Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń fonostilistikalıq analizi

Frazeologizmler quramında eliklewishler jup sóz hám tákirar sóz túrinde kelgende tómendegidey ózgesheliklerge iye boladı.

1. Frazeologizm quramında eliklewish sózler juplasıp kelgende bir ses ózgeriske ushıraydı hám túsip qaladı. Mısalı: Bala basına taz kebin kiydi, ústine alba-dalba shapan kiyip, samayı aǵarǵan bir quw taz boldı da qaldı. («Qara atlı bala» ertegi). Asan genje oylanadı, men sháhárge qalay baraman, ústim bolsa alımsalım, adamlıq sıyqım joq... («Asan genje» ertegi). Patsha ańtań qaladı. («Qara atlı bala» ertegi). Buǵan baylarań-tań boladı.

(«Baylardan haqısın alǵan bala» ertegi). Ortanshısı qıdırıp júrip, bir opır-topır jıyınnıń ústinen shıǵadı. («Aqıllı

qız» ertegi). Ekewiapaq-shapaq kórisip, jay-jaǵday sorasadı. («Mashaqatlı turmıs keshirgen jigit» ertegi).

Bunda alba-dalba, alım-salım eliklewishleri adamnıń kiyiniwi, kiyim-kenshegi hám onıń kórinisine baylanıslı aytıladı. Ań-tań tańlanıwdı bildiredi, onıń ań komponenti túsirilgentań qalıwvariantı da bar. Al, opır-topır birligi kóp adamnıń jıynalıwı mánisin bildirip, onıń úmbá-dúm, bıǵan-jıǵan sıyaqlı sinonimleri bar. Bundayfrazeologizmler seslik tárepten úylesimli bolıw menen birge, mánilik jaqtan da tásirli bolıp keledi.

Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazovlardıń sózliginde frazeologizmniń mánisi «ántek-tántegin shıǵardı – qıynadı, áwereledi; albırattı; ántek-tántegi shıqtı – qıynaldı, ábigerlendi; sharshadı»122 dep túsindiriledi. Bul frazeologizm ertekte tómendegishe qollanıladı: Ayaǵın áltek-táltek basıp baǵdı serlese, júzim-

niń belgilep qoyǵan ornınıń basqa jerinen taǵı da omsıraytıp jep ketkenin kóredi. («Altın tawıq» ertegi). Mine, bul elge

kelgen qız benen jigitti uslap alıp, erkine qaramay,ántek-tánte- gin shıǵarıp, atların qamshılap, jawırınlarına túygishlep patshanıń sarayına alıp keledi. («Tórt Abdulla» ertegi). Bunnan keyin jańa ǵana ayaqların apıl-tapıl basıp kiyatırǵan birgelki balalar menen qızlardı jıynaydı. («Hayallar patshalıǵı haqqın-

da ertek»). Dáslepki mısalda balanıń júriw kórinisleri berilse, ekinshisinde erkine qaramay, óziniń erkin júriwine múmkinshilik bermew, tez júriwge májbúrlew mánileri túsiniledi. Al, jańa (ǵana) ayaqların apıl-tapıl basıp kiyatırǵan frazeologizmi kishkene balanıń endi júre baslaw háreketine baylanıslı aytıladı. Bunday kóriniske eliklewish sózler óziniń seslik sıpatlaması-

122 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2018, 26-bet.

91

na iye bolıp, frazeologizm obrazlılıǵınıń bir ózgesheligin kórsetedi.

Ayırım eliklewish komponentli frazeologizmlerdiń jáne bir

ózgesheligi teńles eki komponentli frazeologizmniń strukturalıq úlgisi sıyaqlı qollanıladı. Mısalı: Bulardıń hámmesi bir-

den jabırlasıp, uw-shuw boladı. («Hayallar patshalıǵı haqqında ertek»). Sol waqıtta úydiń ishin qap-qarańǵı qara tútin qaplap ketti, al úydiń sırtında ulı-shuw, qum-ǵuwıt bolıp ıńırsıǵan bir nárseler kóbeyip ketedi. («Arıq mergen» ertegi). Sóytip,ulıshuw, qum-quwıt bolıp atırǵanda, qońsıları kelip bulardı jarastıradı. («Gereńler» ertegi). Bul frazeologizmniń dáslepki komponenti óz aldına bólek te qollanıladı, al qum-quwıt komponenti frazeologizmnen tısqarı dara túrinde paydalanılmaydı. Usı uw-shuw bolıw frazeologizmi kópshiliktiń birden qattı shuwlasıp baqırıwın bildiredi, usı háreket mánisin ulı-shuw, qum-

(ǵ)quwıt frazeologizmleri de ańlatadı. Sonday-aq,uw da shuw, ız da shuw, ulı-shuw variantları da bar.

