Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

3.1. Kórkem shıǵarma tilinde evfoniyalıq frazeologizmler

Qaraqalpaq tili óziniń sózlik qorında oǵada kóp frazeologizmlerdi hám sol frazeologizmler arqalı xalıqtıń ótmish tariyxın, úrp-ádet, dástúrlerin, milliy ózinsheliklerin, kózqarasların, ózine qádirli bolǵan barlıq bahalıqların saqlap kiyatır-

ǵan eń eski, bay túrkiy tillerdiń biri bolıp esaplanadı. Kórkem sóz óneriniń bay hám tákirarlanbas, ájayıp úlgilerin ózinde jámlegen milliy til sıpatında qaraqalpaq tili frazeologizmlerdiń san álwan túrlerine iye bolıp, olar til qurılısında oǵada quramalı til birligi ekenligi menen ózgeshelenedi. Ásirese,

awızeki sóylew tili menen kórkem ádebiyat tiliniń frazeologiyası ayrıqsha tásirsheńligi, kórkem obrazlılıǵı menen belgili bolıp turadı.

Kórkem sóz sheberleri arasında frazeologizmdi qollanbaytuǵın, onıń kórkem-súwretlewshilik múmkinshiliklerinen, kórkemlew quralı sıpatındaǵı xızmetinen paydalanbaytuǵın jazıwshı-shayır-

lar bolmasa kerek. Bulay dewimizdiń sebebi, frazeologizmlerde dara sózler jetkerip beriwi qıyın bolǵan názik mánilik boyawlar, emo- сional-ekspressivlik sıpatlar, obrazlı, astarlı, awıspalı máni-

ler bar bolıp, olar xalıqtıń uzaq ótmishte jatırǵan sóz baylıǵı menen ushlasıp ketedi. Bunday frazeologizmler hár qıylı mánilerdi ańlatıp keliw menen birge komponentlik quramındaǵı sózlerde birdey yamasa uqsas seslerdiń tákirarlanıp kelip kórkemlik dóretiwi menen de ózgeshelenip turadı. Mısalı: Ózi júrgen qań-

ǵırma, sonnan kelgen ózin hársheńki adamǵa qarsılas sanar,sidiktey sarı, shalaqursaq búgin de elge qayır-sadaqa tarqatqan arbalardan

ózine tiyisli payın omırıp alıp bolıp, shanashı unǵa tolsa da toyımsız kempir tońqıldını urıp atır. (H.Ó.).

«Naǵız qara jerdiń kemesidesesh». (I.Yu.). Berilgen mısallarda frazeologizmleradamdı sıpatlaw ushın xızmet etedi. Seslik úylesimli kelgen sidiktey sarı frazeologizmi adamnıń túr-túsin

kórsetse, qara jerdiń kemesi –tapqır, sózge sheber, sheshen adamlar-

ǵa baylanıslı aytılatuǵın alliteraсiyalıq frazeologizm bolıp esaplanadı.

«Alliteraсiya usılı túrkiy xalıqlarda áyyemnen-aq bar bolıp, Orxon-Enisey esteliklerinde de ushırasadı.1 Bul usıl kórkem dóretiwshilikte fonopoetika sheńberine kiredi».132 Sonday-aq,

132 Rwzimboev S., Sadaddinov B.S. Oshiq Erkin lirikasining fonopoetik xususiyatlari. – Urganch: – «Ilm sarchashmalari». 2020, ¹12,125-bet.

101

fonostilistika ilimi seslik kórkemlew quralların, sonıń ishinde, seslik tákirar hám olardıń túrlerin úyrenedi. Seslik tákirarlar frazeologizm quramında kelgende onıń mánilik ótkirligin kúsheytip keledi, obrazlılıǵın támiyinleydi. Mısalı: Jastıń

atı – jas, ol kiygendi, sılanıp-sıypanǵandı, jurtta joq nárse menen bezengendi jaqsı kóredi. (Ó.X.). Hákimlikte aldına adam salmay, aqqa-qaraǵa qaramay, xalıqtı zar jılatqan Jánibek bay ata-babasınan da bes-beter boldı. (Ó.X.).

