Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

malımnıń jartısı seniki bolsın, – dep jalınadı. («Qudabay

mergen» ertegi). Burınǵı ótken zamanda háwli-hárem, baǵ-baqshalı, tórt túligi say, bir bay bolıptı. («Altın tawıq» ertegi) Kóbine-

se, folklorlıq shıǵarmalar tiline beyimlesiwi menen sıpatlanatuǵın tórt túlik frazeologizmine I.Keńesbaev bılayınsha túsinik beredi: «Tórt túlik* Túye, jılqı, qoy, sıyır malın qosıp

tórt túlik dep ataydı... Baybóri degen bar eken, Baybóri malǵa bay eken, Tórt túligi sayeken, Bir perzentke zar eken. (AB)».144

Insannıń sırtqı kórinisin sıpatlaydı, portret sızıw ushın xızmet atqaradı. Bunday frazeologizmler awızeki sóylew tilinde de, kórkem shıǵarma tilinde de qollanılıp, ayrıqsha tásirsheńligi menen belgili. Mısalı: Bay da júdá sulıw, qara shoq saqallı,

murtlas, eki beti bótekedey. (Ó.X.). Aydana degen, ózi sonıńdaykelseń kel, shırayı jerden piship alǵanday sımbatlı nashar. (H.Ó.).

Jigit kórdi anıq anaday jerden:

Qumırsqa súwretli názik bel eken. Qınama báshpenti tamamı zerden,

Qız eken ándamlı, «kelseń kel» degen. (I.Yu.).

Seslik tákirarlar frazeologiyalıq mánige jáne de ótkirlik, tásirsheńlik, obrazlılıq qosıp baradı. Mısalı: Sen bunnan ádewir kún jol júrip Ráhim patshanıń eline barasań, patshanıń bir orasan júyrik suw tulparı bar, mine sol tulpardı er-turmanı menen ákelip qolıma quwıstırasań, sol tapsırmalarımdı bejerseń, altın qusımdı alasań, eger bul jumıstı orınlamasań, bir shıbın janıńnan úmit úzip, gelleńnen ayrılasań! («Altın tawıq» ertegi).

Kórgen zaman anı baǵrımnı ezib,

Olturdım janımdın úmiydim úzib. (Ájiniyaz Qosıbay ulı).

Yadıma túskende kewilim ósken,

Kózim kórmegenshe kókeyim kesken,

Jılında miywalap úsh ret pisken,

Atı sútilmektey jemisim bardı. (Ájiniyaz Qosıbay ulı).

B.Twychiboev, Q. Qashqirli tárepinen kókeyin kesiw frazeologizminiń mánisi «Kógeyi kesildi – kwgayi kesildi. Úmiti úzildi, isenimi sóndi, kewli qaldı»145, – dep túsindiriledi.

144 Keńesbaev I. Qazaq tiliniń frazeologiyalıq sózdigi. – Almatı: Qazaq SSR niń «­ılım» baspası, 1977, 514-bet.

145 Twychiboev B., Qashqirli Q. Zominning til qomusi. – Toshkent: Akademnashr, 2012, 118-bet.

111

Seslik kórkemligi ses tákirarı arqalı beriletuǵın bunday frazeologizmler milliy sıpatqa iye bolıp keledi. Mısalı:Qabır-

ǵańa keńeseseń. (H.Ó.). Qursaq kótergenniń tamamı ana bolmas (H.Ó.).

Betiń búlk etpey tıńlap otırsań-ǵo sonı. (M.N.). Biyshara balam, gileń jat jurtlı kino qaharmanlarınıń arasında bir ózi eken, búyirim burıp ketti. (M.N.).

Seslik jáne leksikalıq tákirarlar frazeologizmge tán obrazlılıq qásiyetti kórsetip turatuǵın bir belgi esaplanadı.

Mısalı: Patshaǵa bayaǵı Shayxı-Abbazdıń aytqan sózi málim, kelgen bayǵa «esigińdi jel ashıp, jel japsın» dep kóshege jar urdırtıp,ǵáziynexanadan ton jawıp, sarpaylap jiberedi. («ShayxıAbbaz» ertegi).

