytqanımdı eki etpeytu-

ǵınday etip, tóbesinen jerge ǵana qazıq etip qaǵıp qoyıwım kerek.

(«Hayalımnıń jańa jılǵı is planı»). Meniń hayalım da solay.

Hár aylıqta bir taqır jerden shań shıǵarmay qoymaydı, úsh ret usı bir aylıqtıń sebebinen tórkininde aylap «qonaq bolıp»

qayttı. («Meniń hayalım da solay»).

S.Jumaǵulov tildegi frazeologiyalıq variantlılıq qubılısınan da óz ornında paydalanadı. Mısalı: Trubkanı qoydım. «Ne

islep qoydım», – dedim ózimnen-ózim gúbirlenip. Oylanıp-oyla- nıp aqırı bárine qoldı bir-aq siltedim. Bolar is boldı. Endi

bir mashina ǵarbız kelmey turıp tezirek úyden tayıp turıw kerek.

(«Men, Tamara, telefon jáne ǵarbızlar»). G.Aynazarovanıń157 miynetinde bul frazeologizmniń boları bolıp, boyawı sińiw variantı kórsetiledi.

Jazıwshınıń «Xat» dep atalǵan gúrrińi bılay baslanadı: «Jaqında gazetada meniń bir gúrrińim basılıp shıǵıp edi. Kóp uzamay usı gúrrińime alıstaǵı sharwa awıllarınıń birinde jambas muǵallim bolıp isleytuǵın T. Tawbaev degennen jeti betlik xat kelip tústi. Men bul xattıń bir jerin de ózgertpesten járiyalawdı maqul kórdim». Bunnan keyin jazıwshı xattı oqıp tanıstıradı. Bunda xat personajdıń tilinen frazeologizmlerdi, basqa da birliklerdi qollanıwǵa bergen másláháti arqalı personajdıń

óziniń xarakterin ashıp beredi, personajdıń sóylew sıpatlamasın áhmiyetli qural sıpatında paydalanıp, onıń óziniń til-

ge qatnasın, sawat, kózqaras, pikirlew ózgesheligin, dárejesin belgileydi. Solay etip, «másláhát»te keri, qarama-qarsı máni arqalı berilgen «kózqaraslar» jazıwshınıń seslik frazeologizmlerdi paydalanıw sheberligi arqalı bılayınsha «sáwlelenedi»: «Bunnan basqa háripler jóninde jáne bir aytatuǵınımız bar. Bunı kópshi-

157 Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. – Nókis, Berdaq atındaǵı QMU, 2005,75-bet.

123

lik jaslar bile bermeydi. Sońǵı waqıtları jas jazıwshılar, sonıń ishinde, siz de óz shıǵarmalarıńızdıń pátli bolıp shı-

ǵıwı ushın, qoldan kelse dawıslı bolǵan «a»,«o»,«e», «e» háriplerin kóbirek paydalanıwıńız kerek. Al, siz bul gúrrińińizde, kerisinshe, dawıssız háriplerden hádden tıs kóp paydalanıp jibergensiz. Usı nárse gúrrińniń qunın tómen túsirip tur. Dawıssız hárip hesh waqıtta shıǵarmanıń únin shıǵarmaydı, usını esińde tut!

Taǵı bir ayta ketetuǵın nárse, shıǵarmańızda sózlerdi orınornına qoyıp paydalanıw jetispeydi. Máselen, altınshı abzaс, tórtinshi qatarında «salısı suwǵa ketti» degen sózdi qollanıpsız. Bul isenimsiz, qalada, onıń ortasında salı ólim jey me?

Taǵı gúrrińde uzın-shubay ketken, múmkin bolǵanınsha qısqartıwǵa bolatuǵın sózler barshılıq. Máselen, «tóbe shashı tik turdı» degen sózdi nege «qorqtı» dep ala qoymadıńız? «Esi joq» degen sózdi nege «jinli» dep almadıńız? «Kóziniń aldı qarawıtıp, jer kórmey ketti» degen sózlerdi nege «tawıq kóz» dep almadıńız? Sonnan keyin gúrrińniń eń keynindegi abzaсtaǵı «Iyt shirkin» degen sóz de dım jaraspay tur. Onı siz orıssha-aq «sobaka» dep alıp jibergende qatıp keter edi.

Sózimniń aqırında sizdey jas jazıwshıǵa bunnan basqa da beretuǵın keńeslerim kóp».