Xalıq tiliniń frazeologiyalıq baylıǵı kórkem ádebiyat shıǵarmalarınıń tilinde ónimli paydalanılıp, óziniń bar kórkemlik tábiyatı menen ashıladı, jáne de túrlenedi, obrazlılıq ja-

sawshı qural sıpatında xızmet atqaradı. Mısalı: Sádeptey gúlshege zar bolǵan kemtarshılıqlarda bunıń jiliginiń mayı shaǵılǵan, qaraqan tamaǵı qayǵı bolǵanda da adamǵa ne bir batpan musallat túsedi, al pútin xalıq táshwishi ıyıǵına artılǵan húkimrankúndiz kúlkisin joǵaltqan, túnde uyqısın joǵaltqan,alıs patshalıqlarǵa túyeli kárwanlar jóneltip, altın-gúmislerge dán aldırǵan, qıtgershilikte ulıstı saqlap qalǵan, shashınıń teń jarpısı sol

jetpesinlik jılları aǵarǵan. (H.Ó.).

Basqa da turaqlı birlikler qatarında «Tildiń frazeologiyalıq baylıǵı da xalıq mentaliteti, mádeniyatı jóninde bay maǵlıwmatlardı usınadı. Olarda xalıqtıń tariyxı, mif, úrp-ádetler, máresim hám ruwxıylıǵı tuwralı kózqarasları ózgermey saqlan-

ǵan boladı....».133 Bunday frazeologizmler bir neshe mánilerdi ańlatıp keledi, sonday-aq, túrli seslik kórkemlik sıpatqa iye boladı. Mısalı: ­arǵısı qara tastan ótip qara suwdı teris aǵızadı deydi. (Ó.X.). Tumaris sonda ant etken, ózi taxttı iyelese, sonıńday biymáni nızamlar shıǵarǵanlardıgelle qılmaqqa bel baylaǵan. (H.Ó.).

Bunday frazeologizmlerdi sóz sheberleri xalıqlıq úlgide paydalanadı jáne kontekstlik qorshawda basqa da birlikler menen seslik úylesimge túsiredi. Mısalı: Mármer músinli arıwkirpik qaqpay natanıstı gúzetedi. (H.Ó.). Ázireyliniń ózi de talaylardı qan qaqsatıp ketedi. (H.Ó.). Qolındaǵı qapshıǵın zıńǵıttı da, anasın kelip qapsıra qushaqlap aldı. (Sh.S.). Onı jóneltip bol-

ǵan soń jasaǵan jasın sıylap Zıyanı aldırttı. (H.Ó.).

133 Abdinazimov Sh., Tolıbaev X. Lingvokulturologiya. – Nukis:

«Qaraqalpaqstan», 2020, 160-bet.

102

Qaraqalpaq tilindegi seslik úylesimge sáykeslengen frazeologizmler hár qıylı is-háreketlerdi, olardıń belgilerin, zatlar-

dı hám olarǵa tán bolǵan kóp túrli belgilerdi ańlatadı. Sonlıqtan, bunday frazeologizmler hár qıylı sóz shaqaplarına qatnaslı bolıp keledi. Qaysı sóz shaqabına qatnaslı bolsa da usı toparǵa kiretuǵın dara sózlerge salıstırǵanda ózine tán obrazlı, astarlı mánileri, kórkemligi, emoсional-ekspressivlik boyawlılıǵı menen sıpatlanadı. Mısalı: Men de júrippen ókshem qırq jarıq bolıp. Qol degenim tilkim-tilkim... Kishi úydiń otı menen ki-

remen, kúli menen shıǵaman. Sonda da ólgim kelmeydi. Ne ushın,kún kóris ushın, álbette!.. (Ó.X.). Sonlıqtan, basqalar sıyaqlı Kaufman

da Rossiya patshalıǵınıń belgili baslı generalı bolıwına qaramastan Xiywa xanınıń qorǵanıw hám jáhángerlik sırların biliwge kelgende ázzilik etti. (Ó.X.). Kóp uzamay-aq Xiywanıń tórt

tárepin qara qumırsqaday kóp nókeri qurday qorshadı. (Ó.X.). Aspan menen tillesip, kókti gózlegen tas iri minar jarqırap kórin-

gen waqıtta Kaufmannıń tóbe shashı tikke turdı. (Ó.X.). Bunda kún kóris – atlıq, belgili baslı – kelbetlik, qara qumırsqaday

(kóp) – ráwish, tóbe shashı tikke turdı – feyil frazeologizmler bolıp esaplanadı.