Aqıl menen aldın boljap, Ójetligin qoysa anań,

Amanlıqta jasaw olja,

«Mádetkár bol» dese maǵan,–

Eliń parsılar shahınıń

Panayında bolar edi.

Esigin boz ordasınıń

Jel ashıp, jel jabar edi. (I.Yu.).

Biraq, bir tań qalatuǵınım, óz hallarınan, biyxabar ma, yamasa erkek zatınıń bolıp bolǵanı ma, bilmedim, tım-tırıs ǵana «halın bilgen danadur» dep ózlerin bilip, ses shıǵarmay júre beriwdiń ornına, hayallardıń shashları uzın, aqılı kelte degenine bále bar ma bulardıń. (M.Yu.). – Meni urısqa jiberiń, Gitlerge kóresisin kórsetemen! – dep ótinish etti. (Ó.X.).

Frazeologizmler mánileriniń kóp túrliligi, sinonimiya, variantlılıq qubılısları olardıń stillik múmkinshilikleri-

niń, qollanılıw órisiniń oǵada keń ekenligin kórsetedi. Mısalı: Saqshı: – Islerińdi islep bolǵan soń, qıshqırmaqtan, kúnitúni way-way salsań da paydası joq, inim.

Izban: – Jalaǵa qayım jalmámbet boldım ǵoy.

Saqshı:– ...Házir, inim, keńes húkimetiniń zamanı ǵoy, qayaqtaǵı jalanı aytıp tursań? Óytip, húkimetkejala jappa! (K.R.). Durıs, solay bolǵanlıǵın ǵáremetke qayım Áshirbay moyınlap otır. (M.N.). ­áremetke ushırapotırǵan Nádirbaev tek sonı sınap kórmek-

shi bolǵan. (M.N.). Dáwdi kóriw menen qasharǵa jer, panalawǵa hesh nárse taba almay,«tıshqan tesigi mıń tilla»bolıp turǵanda, qasındaǵı bir oqpanǵa juwırıp barıp, jese ayaǵımdı jesin, dáwdi kózim

112

kórmesin dep basın oqpanǵa tıǵıp jata beredi. («Qorqınıshtı

jeńgen adam» ertegi).Tıshqan tesigi mıń teńge bolıpaqıbeti «adamnıń bası allanıń tobı»na aylandı. Ádebinde júz tuwarǵa ayt-

tırǵanda qas qaqpaǵan basım izinde úyine ózim... – dep aqırın ayta almay qamsıǵıp, Yaqıpbayǵa boyın tasladı. (Ó.X.).

Alliteraсiya-assonaslıq frazeologizmler waqıt mánilerin de ańlatıp keledi. Mısalı: Tumariskún keshkirip qalısınaqaramastan, jetimler otırım tapqan dárgayǵa at sabılttı. (H.Ó.). Kún batıp,

qas qaraydı.(Ó.X.). Bunday birlikler basqa túrkiy tillerge de ortaq bolıp keledi: «Qash qarayuv – [Qash qarayuv] – túrkiy turaqlı birlik. Qarańǵı túsiw. Qash qarayǵanda suvǵa barmastan, suvińdi erterek apkeseń, boyma?!».146

«Xalıqtıń eń áhmiyetli mádeniy ayrıqshalıqlarınıń biri

– úrp-ádeti, salt-dástúrleri menen milliy márásimlerifrazeologizmlerde kórinis tapqan».147 Máselen, bunday mániler naqıl-ma- qallarda da, frazeologizmlerde de saqlanǵan: «Toy dese quw bas jumalaydı». Yamasa: Tayda tayaq qalmastan keń maydandaǵı qatara ósken aq sókitlerdiń kóleńkesine jıyılǵan. Jurt qur bolıp

otırıptı. (Ó.X).

Ayırım frazeologizmler awızeki sóylew stiline beyimlesip keledi. Mısalı: Sóytip, atızdıń ishinde, jol menen jap-salma- lardıń boyların da mıstay etip, tap-tuynaqtay etipqoydı. (Ó.X). Geyde olardıń komponentleri túsirilip qaldırıladı Qullası kálam, qasqır jerden murnın kótermey iyiskelep júrip otırıp, qızdıń awılına jaqınlaydı. («Altın tawıq» ertegi). Qullası,

usı gúrjiniń áwere-sarsańınan úsh ay tınıshım buzıldı. (M.N.).