Jazıwshı ózi paydalanıp atırǵan til birliklerine úlken dıqqat qaratadı, olardaǵı mánilik názik reńklerdi oǵada jaqsı ańlaydı, olardı shıǵarma mazmunınıń ruwxına say júdá epshillik, sheberlik penen tańlaydı hám óziniń zárúr ornında qollanadı. Mısalı: Ol quwanıp qoya berip, maǵan qudaydıń kóp nárselerin

á keliwdi tapsırdı. Soń túyeden postın taslaǵanday etip gáp baslap: – Al, sonnan keyin, aytpaqshı, ol jaqtan úyge bir gúrji iyt alıp qaytıwdı umıtpaǵaysań! – dedi. («Gúrji iyt»). «Túyeden postın taslaǵanday – tosattan, birden – (kútilmegen jerde orınsız

bir nárseni ayta salıw)»158 mánisin ańlatatuǵın frazeologizmdi jazıwshı ayırım orınlarda qısqartıp paydalanadı. Mısalı: Sonnan bir waqıtları birden gápti túyeden taslaǵanday etip baslap:

«Qarındasım, unındı shashayın ba?», – deydi eken. («Qız benen tanısıw»).

Qaraqalpaq tilindegi jerdiń astında jılannıń qıymıldaǵanın biledi frazeologizmindegi máni jazıwshı tárepinen transformaсiyalanıpberiledi: – Yaq, sen shınıńdı aytpay jasırıp tur-

158 Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1985, 9-bet.

124

sań, – dedi ol júzime tigilip. – Onı kóziń aytıp turıptı. Meniń bilmeytuǵınım jerdiń astında. («Meniń hayalım da solay»).

Sóz sheberi tábiyat qubılısların, insanlar ortasında júz beretuǵın túrli jaǵdaylardı, qarım-qatnaslardı, is-háreketlerdi hám t.b. kórkem sıpatlawda frazeologizmlerdiń múmkinshiliklerinen júdá tapqırlıq penen paydalanadı. Mısalı: – Qıstıń qaqaman

suwıǵında, boran kúni tuwılǵan bala ekenseń ǵoy,– dep házillesti meniń menen ekinshi imtixan alıwshı. («Dizim»). Kiriw imtixanın alıwshıǵa nahaqtan jala japqanıńız ushın bahań tómen boladı. («Dizim»). Bul bándirgide avtobus degenniń barlq tuqım teberigine shekem toqtamay, zuwlap janıńnan ótip kete beretuǵın báleni shıǵardı. («Ótinish xat»). Eger alıp bermese,óz obalı ózine. («Hayalımnıń jańa jılǵı is planı»). Sırtınan unatıp júrgen

qızınıń qarası kóriniwden, izine epeleklep jetip barıp: –

Qarındasım, saatıńız neshe boldı? – dep soraydı. («Qız benen tanısıw»). – Boladı, aqsaqal, – dedim men. – Sizdey jası úlkenniń sózin sındırmaymız. («­amxorlıq»).

Frazeologizmlerdegitujırımlı,astarlı, awıspalı mániler jazıwshıǵa ol aytpaqshı bolǵan oy-pikirdi tásirli jetkerip beriw-

de, waqıyalardı obrazlı súwretlewde úlken múmkinshilik beredi, áhmiyetli qural boladı. Mısalı: Bir shirigen máyekti shala pisirip

berip, ishin tas talqan etipawırtaman. («Hayalımnıń jańa jılǵı is planı»). Mine, usı kúnnen baslap baslıq, meniń izime ákesiniń qarızı barday shuqshıyıp túsip aldı. Nasosımnıń basındaotır-

sam opaq, tursam sopaq boldım. («Túsinik xat»). Onnansha biz onı tamınıń aldındaǵı qádimgikempir quyashlamaǵashıǵaramız da, kúnge qızdırınıp otırǵan qılamız. («Jańa pikir»). Bunda tas talqan

bolıw frazeologizmi quramındaǵı talqan sózi: «Talqan – talqan. Kelide túyilgen quwırmashtan tayarlanǵan azıq»159; «Talqan (Q.) – Taqan, quwırılǵan biydaydı, tarını qol digirmanǵa tartıp yamasa kelige túyip un etiw»160 mánisindegi birlik bolıp, ulıwmalıq frazeologiyalıq máni «qıyralıw, joq bolıw»161 bolǵanı menen, kontekstlik qorshawda túrli stillik ózgesheliklerge iye boladı. Bul jerde, qosımsha júdá qattı, tura almastay dárejede mánilerin ańla-

159 Twychiboev B., Qashqirli Q. Zominning til qomusi. – Toshkent:

Akademnashr, 2012, 209-bet.

160 Nasırov D.S., Dospanov O.D. Qaraqalpaq tiliniń dialektologiyalıq sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1983,279-bet.