Kórkem obrazlılıǵı sesler hám olardıń tákirarı menen baylanıslı bolıp keletuǵın frazeologizmler hár qıylı stillik

ózgesheliklerge iye. Mısalı: – Patshayı aǵzam, taqsır,bir qasıq qanımnan keshseńiz, sizge bir awız arzımız bar? (Ó.X.). Qullası,

Xiywa xalqı demniń arasında ala-pasırlı tawıp, tım-tıraqay boldı. (Ó.X.). Mufti hesh waqıtta taxta otırǵan xannan shıbın shelli seskenip dım qáweterlenbeytuǵın edi. (Ó.X.). Sol adamlardıń oǵırı suwıq sılayınan, miyrimsiz jawızlıǵınan, alqımı-

na tuwrı taqalǵan qanjar júzinen adamǵa degen, óziniń pul tawıp, hátte, endi pul túwe, óziniń qara basınan-aq ol jerden tiri shı-

ǵıp, elge aralasıw úmitinen de demde zım-zıyalar boldı. (Á.Á.).

Bular – folklor shıǵarmaları tiline, awızeki sóylewge, kórkem

ádebiyat stiline beyimlesken frazeologizmler bolıp esaplanadı.

Bunday frazeologizmlerge tán sinonimiyaǵa jáne olardıń stillik, emoсional-ekspressivlik boyawlarına sáykes sóz sheberleri eń zárúrlisin orınlı tańlaydı. T.Djumamuratov «Burya v stakane vodı – taqır jerden shań shıǵarıw, sınıqqa sıltaw tabıw, áytewir

nársege kóteriliw»134 frazeologizmleriniń birdey mánige iye ekenli-

134 Djumamuratov T. Russko-karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. – Nukus: «Karakalpakstan», 1985,27-bet.

103

gin kórsetedi. Mısalda olardan sınıqqa sıltaw izlew frazeologiz-

mi paydalanılǵan: Birewler «Bul tuqım shigitten kelgen bále» dese, ekinshi adam «Joq olay emes, bále jerdiń ózinen» dep, hár qıylı pikirlerdiń basın shatpaqlap, sınıqqa sıltaw izledi. (Ó.X.).

Sonday-aq, bunday frazeologizmlerdiń mánileri kontekstte ayqın kórinedi. Mısalı: Al, bunıń sol júrisinde, el, eldegi úyi, bala-shaǵası óziniń sol ketisinen tap usı uzaq jıllar ishinde hasla xabar-atar, hasla kórdik-bildiksiz jolına bunıń endi, ya

ólisin, ya tirisin bilmey, barlıq úmitlerin úzip, tek jalǵız tiri gewdesine de zar bolıp kúni-túni jol tosıp, kúni-túni esikke qarap telmirisip otırǵan jawdırasqan eki qızı, eki ulı oyına

keldi me eken!? (Á.Á.). Hátte, ol ǵoy ol, kúni kelgende, oylay-oylay bári de oy túbine jete almay, aqırı ákesinen de gúderlerin úzip, endi tap ákesizlikti de moyınlawǵa, ákesiz jetimlikke de kóniw-

ge qarap edi. (Á.Á.). Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov bul frazeologizmlerdiń mánilerin bılay túsindiredi: «gúder (gúderin) úziw

– 1) úmit etpedi, túńildi; 2) ketti, bezdi; úmit (úmitin) úzdi – isenbedi, túńildi».135 Solay etip, gúder(ler)in úziw hám úmit(ler)in úziw frazeologizmleri endi úmit etpedi, úmit etiwdi birotala qoydı mánilerin ańlatadı.

«Frazeologiyalıq birlikler tilge ayrıqsha ekspressiya, boyaw, obrazlılıq beretuǵın, ádebiyattaǵı qaharmandı sıpatlawdıń bir- den-bir kórkem quralı, sonday-aq, sóylewshiniń oyın kórkem jáne obrazlı bildiriwge múmkinshilik beretuǵın ayqın stilistika-

lıq usıllardıń biri bolıp tabıladı».136 Bunday usıllardan jazıwshı, shayırlar óziniń dóretiwshilik sheberligi, sózge sheshenligi, sóz tańlaw hám qollanıw uqıplılıǵına sáykes paydalanadı.