«Izertlewshiler tillik qarım-qatnastıń janlana túsiwine jámiyettegi túrli soсiallıq, mádeniy, ekonomikalıq ózgerisler ayrıqsha tásirin tiygizetuǵının aytadı. Jámiyet ómirindegi ekstra hám intralingvistikalıq faktorlardıń nátiyjesinde frazeologizmler sol dáwirdegi orın alǵan tillik qarımqatnastıń mádeniy, tariyxıy, lingvistikalıq maǵlıwmatların

óz boyına sińirip, belgili dárejede saqlap qaladı. Sóytip, tariyxtaǵı jámiyetke ózgeris ákeletuǵın ótpeli dáwirler tildiń frazeologiya qorınıń qáliplesiwinde óziniń izin ayrıqsha qal-

146 Nazarov N. Laqaylar: dialektologiyavafrazeologiya. – Toshkent: 2010, 456-bet.

147 Kolpenova A.K. Qazaq jáne túrik tilindegi frazeologizmderdiń ulttı-

mádeni konnotaсiyası. // «Túrkiy filologiyanıń áhmiyetli máseleleri» atamasındaǵı xalıqaralıq ilimiy-teoriyalıq konferenсiya maqalalar toplamı (2- oktyabr, 2021-jıl). – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2021, 155-bet.

113

dıradı».148 Olar qaraqalpaq tilindegi bir qansha frazeologizm-

lerde de iz qaldırǵan bolıp, bunda seslik garmoniyaǵa sáykes qurıl-

ǵan birliklerdiń de xızmeti úlken. Mısalı: Sol zamatta kóz aldı qarańǵılasıp, bası zeńip ketti. Sebebi, birewdiń mańlayına tas penen urǵanın sezdi. Bul da jıǵılǵanǵa judırıq bolıp tiydi.

(Ó.X.). Ózi asharshılıqqa ushıraǵan xalıq onıń ústine jawgershilik zaman baslanıp «jıǵılǵanǵa judırıq» boldı. (Q.A.). Ózi

ólip qalsa sol kóz qarashıǵınday qásterlewli otawlardıń kemqutıǵı kóbeyip ketpesin. (H.Ó.). Ele kóz jasları tıyılmay-aq

olar birin-biri jáne qushaqlap quwana-quwana, endi demde shaddıqurram shawqım sol úsh ójire góne jaydıń esiginen de, tesiginen de álaspanǵa jarıp shıqqanda.(Á.Á.). Bet perdesin sıyırıp, sol Palqumar dańqparazdıń tázirin tarttırıw kerek edi. (H.Ó.). Olar seniń tebirenislerińdi oqıp, keleke qılar? (H.Ó.).

«Seslik tákirarlar jeke ózine tán kórkemlik xızmetleri, sezimdi sıpatlawshı qásiyetleri, obrazlılıq, tásirsheńlik, muzıkalılıq, seslik garmoniya, seslik uyqas, úylesim jaratıwshı ózgeshelikleri, tákirardıń eń ónimli qollanılatuǵın túri ekenligi

hám t.b. sıpatlı ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı».149 Bir-

dey yamasa uqsas seslerdiń, ásirese, frazeologizm quramında tákirarlanıwı olarǵa ayrıqsha kórkemlik beriw menen birge, stillik xızmetleriniń kóp túrliligin payda etedi. Olardıń stillik

qollanılıw ózgesheliklerin izertlew qaraqalpaq til bilimindegi áhmiyetli másáelelerdiń biri.

Solay etip, qaraqalpaq xalqınıń ana tiliniń – qaraqalpaq tiliniń milliy sıpatın, onıń bir pútin obrazlılıq ózgesheligin, ózine tán tákirarlanbaskórkemligin, tásirsheńligin, frazeologiyalıq baylıǵın, seslik sulıwlıǵın tanıtıwda seslik úy-

lesimli frazeologizmlerdiń kórkemlik xızmetleri ayrıqsha orın iyeleydi. Olardı fonostilistikalıq jaqtan izertlew úlken áhmiyetke iye.