161 Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1985,139-bet.

125

tadı. «Unamaw, jaqpaw»162 mánisindegi otırsam opaq, tursam sopaq boldımfrazeologizmin bolsa shıǵarma personajları ortasındaǵı qatnaslardı sáwlelendiriwde sheber paydalanadı. Q.Paxratdinov,

Q.Bekniyazov: «kempir quyash – gúzdegi quyashlı jıllı kúnler»163 mánisindegi frazeologizm ekenligin kórsetedi. Al, is-háreketti asıra siltep súwretlewde giperbolalıq mánidegi frazeologizmlerdi qollanadı: Al, usı dúkanǵa jaqınlay bergenimde at qurǵır mına qarawıl ǵarrınıń jer jarǵan qurıldısınan úrkip bir shetke bir-

den qaymıǵıp ketpesi bar ma? («Qarawıl»).

Solay etip, S.Jumaǵulovtıń shıǵarmalarınıń til qurılısında frazeologizmler úlken bir topardı quraydı. Olar shıǵarma

tilin tásirli, kórkem, obrazlı sıpatqa endiredi. Bunda, seslik tákirarlı frazeologizmler ózine tán evfoniyalıq qásiyeti, tásirsheńligi menen shıǵarma tiliniń kórkemligin jáne arttırıwǵa xızmet etedi. Sonıń menen birge, sóz sheberi olardı óziniń jeke stili, til birliklerin paydalanıwdaǵı ózinsheligi menen ajıra-

lıp turadı. Onıń shıǵarmalarınıń tilin arnawlı izertlew, onda frazeologizmlerdiń kórkemlik xızmetlerine fonostilistikalıq baǵdarda tallaw jasaw sóz sheberiniń til birliklerin paydalanıwdaǵı jeke dóretiwshilik usılların úyreniwge tiykar boladı.

2. Poeziyalıq shıǵarmalar tilindegi frazeologizmlerde seslik tákirarlar

Qaraqalpaq ádebiy tili funkсional stilleri sistemasında prozalıq hám poeziyalıq stil, dramalıq shıǵarmanıń tili hám stili ózine tán sıpatlı belgileri, ózgeshelikleri menen belgili. Kórkem ádebiyattıń hár bir túr hám janrlarında, usı janrlar sheńberinde dóretilgen kórkem shıǵarmalar tili tiykarında til birlikleriniń qollanılıw ózgeshelikleri, usılı, zárúrligi, maqseti, xızmetleri bar. Poeziyalıq shıǵarmalar tili ózine tán jeke poetikalıq nızamlılıqlar tiykarında dóreydi. Onda til birlikleri belgili bir stillik xızmet atqaradı, kórkem, obrazlılıq, kórkem-súwretlilik dóretedi, tásirsheńlik jaratadı, jazıwshınıń til sheberligin, jeke sóz saplaw, sóz qollanıw usılın kórsetedi.

162 Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde te…les eki komponentli frazeologizmler suzligi. Berdaq atındaǵı QMU, – Nukis: 2020, 139-bet

163 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2018, 88-bet.

126

Qaraqalpaq poeziyasınıń tili qarapayım jáne ótkir, tásirsheń jáne obrazlı, kórkemlew quralları arqalı dóregen awıspalı mánili sózlerge bay bolıp, ol arqalı sóz benen sızılǵan kórkem súwrettiń qosıq qatarlarına uyqas, ırǵaq penen ornalasqan, jaylasqan tásirli kórinisi kóz aldımızda payda boladı. Bunda hár bir kórkem sóz ustası óz talantına, óz talǵamına, óziniń qıyal kúshi menen til sheberligine, jeke usılına sáykes orın iyeleydi,

úles qosadı. Usınday shayırlardıń biri turmıs waqıyaların satiralıq shıǵarmalarında kórkem sáwlelendirgen sóz sheberi B.Qazaqbaev bolıp esaplanadı. Onıń «Bir qap samal» (Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1991) satiralıq qosıqlar toplamına kirgen shıǵarmala-

rı qaraqalpaq tiliniń bay seslik, sózlik qatlamı,grammatikalıq, stillik qurılısına tán ózgeshelikler menen baylıqlarǵa tolı ekenligi arqalı ajıralıp turadı. Mısalı:shalqıp júriw, qoysesh,

kewil qurǵır, tıqqıshlap, qılwa, ǵarrı janın qıynap, paqır ente-

lep, shalqıp dáwran súriw, dáme ettik, plan dep mıjıw, qashan kórseń,

áy, bilmedim-aw, podarka, gáptiń toq eteri, paraxor, jalatay, zań-

ǵar, qapılǵır, kelte pám, nákas, sál erterek aytqanıńda, pay-pay, pay..., óy demey, xosh húrey, jılmańlap turıp, basın qasıy beredi, yapırmay-á, qobdıysha,eplep jiberdi, ollahiyi...hám t.b. sıyaqlı túrli qatlamlarǵa kiretuǵın leksika-frazeologiyalıq birliklerdiń ózine

tán atqaratuǵın xızmetleri, qollanılıw ornı bar bolıp, olardı shayır júdá sheber, tásirli paydalanadı.