Mısalı: Bul onıń buwınların kógi ketken keregedey etip bosatıp, uwız-iyinin qurttı. (Ó.X.). Bunda buwını bosasıw frazeologizmi dińkesi qurıw, ilajı qurıw, qorqıw, alaǵada bolıw, úmiti pushqa shıǵıw mánilerin bildirip, onıń komponentleriniń ortasına kógi ketken keregedey teńewiniń kirgiziliwi frazeologizmniń obrazlılıǵın, tásirsheńligin arttırıp kórsetiw menen birge, oǵan milliy sıpat beredi.

«Zoonimler xalqımızdıń tábiyattı iyelew, onıń sırların ańlaw, ásirler dawamında ómir tájiriybesinde paydalanıp kiya-

135 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2018, 49;152-betler.

136 Ábdraxmanova J. Qazaq tilindegi okkazional frazeologizmder pragmatikası. – Almatı: Qazaq universiteti, 2013, 32-bet.

104

tırǵan kásiplerinen de derek beredi, kópshiligi teńewlik, metaforalıq, evfemizmlik xızmet atqaradı. Hár qanday tildiń milliymádeniy ózine tán ózgesheligi, adam minez-qulqı, kórinisi, qıy- mıl-háreketi hám basqa da parıqların zoonimlerge teńewleri, salıstırıwları arqalı kórinedi».137 Bunday zoonim komponentli ayırım frazeologizmler de seslik kórkemligi menen belgili bolıp turadı. Mısalı: Sol zamatta tıshqan tesigi mıń bolıp, qas penen kózdiń arasında sasqalaqlap qaldı. (Ó.X.). Bay onnan beter sarsılıp,gúmirashılıqtıń otında gá shoq bolıp, gá sónip,awırıw

atanday shógip jata berdi. (Ó.X.). Bunda tıshqan tesigi mıń (teńge tilla) bolıp frazeologizmi tıpırshılaw, albıraqlaw mánilerin,

awırıw atanday shógip birligi «Awırıw atan shóktiredi» maqalı tiykarında dóregen frazeologiyalıq mánidegi birlik esaplanadı.

Solay etip, quramındaǵı komponentlerinde dawıssız seslerdiń tákirarlanıp keliwi arqalı tásirsheńlik dóretiletuǵın fra-

zeologizmler ózine tán ózgeshelikleri menen ajıraladı. Olar kórkem shıǵarma tiline obrazlılıq,kórkemlik, tásirsheńlik beredi, personajlardıń túrli sezimlerin, xarakterlerin, portretlerin, túrli obrazlardı dóretiwde jazıwshınıń áhmiyetli qurallarınıń biri sıpatında xızmet atqaradı.

Ses – tildiń eń kishi birligi sıpatında belgili. Sesler birbirine jaqın, uqsas yamasa tákirar aytılǵanda ózine tán muzıkalılıqtı, ırǵaqtı dóretedi. Bunday sıpat tildiń frazeologiyalıq qorında orın alǵan ayırım frazeologizmlerdiń tábiyatına da tán

bolıp keledi. Óz gezeginde, bunday frazeologizmler uqsas yamasa birdey dawıslı hám dawıssız seslerdiń tákirarlanıp keliwi ar-

qalı dóreledi yamasa olardıń quramındaǵı seslik tákirarlar máni arttırıwshılıq xızmet atqarıp keledi. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń bir toparın usınday frazeologiyalıq birlikler quraydı. Mısalı: Húrmetli nachalnik Kazarov sonday ótkir adam,

Shımbay uezdiniń 250 mıń xalqın qolında uslap otıradı, xalıqtıń bárin bir shıbıq penen aydaydı. (Q.Á.). Meniń, Sapanıń da chay pulın moldan taba almay júrgenimiz, eldiń ısqını ketken, eldiń adamı ashırqap qutı qashıp, jupını bolǵan, úyi kúygirlerdiń birewine salıq salsań saǵan onı qarsı keledi, saǵan kómeklesiwdiń ornına mushına túkirip órre turadı. (Q.Á.).