148 Qalıbaeva Q.S. Qıpshaq tobı tilderindegi kalka frazeologizmder.// «XXI

ǵasırdaǵı túrki áleminiń integraсiyası jáne qıpshaqtıq faktor» attı Xalıqaralıq on-line konferenсiyasınıń materialdarı (8 qazan 2021 jıl). – Shımkent: «Álem», 2021. 207-bet.

149 Yusupova B.T.Fonostilistika. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq analizi. – Tashkent: «Yosh avlod matbaa»,

2021, 18-bet.

114

3.2. Frazeologizmlerdi transformaсiyalaw usılları

Tildiń sózlik quramında hár bir birliktiń milliy til, ana

til ushın, onıń tariyxı, keleshegi, baylıǵı, kórkemligi, qollanılıw órisi, qarım-qatnas quralı sıpatında atqaratuǵın xızmeti ushın ózine tán ornı, áhmiyeti, ózgesheligi bar. Usı kózqarastan, frazeologizmlerdiń awızeki sóylew hám basqa da stil túrlerinde, sonıń ishinde, kórkem ádebiyat stilinde ayrıqsha zárúrligi ayqın kórinedi. Buǵan frazeologizm iye bolǵan obrazlı, astarlı, tásirli máni, tujırımlılıq, kórkemlik tiykar bolıp keledi.

Uzaq tariyxıy dáwirler dawamında frazeologizmler túrli sebepler, faktorlar, zárúrlikler tiykarında qáliplesip, til quralı sıpatında xızmet atqarıp, insan oy-pikiriniń, kózqarası menen túsinikleriniń, ózin qorshap turǵan ortalıqqa bolǵan qatnası menen bahasınıń túrli táreplerin ashıp beriwge xızmet etedi. Olar qanday da bir sebepler tiykarında dórep, payda bolıp, qolla-

nılıp ǵana qalmastan ózgerislerge ushıraydı, mánilik yamasa qurılıslıq, seslik yamasa stillik tárepten ózgeredi, túrlenedi, jań-

ǵıradı, jańa túrge enedi. Xalıq arasınan shıqqan sheber sóylewshiler, sheshenler, kórkem sóz ustaları frazeologizmlerdiń ashılmaǵan qırlarınıń bar ekenligin jaqsı tanıp, ańlap, olardıń

ele de tásirsheńligin júzege shıǵarıp, xalıq tiliniń tereńde, túpkirde ashılmay jatırǵan tıń, kútilmegen baylıǵın tabadı. Bunday ózgerisler kórkem shıǵarma tiliniń fonetika-leksikalıq, grammatikalıq, stillik qurılısında jiyi ushırasadı. Til iye-

lerine olardıń tariyxıy shıǵısındaǵı ele belgisiz, túsiniksiz derekler, mániler ayqınlanadı, qayta tiriledi hám aylanısqa qosıladı. Qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetken sóz sheberleri bunday tillik qubılıslardı, ózgesheliklerdi óz shıǵarmalarınıń

tili arqalı xalıqqa usınıp otıradı. Hár bir jazıwshı ózine

tán sóz mánilerin tanıw hám sóz qollanıw usılları arqalı xalıq tiliniń bayıwına tolısıp, rawajlanıp barıwına úles qosadı. Bunday shıǵarmalar arqalı qaraqalpaq tiliniń túrkiy tiller-

diń biri sıpatında oǵırı kórkem, júdá shıraylı, eń bay, kórkemlik derekleri tereńde jatırǵan, ele ashılmaǵan tásirsheńlik, obrazlılıq múmkinshilikleri oǵada kóp, tásirliligi kúshli, bahası, kórkemlik qunı joqarı tillerdiń biri ekenligin ańlawǵa boladı. Kórkem shıǵarma tilindegi tıń, ráńbáreń mániler, stillik

ózgeshelikler menen qollanılǵan kóplegen frazeologizmler arqalı bul birliktiń ayrıqsha qásiyeti menen ózgeshe sıpatın tolıq tanıp biliwge boladı.