B.Qazaqbaevtıń satiralıq kosıqlarınıń tili júdá kóp túrli tillik birliklerdiń tásirli, úylesimli hám oǵada sheber paydalanılıwınan dóregen kórkem til sıpatında kórinedi. Olardıń qatarında usınday kórkemlikti támiyinlewde frazeologizmlerdiń xız-

metin de ayrıqsha atap ótiw zárúr. Dara sózlerge salıstırǵanda óziniń qásiyeti jaǵınan ayrıqsha obrazlı, awıspalı, astarlı mánilerdi

ózinde jámlegen frazeologizmler shıǵarmada sóz sheberine eń kerekli kórkemlewshi qurallardıń biri sıpatında xızmet atqaradı.

Frazeologizmler shıǵarma tilinde bir qansha ózgeshelikler menen – óziniń tiykarǵı komponentlik qurılısı menen, seslik

ózgeshelikler tiykarında, awıspalı, okkazional mánilerde, transformaсiyalanıp paydalanıladı. Máselen, «Sálem de... Sawdager kelinshektiń ókinishi» qosıǵında alliteraсiyalıq frazeologizm-

ler basqa da birlikler menen mánilik jaqtan sheber úylestirilip paydalanıladı:

Qolım qırqılsa da, bolmas qoymasam, –

Jaman bolıp ketip edi támem de.

127

Bunda aqshasız qalsam da, aqsham az bolsa da, jasırın túsim, jırıp jew bolmasa da degen mánide paydalanılsa, tómendegi qatarlarda ózine tán seslik uyqaslarına tiykarlanıp dóregen barma-

ǵan jeri, baspaǵan tawı joq (qalmadı) teńles eki komponentli frazeologizmi sawdager, alıp satar dúkanshınıń dúnya gezip, qala aralap zat (tovar) alıwı mánisinde pútkilley basqa mánige kóshirilip paydalanıladı. Al, kórmegenim kóp eken ǵoy degen frazeologizm de qosıq tilinde basqa mánide – basqa mámleket yamasa qalalardaǵı elde ushıraspaytuǵın zatlardı kórgende aytıladı.

Barmaǵan qalam joq, kórmegen jerim,

Elde kóp eken kórmegenlerim,

Ne bir dúkanshılar bermegenlerin, -

Arqalatar edi, men hám Shámenge! (Sálem de... Sawdager kelinshektiń ókinishi).

Endi bul frazeologizmdi basshınıń mákemeniń KamAZın miniwine baylanıslı paydalanǵanda basqa qosımsha máni ańlatadı,

á jayıp máni oynaqılıǵın payda etedi:

Injener Sarıbas, Kabinadan túspedi,

Barmaǵan kóli joq,

Baspaǵan jeri...

Bir kún qáyin atanıń shóbi,

Bir kúni jantaq,

Qullası kálam,–

Jumıs qaldı bir shette,

KamAZdıń bortları da ańsap-sańsap,

Radiatordan suw ketti... («Qazanshınıń erki bar...»). Sóz sheberi sırı, ayıbı ashılıp qalıw mánisin bildiretuǵın

jeti jurtqa masqara bolıw, iyt masqara bolıw, shermende bolıw, jeti jurtqa jayılıw frazeologizmleriniń úlgisi tiykarında

álemge áshkara bolıw jeke avtorlıq frazeologizmin dóretip, onı qosıq qatarlarında aytılajaq oy-pikirdiń mazmunına sáykes

basqa da frazeologizmler menen sheber úylestiredi, bunda komponentlerdi inversiyalaw arqalı máni jáne de ótkir beriledi:

Paydası ne, bári biykar bolıp tur,

Ishime qoz tústi, ǵıjlap tolıp, bir,

Mine, búgin bári ádira qalıp tur, –

Nargúldi áshkara etti, álemge!!! (Sálem de... Sawdager kelinshektiń ókinishi).