Seslik tákirarlarǵa qurılǵan frazeologizmlerde túrli máni- lik-qurılıslıq ózgeshelikler ushırasadı. Olardıń bir toparında

137 Iskenderova E. Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda zoonimlerdiń qollanılıwı. – Nókis: «Bilim», 2020, 37-bet.

105

frazeologizmler ulıwma xalıqlıq qollanılıwdaǵı úlgisi menen paydalanıladı. Mısalı: Qosbergen inim, duwtarıńdı alıp

bir-eki nama qashırıp, jiberseń-o ...Sharshaǵanımız shıǵıp ketsin. (Q.Á.). Lekin, biz pristavqa berip abıray alamız ... ózimiz de

qurı qalmaymız. (Q.Á.). Qáne, elden ya saǵan, ya maǵan bir kisi jala deseń, tyurmada shiriteyin, házir ayt, kimler seniń betińnen aldı,

jer menen jeksen eteyin. (Q.Á.). Bunda sharshaǵanı shıǵıw, qurı qalmaw, jer menen jeksen etiw frazeologizmlerinde alliteraсiyalıq uyqaslar olardıń kórkemligin jáne de kúsheytip beriwge xızmet etedi.

«Tekstte tákirarlanıp atırǵan hárip, buwın, sóz, sóz dizbegi hám gápten tıńlawshıǵa kúshli tásir kórsetiwshi hám ekspressivlikti arttırıwshı qural sıpatında paydalanıladı. Tákirar –

muzıkalı sóylem sıyaqlı sóylewdi evfoniyalı, tásirsheń hám kórkem etiwshi, usı jol menen olardıń tıńlawshı tárepinen ańsat qabıl etiliwin támiyinlewshi áhmiyetli stilistikalıq usıl. Sol se-

bepli de onı belgili bir mánide sóylew muzıkası dep te atawǵa boladı».138 Seslik úylesimge iye frazeologizmlerge de usınday ses ırǵaǵı, muzıkalılıq tán bolıp keledi.

Alliteraсiya-assonanslıq frazeologizmlerdiń sinonimleri, antonimleri, variantları yamasa olardaǵı kóp mánililik, omonimiya qubılısları bul toparǵa kiretuǵın frazeologizmlerdiń ózgeshelikleriniń biri bolıp, olardıń seslik jaqtan ǵana emes, mánilik jaqtan da júdá bay bolıp, seslik-mánilik úylesimliliginiń

bir kórinisi esaplanadı. Mısalı: ²aq, waq, aǵayinler oylap tursam, biz qáte islegenbiz, keshe pristavtı óltirgende sol zamatı bolıslardıń báriniń de gellesin alıw kerek eken. (Q.Á.).

–Ayt házir janıń barda.

–Basımdı kesseń de bilmeymen. (Q.Á.).

Dáslepki mısaldaǵı gellesin alıw, keyingi mısaldaǵı basımdı kesseń de frazeologizmigelle kesiw alliteraсiyalıq frazeologizminiń seslik jaqtan úylespegen variantları bolıp esaplanadı.

Komponentleriniń ózgeriwi menen payda bolatuǵın variantlılıq qubılısı seslik úylesimli frazeologizmlerde ónimli ushırasadı. Mısalı: Baydıń kózi tas tóbesine shıǵıp ketti. Ol

kútilmegende bul qayaqtan kelgen bále dep seskendi. (Ó.X.). Búgin Báyimbet bolmaǵanda tas bolmasa shúy tóbeńde tayaq oynaytuǵın

138 Asarova Sh.K. Ingliz va wzbek tillarida takrorning lingvistik xususiyatlari. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Toshkent: 2019, 21-bet.

106

edi.(Ó.X.). Bunda tas tóbe hám shúy tóbe frazeologiyalıq variantlar bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinde frazeologizmler seslik, mánilik, strukturalıq hám t.b. jaqtan birdey, jaqın, ulıwmalıq bolǵan belgilerine, ózgesheliklerine sáykes belgili bir toparlardı payda etedi. Shash al dese bas alıw, qas qoyaman dep kóz shıǵarıw, jıńǵıl dese qırǵın dew sıyaqlı frazeologizmler uqsas strukturaǵa iye. Olar variant yamasa sinonim túrinde ushırasadı. Kórkem shıǵarma tilinde sóz sheberleri olardı ózinshe túrlendirip paydalanadı. Mısalı: Húrmetli tórem, buyırıńız bizge, siz bórik al degende