115

«Frazeologizmler – til iyesi xalıqtıń (etnostıń) pútkil

dúnya álem haqqındaǵıuǵım-túsinikleriniń, ózin qorshaǵan shınlıq bolmıstı qabıllawınıń, aǵza túrinde tanıwınıń ózine tán

jeke ayrıqshalıqlarına baylanıslı til – tilde ózgeshe bolıp

óriletuǵın dúnyanıń tillik obrazın jasawǵa katnasatuǵın kórkem hám tásirli sóz órnekleri, tillik metaforalık kompoziсiyalar.

Bunda, ásirese, gez kelgen tildiń frazeologiyalıq ǵáziynelerindegi san álwan túrdegi turaqlı sóz dizbekleriniń ishinen «ásirler boyı belgili bir obrazlı uǵımda qáliplesip, poetizmge aylanǵan frazeologiyalıq dizbeklerdiń» (Sızdıqova P.F.Qazaq ádebi tiliniń tarixı. – Almatı, 1993. 286-bet.) ornı ayrıqsha».150

Sheber jazıwshı, shayırlar frazeologizmlerdi júdá kóp paydalanadı, geyde olardıń mánilerin túrlendirip, oqıwshınıń ayrıqsha dıqqatın tartadı, olardıń kórkemligin arttıradı. Mısa-

lı: Bul sonsha adamǵa bir shuqımnan da jetpeydi. Kózi kórip, qurı qaldı qılajaq eken. (Ó.X.). Ólimge hámiyshe tayar turmaq,kepinińdi qoltıǵıńa qısıp júrmegiń lazım. (H.Ó.). Sonshama jawdır kózlerdiń janı shúberekke túyilgen, seniń alaqanıńda, ashsań, jumsań jumırıǵıńda jatırıptı.(H.Ó.). Júrek jaratuǵın jolbarıstay jutınıp, jansızlarına da isenbey, iláhiyda ózi kel-

se de, general quwanǵanday zárúrli maǵlıwmat ala almadı. (Ó.X.).

Qay bir ázzi adamlardıń júregi jarılıp, dúnyadan janı keship ketti. (Ó.X.). Berilgen mısallardaǵı frazeologizmlerdiń hár biriniń mánilik ótkirligi, tásirsheńligi, obrazlı, astarlı máni-

leri bar. Olardıń seslik kórkemlik qurılısı, seslik uyqası bar. Bunday seslik evfoniya máni ótkirligin arttırıwǵa, oqıwshıǵa ayrıqsha tásir kórsetip, onıń dıqqatın awdarıwǵa, insan ómiriniń hár qıylı táreplerin sheber jáne kórkem súwretlewge xızmet etedi.

«Frazeologizmlerdiń bir komponenti ózgertilip, jańa mazmunda qollanıladı. Jazıwshı xalıq tiliniń bar baylıǵın, sóz mar-

janların óz shıǵarmalarında dóretiwshilik jaqtan jumsay otırıp, ózine tán stil quraydı. Kórkem shıǵarma tilindegi frazeologizmlerdi tańlap qarastırıw – avtordıń jeke stil jasawdaǵı usılların anıqlaw bolıp tabıladı. Frazeologizmlerdiń stil-

lik boyawı jeke sóz benen salıstırǵanda kúshli, ekspressivlik múmkinshilikleri kóp. Usı qásiyetlerine bola frazeologizmler

150 Saǵidolda G. Poetikalıq frazeologizmderdiń etnomádeni mazmunı (qazaq jáne mongol tilderiniń materialdarı boyınsha salıstırmalı zertteu). – Alma-

tı: «­ılım», 2003, 248-bet.