128

Shayır frazeologizmlerdi mánilik jaqtan da, seslik tárepten de bir-birine júdá tıǵız baylanıstıradı, olardı qatar paydalanadı. Mısalı:

Gáptiń toq eteri:

Bolmaǵay bunnan beteri. («Qazanshınıń erki bar...»).

Kórinip atır, qapılǵır,...

Tamır-tanıs, kóz kórgen,

«Podarka» menen pul bergen,

Kelte pám, nákas ladanlar. («Qazanshınıń erki bar...»).

Shıǵarma tilinde assonanslıq frazeologizm personajdıń halatın sheber sıpatlaydı: kásibin, mamanlıǵın bilmeytuǵın, ta- nıs-bilislik penen jumıs ornına qabıl etilgen adamnıń jaǵ-

dayı, tubalawı, sezimleri bılayınsha súwretlenedi: Pilaramshı – buxgalter,

Hesh nársege túsinbey,

Aqılı altı bólek,

Ernin tislep,

Basın qasıy beredi, –... («Qayta qurdı»...).

«Xalıq tiliniń kórkem aynası, kórkemlik sáni, astarlı, tereń mánili sóz kestesi esaplanǵan frazeologizmler onıń tariyxınıń bir kózi sıpatında bahalı. Frazeologizmler tillik qural sıpatında xalıqtıń tariyxın, qádiriyatların, úrp-ádetlerin, mil-

letke tán sana-sezim úlgilerin, belgilerin áwladtan-áwladqa ótkerip keledi».164 Qaraqalpaqlar aytatuǵın frazeologizmler shayır poeziyasınıń qatarlarında bılayınsha kórkem orın tabadı:

Ol «Moskvich»ten avariyaǵa ushıradı,

Tek ólmese de ólimshi,

Biraq, bas aman. («Oynaqlaǵan buzaw ot basar...»).

Tek dúnyanı oylaydı,

Aqırında, –

Qızınıń baxtın ózi baylaydı! («Xojalıǵın buzıp ketti»).

Eń sońında,

Jaqında keńsege kiyip barǵan

Alpıs tórt somlıq qızıl etigimdi, Ortaǵa salıp,

164 Yusupova B. Fonostilistika. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq analizi. – Tashkent: «Yosh avlod matbaa»,

2021, 64-65-betler.

129

Bizdi suwdan alıp, suwdan salıp atır. («Kózińdi kórip...»).

Ana, xatın tıńlap,

Boldı, boz-boran,

Nishter kibi, awıldaǵı sózler hám!!! («Anaǵa xat!»).

Hár qanday xalıq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında adam múshe atamaları uyıtqı bolıp keletuǵın frazeologizmler áhmiyetli orın iyeleydi. Qaraqalpaq tilindegi somatikalıq frazeologizmlerdiń bir toparı evfoniyalıq sıpatqa iye bolıp, olardı shayır bılay paydalanadı:

Qaraǵan sayın, qarasam eken, deyseń,

Awzıń ashılıp ...(«Juldızlar»).

– Uzaq tańdı, –

Kirpik qaqpay atırǵan,

Boranlarda besik shayqap,

Uyqılasın dep, otırǵan,

­ árip anam... («Anaǵa xat!») Ózińdey jaqsılar qalmadı, inim,

Kóz juwırtıp barmaq búgip sanasań...». («Kózińdi kórip...»). Q osıq qatarlarında alliteraсiya-assonanslıq frazeologizm-

ler seslik evfoniya jaratıp, jup sóz, sóz dizbegi yamasa olardaǵı inversiya túrinde kelip, shıǵarma tiliniń emoсional-ekspres- sivlik sıpatın, ráńbáreń mánilik boyawların dóretedi. Mısalı:

Opa tońqıldadı:

– Pul bolmasa minbew kerek, taksige..

Bul meniń bir menshigimdegi taksi me?

­ arrı sam-saz,

Tiklenip bir qaradı,

Qanı qashtı,

Ashıw qısıp baradı,

Shof r bolsa «sart» ettirip qapısın,

Aydap ketti, alıslatıp aranı... («Ákeniń de qaǵıw kerek shırdanın»).

«Shayır-jazıwshılar óz oyların kámine keltirip jetkiziw ushın tildegi barlıq múmkinshiliklerdi: frazeologiyalıq birliklerdi, naqıl-maqallardı, qanatlı sózlerdi barınsha paydalanadı jáne olardı óz maqsetine qaray ózgertip, mánisin jańǵırtıp, túrlendirip qollanadı».165

165 Ábdraxmanova J. Qazaq tilindegi okkazional frazeologizmder pragmatikası. – Almatı: Qazaq universiteti, 2013, 42-bet.

130