bas alıwǵa shamamız keledi. (Q.Á.). Tas tabaqtay qaǵıstırıp, men murın al desem, gelle alıwıńız kerek. (Q.Á.). Qudaydıń qılǵanı deyseń, qıyanettiń kóbin kóremiz de turamız, adamlardan deseń, olarǵa tek deytuǵın jan joq. (Q.Á.). Bular shash al dese bas alıw; qoy deytuǵın xoja, áy deytuǵın áje joq frazeologizmleriniń avtor-

lıq ózgeriske ushıraǵan variantları bolıp, keyingi mısalda jan joq birligine seslik úylesim saqlanǵan.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń ayrıqsha strukturalıq tipi esaplanǵan teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń de ózine tán fonostilistikalıq belgileri, sıpatları, ózgeshelikleri bar. Bunday frazeologizmler ayrıqsha seslik kórkem-

ligi menen ózgeshe bolıp turadı. Olar tolıq yamasa bir komponenti túsirilip paydalanıladı jáne bunda pútin frazeologiyalıq

máni saqlanadı. Mısalı: «...Sirá, bul meni unatpay otırǵan shı-

ǵar?» – dep oylaǵan Jáhángir azdan keyin shıǵıp ketkisi de keldi. Biraq, ańǵısın ańlap, tıńǵısın tıńlap kóreyin dep shıdadı. (Ó.X.). ...Sahipjamal da, usı jigit te ekewi bir qatar teteles

ósken úy irgeles, qoy qoralas otırǵan bir awıldıń egiz qozısı

edi. (Ó.X.). Meyli, bolar is bolıptı. Biraq, óshine ósh, qasına qas

Jáhángirdi jáne bir mártebe kóremen. (Ó.X.). Olar bunıń, bul olardıń arın arlaydı. (Ó.X.). Bunda ańǵısın ańlap, tıńǵısın tıńlaw, úy irgeles, qoy qoralas, óshine ósh, qasına qas teńles eki komponentli frazeologizmleri tolıq túrinde paydalanılsa, bo-

lar is bolıptı (boları bolıp, boyawı sińiw – bolar is bolıp, boyawı sińiw), arın arlaydı (arın arlap, jırın jırlaw)frazeologizmleriniń komponenti túsirilip qaldırılǵan. Bunda olarda bir komponentiniń ózinde de seslik úylesim de, máni pútinligi de tolıq saqlanıp turadı. Úy irgeles, qoy qoralas frazeologizminiń «awıl aralas, qoy qoralas»139 variantı da bar.

139 Iskenderova E. Qaraqalpaq tilindegi naqıl-maqallarda zoonimlerdiń qollanılıwı. – Nókis: «Bilim», 2020,7-bet

107

Frazeologizm quramındaǵı jup hám tákirar sózlerde seslik tákirarlar ushırasadı. Bul túrde kelgende frazeologizmlersózlerdiń ápiwayı juplasıwı yamasa tákirarlanıwınan ózgeshelenip, awıspalı, astarlı máni bildiredi. Mısalı: Júweri, tarı egiske keshigińkirep kelgen suw menen talasıp-tarmasıp hár kim júweri, tarı ekken boldı. (Q.Á.). Háy ... biyádep zańǵarlar, azan menen bále barmeken bularǵa, zikeń-zikeń kisige maza bermeydi. (Q.Á.).

Qálimbet buǵan maz-máyram bolıp bosasıp, jıllı sóz benen Jumámbettiń kewlin aldı. (Ó.X.). Dúnya tas-túnek bolıp tura berse eken. (K.S.).

Ulıwma, bunday evfoniyalıq frazeologizmler kórkem shıǵarma tilinde seslik úylesimge sáykes dóregen basqa da birlikler, leksikalıq tákirarlar hám t.b. menen bir pútin garmoniya jaratıp,

onıń kórkemligin, obrazlılıǵın, tásirsheńligin dóretedi. Mı-

salı: Biyshara, kúni ushın qul bolıp júrgeni! Bolmasa kimnen kem nashar? (Ó.X.). Qız bir urdı – suw serpkendey basıldı. (I.Yu.). Demek, jámiyetti bılamıqtay bılǵap ketken burınǵılardıń birazınıń paymanası toladı. (K.S.). «Yalǵanshı, aldaysań-aw alǵanshı» degen usı eken-dá! (K.S.).

«Qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádet, dástúrleri uzaq jıllar dawamında qáliplesken. Olardıń jasaw tárizi, kún kórisi, mádeniyatı milliylikte óz kórinisin tabadı. Qaraqalpaq mádeniyatınıń milliy ózgeshelik komponentlerine xalıq úrp-ádetleri, dástúrleri, milliy máresimler, xalıqtıń túsiniginde milliy úrp-ádetler saqlanıp qalǵanda ǵana basqa milletlerden bólek mádeniy ayırmashılıqları menen ayırılıp turadı».140 Bunday jeke, sıpatlı belgilerdiń bári de frazeologizmlerde óz sáwleleniwin tapqan bolıp, olardıń arasında seslik úylesimge tiykarlanǵan frazeologizmler de úlken orın tutadı.

Ayırım frazeologizmlerdiń stil túrlerine beyimlesiwi, awızeki sóylew tilinde hám kórkem ádebiyat stilinde qollanılıw

ózgeshelikleri, portret jasawda, tábiyat qubılısların, insan sezimlerin sáwlelendiriwde stillik xızmetleri ayrıqsha bolıp ke-

ledi.

Qaraqalpaq tiliniń bay frazeologiyalıq qorı óz quramına hár tárepleme, qospalı, ráńbáreń, kóp túrli, hár qıylı sıpattaǵı

140 Pirniyazova A. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sisteması hám onıń stilistikalıq imkaniyatları. Filol. iliml. dokt. (DSc)... diss. avtoreferatı. –

Nókis: 2020, 25-bet.

108

frazeologizmlerdi qamtıydı. Bunda ses tákirarı, frazeologizm quramında sóz basında birdey yamasa uqsas seslerdiń qaytalanıwı, seslik garmoniyası menen ayrıqshalanıp turatuǵın frazeologizmler belgili bir topardı quraydı. Bunday frazeologizmler sóylew

tili leksikası menen birge kórkem ádebiyat tiliniń jeke, sıpatlı, ózine tán ózgesheliklerin belgilewde ayrıqsha orın tutadı. Olar qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında ózinshelik qásiyetleri, belgileri menen ózgeshelenip keledi.

Seslik úylesimge tiykarlanǵan frazeologizmlerdiń ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat – bunda, birinshiden, frazeologizm komponentiniń jeke ózi óz (sóz) ishinde seslik tákirarlarǵa iye

bolıp keledi; ekinshiden, jeke komponentlerdiń (sózlerdiń) basında uqsas yamasa birdey sesler tákirarlanıp keledi. Bunday frazeologiyalıq birlikler qaraqalpaq tili frazeologiyalıq qorınıń baylıǵın kórsetedi.

Seslik tákirar frazeologizm komponenti esaplanǵan jeke sózdiń ishinde tákirarlanǵanda birdey yamasa uqsas sesler qaytalanıp keledi. Bunday evfoniyalıq frazeologizmler qaraqalpaq tilinde

ónimli ushırasadı. Olardıń kórkemligi, tásirliligi, seslik úylesim arqalı payda bolatuǵın muzıkalılıǵı ayrıqsha kózge taslanıp turadı. Mısalı: – Bul kim ózi bassınatuǵın!... «Jatqannıń

ústine turǵan kelmesin» degen, ya jarlı-jaqıbay jer basıp júre

almay ma? – dep badabat salıp, aybaraq urdı. (Ó.X.). Bul háreketten taǵı ne bálege duwshar boldıq – degendey, Pirimbet penen shım-shırqaday bala-shaǵasınıń húreyi ushıp, zárresi qalmadı. (Ó.X.). Ol shep kóziniń qıysıqlıǵına ózi de dırrıqshılıq et-