116

belgili bir bayanlawǵa, sóylegen sózge stillik ózgeshelik bere-

di».151

Qaraqalpaq kórkem ádebiyatı shıǵarmaları tilinde sóz sheberleri tárepinen geypara ózgerisler menen transformaсiyalanıppaydalanılǵan okkazional frazeologizmler ózine tán ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp keledi. Jazıwshılar olardı bir neshe usıllar tiykarında túrlendiredi. Olardıń arasında seslik úylesimge tiy-

karlanǵan frazeologizmler de ushırasadı. Yamasa olar ónimsiz qollanılıwdaǵı yaki góneriw proсesindegi ulıwma xalıqlıq vari-

antlar bolıwı da múmkin. Mısalı:

jılıtqan suwdan qalmaw – jılıtqan jarmadan qalmaw: Ásirese, sońǵı máhálleri sol jas bala jigittiń tanawı jelpildep, kúnde-kúnde kelgishlewi kóbeyip ketti. Álle murnına samal endi me, yamasa ózi-aq táwir kóre me, áytewir kún qurı emes, jılıtqan jarmadan qalmaytuǵın boldı. (Ó.X.).

quda da tınısh, qudaǵay da tınısh – quda da tınısh, qudaǵay da tırtım: Hawwadaǵı, sol kempirdi atqa óńgerip jiberse quda da

tınısh, qudaǵay da tırtım, – dep basın shulǵıdı. (H.Ó.).

tilge tiyek qılıw – tilge talshıq qılıw: Suwjuqpas Lamlama qazanǵa asarlıq taǵamnıń azlıǵın tilge talshıq qıldı. (H.Ó.).

dártine dárman bolıw – dártine dárman, júregine jalǵaw bolıw:

Quwanǵanlıqtan ba, bolmasa ózi-aq anıqlap bilgisi keldi me, qolınıń qosarlıǵınan tamırın uslap kórip edi, soǵıwı dım jaqsı

eken. Bul da onıń dártine dárman, júregine jalǵaw boldı. (Ó.X.). dúnyaǵa jar salıw – álemge aybaraq salıw: Tumaristiń tint-

seń gúnası az bolmas, tek sonı erinbey, jalıqpay izlewshi bolmay turǵanı, bolmasa Shınara kúndesten beter jek kórer sol nashardıń kimligin álemge aybaraq salıp bildirmekshi. (H.Ó.).

buwını qatıw– buwını qatıp, beli bekiw: Muzappat hákim buwını qatıp, beli bekigennenkeyin kem-kemnen kamalına jetisti. (Ó.X.).

ishi iyt jırtqanday – ishi iyt tırmalaǵanday: Shahzadanıń biysabırlıǵı anasınıń ishin iyt tırmalaǵanday qıldı, sonda

da dushpan kózge sır aldırmadı. (H.Ó.).

ayaǵına oraw bolıw – ayaqqa oraw bolar, qolǵa kisen bolarlıq:

Qundaqlawlı balası bar, emiziwli kelin-kepshik ádep jóneltildi ayaqqa oraw bolar, qolǵa kisen bolarlıq nárenjanlar toda-toda bolıp, ayaq jetpes qıyırlarǵa kóshirilip jiberildi. (H.Ó.).

151 Pirniyazova A. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. Filol. iliml. dokt. (DSc)... diss. avtoreferatı. –

Nókis: 2020, 38–39-betler.

117

awzı tınbaw, jaǵı tınbaw – jaǵı jabılmaw: Teginlikte Shınaranıń jaǵı jabılmaydı. (H.Ó.).

demine nan pisiw – demine digirman tartılıw: Bul barısında demine nan pisetuǵın, pilmámbettiń ózine de bash bermeydi! (K.S.).

Bektiń sózine, baydıń sózine kim pálen-tólen dep atır. Demine digirman tartılıp turǵannan keyin jón emesi jón, qarası aq! (Ó.X.).

eki ayaǵın at etiw, eki qolın qamshı etiw, (etegi elpi, jeńi jelpi) – jeńin jawlıq, qolın qamshı qılıw: Bilmesi bar ma, adam sóytse kóp keledi. Eger usınday waqıtta birewler kelse, ol jeńin jawlıq, qolın qamshı qılıp, sol adamlardıń aldında bódenedey jorǵalaydı. (Ó.X.).

kóz jası kól-dárya bolıp – kóz jasın kóldey tóktirip: Sahipjamaldıń kóz jası kól-dárya bolıp, aǵıl-tegil jılaydı, eńireydi... (Ó.X.). Xalıqtıń kóz jasın kóldey tóktirip, ulı-qızın jılatıp, birewlerin shuwlatıp – dúnya jıynap bay bolıp, neshshe jıl hákim atın kóterip, kózi jumılǵan soń dúnyaǵa sondaǵı alıp ketkeni bas-ayaǵına kepinlikke zorǵa jetken bir oram aq shúberek! (Ó.X.).