Bunday tek eliklewish sózlerdiń juplasıwınan turatuǵın basqa da frazeologizmler ertekler tilinde bar. Mısalı: Eles-qápeste

jigit kempirge sezdirmey «Assalawma áleykum, mama» dep, kempirge iyilip sálem beredi. («Gúlzámze» ertegi). Bul frazeologizmniń alasqapasta, ala pasırlıda degen variantları menen sinonimleri ushı-

rasadı.

2. Frazeologizm quramında eliklewish sózler juplasıp kelgende bir ses ózgeriske ushıraydı hám seslik toparı saqlanıp qala-

dı. Mısalı: 1. Bunı esitken kempiri «qapqa da iyne sala ma eken» dep shır-pırı shıǵıp,qaptı aqtarıp qaray baslaydı. («Ańqaw ǵarrı» ertegi). Qulámet tóre qarındasınıń sózine inanıp, ayaq-qolın baylap edi, qız bir shirengende arqan pıt-shıt boldı. («Qulámet tóre» ertegi). 2. Zanay xan ne qıların bilmeydi,bası meń-zeń boladı. («Hayallar patshalıǵı haqqında ertek»). 3. Patsha óziniń islep otırǵan isin aytqanına qıypaq-sıypaq etip:

– Ey, bul ótirik nárse ǵoy, olay bolıwı múmkin emes, – deydi.

(«Bilgish shopan» ertegi). Bunda shır-pırı shıǵıp, pıt-shıt boldı, bası meń-zeń boladı, qıypaq-sıypaq etip túrinde qollanılǵan frazeologizmlerdiń seslik úylesimi saqlanǵan. Olar oypikirdi tásirli, obrazlı, súwretli jetkerip beredi.

3. Frazeologizm quramında eliklewish sózler juplasıp kelgende bir seslik úylesim saqlanadı, buwın sanı ózgeriske ushıraydı hám seslik toparı saqlanıp qaladı. Mısalı: Bala lám-mim demesten

92

biylerdiń atların jayǵastıra berdi. («Sheshen bala» ertegi). Bir kúnleri bay baqshanıń ishin aralap, hár bir túp shiyeniń kórinisinen denesi balqıp, máz-máyram bolıp júrse, bir túp júzimniń jartılanıp qalǵanın kóredi... («Altın tawıq» ertegi). Kúni menen zarı-giryan bolıp, atawdıń qır dógeregin jaǵalap, hesh ilaj taba almaptı. («Altın baslı áydarha» ertegi). Al, qalǵanları onı tıńlap turǵanday tım-tırıs. («Hayallar patshalıǵı haqqında ertek»). ...Tez attan túsip, attı jıynap kisesine salıp úyine kirse, hesh kim joq,

úydiń ishi jım-jırt... («Aǵash at» ertegi). Sóytip, qıyan-keski tóbelesip atırǵanda ústinen bir atlı kisi shıǵıp, arashaǵa túsip, zordan ayıradı. («Gereńler»ertegi).

Ertekler tilindegi bunday frazeologizmlerdińqollanılıwındaǵı jáne bir ózgeshelik – feyil sózlerdiń mánige qatnası bolıp, bunda olar hár qıylı mánilerdi ańlatadı. Mısalı: Kempir bul gápti esitkennen keyin tas-talqanı shıǵıp:

– Túyeńdi jıyna, kóshińdi tart! – dep baydıń kelgen pátin qaytarıp taslaydı. («Shayxı-Abbaz» ertegi). Al, jayın sol tartıwı menen teńizdi tas-talqan qılıp, jaǵaǵa kelip bir soǵadı hám sol jerde qayırǵa shıǵıp qaladı. («Altın baslı áydarha» ertegi). Bunda tas-talqanı shıǵıpqattı ashıwlanıw, ashıwǵa buwlıǵıw, ǵázepleniw, alam-purxanı shıǵıw mánilerin ańlatsa,tas-talqan qılıp frazeologizmi awdar-teńker qılıw, qattı tolqınlandırıw, suwın shaypawıtlaw, shaypaltıw mánisinde keledi.

Tilde talqan(/taqan) sózi menen keletuǵın tawdı talqan qılıw frazeologizmi de bar.