peydi, sebebi ishten solay tuwılǵan, ilajı ne?.. (Ó.X.). Kóp uzamay

ógey kempir de muǵal(l)aq atıp qostarınıń izinen ketti. (Ó.X.). Pirimbet janına tiygen sózge shıdamay, tura esik betke ókireń qaqtı: – Ket-á, atańa nálet! (Ó.X.). Zulp shıńǵır etip ashılǵanda, sırttaǵılar basa kóklep ishke kirdi. (Ó.X.). Bunda badabat salıp, aybaraq urdı, shım-shırqaday bala-shaǵa, húreyi ushıp, zárresi qalmadı, dırrıqshılıq etpeydi, muǵal(l)aq atıp, ókireń qaqtı, basa kóklep frazeologizm komponentleriniń ishki seslik qurılısına itibar berip qaraǵanda, bir neshe uqsas yamasa birdey, ju-

wan yamasa jińishke hám t.b. seslerdiń (a, ú, u, r, l, hám t.b.) tákirarlanıp, úylesip kelip, kórkemlik payda etkenligin kóriwge boladı.

Olardan qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde aybaraq sózi

109

bılayınsha túsindiriledi: Aybaraqat. Badabat, aybat, abay-siyasat.

Q olǵa uslap jaw jaraǵın, Salıp bular a y b a r a ǵ ı n, Siltedi barlıq jaraǵın, Qızdı biylep almaqshı eken. (Berdaq). Shıra- ǵım-aw, burın arıslanday alıstan a y b a r a q urıpkeletuǵın edi.

(K.Sultanov).141 Basqa frazeologizmlerde de usınday seslik kórkemlik ayqın kórinedi.

«Til sesleri úylesimlilik, obrazlılıq, kórkemlik prinсipine tiykarlana otırıp ózgeriw barısında sáykeslikler dúzedi.

FD quramındaǵı sózler seslik sáykeslikke ushıraǵan menen, olardıń mánileri ózgeriske ushıramaydı».142 Máselen, joqarıda keltirilgen húreyi ushıw frazeologizmi menen úreyi ushıw variantında birdey máni saqlanadı.

Ayrıqsha itibarlı tárepi, bunday frazeologizmlerde variantlılıq qubılısı ónimli ushırasadı. Bul olardıń bay stillik múmkinshiligin kórsetedi. Mısalı: Jurt nanǵa jarımay atırǵanda kimniń pivoǵa ıntıǵı qurıydı. (Sh.S.). Haqǵániyin aytqan-

da, joqqa kózi toymay, emeshesi qurıp turǵansha, ǵárip jolı qaysı dep qaytqanı da jaqsı edi. (Ó.X.). Tırnaǵına shekem kúyingeninen uwızıyı qurıp, tislenip, surlanıp... (Ó.X.). Bulardıń bárinde de ishki ses úylesimi, evfoniya seziledi.

Tatar tilshi alımları: «Frazeologizmlerdiń quramında házirgi tilde jeke qollanılmay hám túsinilmey kiyatırǵan, arxaiklesken, dialektlik sózlerdiń bolıwı – ádettegi kórinis»143 dep kórsetedi. Bul pikirdiń qaraqalpaq tili ushın da tiyisli ekenligin joqarıda tallaw jasalǵan ayırım frazeologizmlerdegi mánileri túsiniksiz geypara birlikler de ayqın dálilleydi. Jáne olar bılay jazadı: «6) Frazeologiyalıq birliklerge súwretlilik tán, yaǵnıy olar adamlardıń emoсional-estetika- lıq keshirmelerin súwretlewge xızmet etedi». Mısalı: Qalǵanlardıń kóbi qanı qarayǵan jawıngerler, ólimge bas tikken es-

tiyarlar. (H.Ó.). Qanı qaynaǵan jawıngerler sawashqa qumar. (H.Ó.).

«Bularǵa balshoy da jaw qusaydı, ne qılsın, paqır, saǵı sınıp qalıptı...», – dep ishinen ayap ta qoydı. (Sh.S.).

Baylıq, molshılıq, adamlardıń túrli soсiallıq jaǵdayların bildirip keledi. Mısalı: Usı órtten aman qutqarsań, tórt túlik

141 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi Tom IV, I (A – V). – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1982, 38-bet.

142 Ábdraxmanova J.Sh. Qazaq tilindegi okkazional frazeologizmder pragmatikası. – Almatı: Qazaq universiteti, 2013, 121-bet.

143 Tatar leksikologiyase: uch tomda. T. I. – Kazan: TÁhSI, 2015, 201-bet.

110