shıbınnıń ızıńı esitilmeydi – shıbınnıń ızıńı, shegirtkeniń shırılı esitilmeydi: Bir qolıńdı eki ete almay, albıraǵan

órdek bolıp, aldı-artıńnan súńgip atırǵanındashıbınnıń ızıldısı qulaqqa jaqpas, sen tún uyqıńdı tórt bólip, qalayınsha sol qabaq baslardı aman alıp qalmaqqa jansebilseń, olar bolsa seni

nasaqlaydı, táwbe adamzattıńtiline terisken shıqqan ba ózi? (H.Ó.).

Qalanıń ishi jım-jırt. Hesh jerden saza joq. Júrgen tıyıldı.

Shıbınnıń ızıńı, shegirtkeniń shırılı esitilmeydi. Hámme matam tutqanday jaǵaların uslap, úylerinde selt etpey otır. Sóytip, qápelimde Xiywanı hásiret-qayǵı bastı. Mal móńiregendi qoydı. Hámme óz shańıraǵı ishinde tar gúmiralıqta jasay berdi. (Ó.X.).

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdegi kóp variantlılıq

teńles eki komponentli frazeologizmlerde ayrıqsha kórinedi. Bunday frazeologizmler ózgeshe, tásirsheń bolıp, kórkem shıǵarma tili-

niń ótkirligin, kórkem súwretliligin támiyinleydi.

G.Aynazarovanıń miynetinde «qanatlı qaǵıp, tumsıqlı shoqıp; qanatlıǵa qaqtırmay, tumsıqlıǵa shoqtırmay; qanatlıǵa qaqtırmay, tumsıqlıǵa teptirmey»152 frazeologiyalıq variantla-

152 Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. – Nókis: Berdaq atındaǵı QMU, 2005,112-bet.

118

rı berilgen. Tumsıqlıǵa shoqıtpay, ayaqlıǵa teptirmey, qanatlıǵa qaqtırmay, tırnaqlıǵa tırnatpay patsha ananıń ózi kamalǵa keltiredi. (H.Ó.).

Folklorlıq úlgidegi frazeologizmler de bir neshe variantlarda qollanılıp, jazıwshınıń sheberligin kórsetedi. Mısalı: Shı-

raylı qız balanıńtúlki júrmes túney, qasqır júrmes qalıń, qarsaq jortpas qıyırdabir ózi jasawı ańshını hawlıqtırdı. (H.Ó.).

Sonday-aq, ulıwma túrkiy tillerge ortaq frazeologizmlerde variantlılıq qubılısı saqlanǵan. Qaraqalpaq tilinde tepse temir úzetuǵın degen alliteraсiyalıq frazeologizmniń tatar tilinde bassa baqır ezerdey degen tolıq túri ushırasadı.153

«Frazeologiyalıq transformaсiya máselelerin izertlew kórkem shıǵarma tilindegi individual-avtor frazeologiyalıq birlikle-

rin anıqlaw, olardıń mánilik qırların, individuallıqtan ulıwma tillikke ótiw proсesin belgilew, sonday-aq, olardı frazeologiyalıq sózliklerge kirgiziw sıyaqlı máselelerdi ilimiy jaqtan tiykarlaw múmkinshiligin beredi».154 Sonday-aq, olardıń arasında sóz sheberleri dialektlik sıpatqa iye, gónergen yamasa ózlestirme frazeologizmlerdijańalap qollanǵan bolıwı múmkin. Ulıwma, frazeologizmlerdiń dóreliw dereklerinen baslap, seslik kórkemlik ózgesheliklerin, evfoniyalıq sıpatın, olardıń tábiyatında-

ǵı leksika-semantikalıq qubılıslardı, stillik ózgesheliklerdi, transformaсiyalanıw usılların izertlew, hár bir jazıwshı,

shayırdıń frazeologizmdi transformaсiyalaw sheberligine baha beriw hár qanday tildiń frazeologiyalıq qorınıń baylıǵın, kórkemligin, xalıqlıq turaqlı qáliplesken úlgisi tiykarında túrleniw, ózgeriw, jańalanıw múmkinshiliklerin, tereńde ashılmay jatırǵan oǵada áhmiyetlitáreplerin, kórkem obrazlılıq qásiye-

tin anıqlawǵa tiykar boladı.

3.3. Qaraqalpaq jazıwshı, shayırları shıǵarmaları tilinde frazeologiyalıq jańashıllıq

Tildiń frazeologiyalıq qorında erte dáwirlerden baslap payda bolıp, dórelip hám qollanılıp kiyatırǵan bay frazeologiyalıq

153 Yusupova B.T.Fonostilistika. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq analizi. – Tashkent: «Yosh avlod matbaa»,

2021,255-256-betler.

154 Boltaeva B.I.²zbek tili frazeologik birliklarining transformaсiyası

(semantik-pragmatik tahlil) Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Samarqand: 2019, 22-bet.

119

material jámlengen. Bunda frazeologizmler óziniń obrazlı, astarlı, awıspalı mánililigi, tayar túrinde ushırasıwı, turaqlılı-

ǵı hám t.b. sıpatları menen belgili. Sonıń menen birge, ayırım jaǵdayda xalıq arasınan shıqqan sóz sheberleri, jazıwshı, shayırlar olardıń turaqlı qálipleskenstrukturasın, qálibin ózgertip, buzıp, stillik maqsette ózgerisler kirgizedi, jańa komponentler qosadı yamasa olardı ózgertedi, xalıqlıq úlgi tiykarında jańa frazeologiyalıq birlikler jasaydı, olardıń mánilerin

qayta tuwra mánige ózgertedi yamasa basqa, ekinshi bir awıspalı máni qosadı. Solay etip, frazeologizmlerge jáne de qosımsha máni júkleydi, obrazlılıǵın, tásirsheńligin jáne de arttıradı, kúsheytedi. Bunda evfoniyalıq frazeologizmlerdiń de sıpatlı ózgeshelikleri, transformaсiyalanıw sebepleri, múmkinshilikleri bar.

Olardı ilimiy kózqarastan úyreniw, fonostilistikalıq jaqtan tallaw jasaw milliy tildiń ele ilimiy tallawǵa alınbaǵan bay seslik kórkemlik múmkinshiliklerge iye táreplerin kórsetip be-

riwge xızmet etedi. Usı kózqarastan qaraqalpaq kórkem sóz sheberleriniń frazeologizmlerdi qollanıw ózinsheliklerin evfoniya-

lıq frazeologizmler sheńberinde de izertlew zárúr. Olardıń kórkem shıǵarmanıń janrlıq sıpatınan kelip shıǵıp, prozalıq, poeziyalıq hám dramalıq shıǵarmalar tilinde qollanılıw ózgeshelikleri bar. Frazeologizmlerdiń bunday qásiyetlerin, obrazlılıq dóretiwshi múmkinshiliklerin fonostilistikalıq baǵ-

darda úyreniw, olarǵa ilimiy kózqarastan tereń baha beriw qaraqalpaq tili frazeologiyalıq qorınıń bay imkaniyatların ashıp beriwge tiykar boladı. Usı maqsette evfoniyalıq frazeologizmlerge tallaw jasaw ushın S.Jumaǵulov, B.Qazaqbaev, K.Raxmanov shıǵarmaları tiliniń frazeologiyası tańlap alındı.

1. Prozalıq shıǵarmalar tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq ózgeshelikleri

Q araqalpaq tili qaraqalpaq xalqınıń bay turmıs tájiriybesin, pútkil tariyxı dawamında toplaǵan mol ruwxıy-mádeniy

ǵáziynesin, sóylew sheberligin, kórkem sóz ónerin áwladtan-áwlad- qa ótkerip saqlap kiyatırǵan bay tillerdiń biri bolıp esapla-

nadı. «Qaraqalpaqlar burınnan sózge sheshen bolǵan. Tilimizdegi sózlerdiń tuwra hám awıspalı mánilerin sóylew payıtında sheberlik penen qollanıwǵa umtılǵan. Buǵan Jiyrensheniń sheshen-

120