Sonday-aq, ertekler tilindegi tómendegi frazeologizmler olardıń jáne bir túri sıpatında kórinedi: Bular hámmesi baǵdıń

ishin japa-tarmaqayqarap, ya adamnıń, ya basqa bir zattıń júrgenin kórmeydi. («Altın tawıq» ertegi). Biyler qula dúzde japadan jalǵızózi ómir súrip júrgenine, onıń aqılına, danalıǵına hay-

ran qalıp, azanda oylasıp biyler alıp ketiwdi maqul kóredi. («Sheshen bala» ertegi). Bul jerde japa-tarmaqay frazeologizmi kontekstte hámme birgelikte, tolıq, tutas túrde, hámme tárepti tolıq qamtıp alıp degen mánini, al japadan jalǵız bolsa hesh kimsiz, tek ózi, bir ózi, jalǵız ózi degen mánilerde keledi. Bunda j sesiniń úylesimi saqlanǵan.

4. Frazeologizm quramında eliklewish sózler juplasıp kelgende bir ses ózgeriske ushıraydı hám seslik toparı qısqaradı.

Mısalı: Kelip, kebin taslaǵan waqıtta, ózińniń ashıq bolǵan qızıńnıń kebin usla da, olla-billasına inanba. («Jansap» ertegi). – Olla-billanı ayttım ǵoy, – deydi qız. («Jansap» ertegi).

93

5. Frazeologizm quramında eliklewish sózler juplasıp kelgende eń sońǵı bir ses ózgeriske ushıraydı hám seslik quramı saqlanadı. Mısalı: Bir kúni azanda qasımdaǵı jolbarıs zım-ziya

joq bolıp shıqtı. («Mashaqatlı turmıs keshirgen jigit» ertegi). Joq bolıp ketiw mánisindegi bul zım-ziya joq bolıp shıǵıw frazeologizmi quramındaǵı zım komponentiniń házirgi kózqarastan mánisin tolıq túsiniw qıyın. Ol zım ǵayıp bolıw frazeo-

logizminde de ushırasadı. Ol kózden ǵayıp bolıw túrinde de ushırasadı: Bosatıp jiberiwden ol kózden ǵayıp boldı. («Qıran» ertegi).

Al, eliklewish sózler frazeologizm quramında tákirarlanıp kelgende seslik úylesim saqlanadı, buwın sanı ózgeriske ushıraydı hám seslik toparı saqlanıp qaladı. Mısalı: «Jappa bolsa

jappa shıǵar, esiginen móńiregen buǵanıń dawısı tórine taltal baratuǵın edi», – dedi. («Qırq awız ótirik aytqan shopan» ertegi). Sóytip, bayaǵı kemesine kelse, maymıllar dal-dal etip sındırıp taslaptı. («Jansap» ertegi). – Ózimniń kewlim tarlıq etpese, ılashıǵım keń, sarayday, túse berińler, – depti bala taqtaq etip. («Sheshen bala» ertegi).

Ertekler tiline beyimlesip qollanılatuǵın frazeologizmler

toparı bar: Diywanada turıs bar ma,huw-haq depkete beredi. («Mashaqatlı turmıs keshirgen jigit» ertegi). Qız saraydıń ishinde

otırsa «huw-haq» – depdiywana keledi. («Arpamádiyan» ertegi) Áne, kúnlerden bir kún Opa sawdagerdiń úyine «huw-haq» dep úsh qálender keledi. («Opa sawdager» ertegi). Sonıń arasında eki periyzat

qız kelip, esik bette otırıp, sıńq-sıńq kúlisipti de, shıǵıp ketipti. («Arıq mergen» ertegi). Kepterler dúr-dúr silkinisip edi,

úshewi ay dese awzı bar, kún dese kózi bar periyzat boladı. («Jansap» ertegi). Qızdıń «awır jatarda usı káraǵa kel, attı zarteńzáberteń etip etlep, eki qorjındı toltırıp kiyim alıp shıǵa-

mız...» degen sózlerin esitedi. («Tórt Abdulla» ertegi).

Sırtqı kórinisi jaǵınan jup hám tákirar sóz túrindegi eliklewishler menen kelgen sózlerge tómendegi frazeologizmniń strukturası uqsas keledi: – Balam, biziń úyge barıp, duz-támek bolıp ketiń? – deydi. («Asan genje» ertegi). Eshkiniń qabırǵaları saysay bolıp arıqlıqtan óliwge kelipti. («Eshki, qoy hám ógiz» ertegi). Bular eliklewish emes, al atlıq sózlerdiń juplasıwı hám tákirarlanıp keliwi esaplanadı. Bunday birliklerdi shatastır-

may, olardıń tiykarǵı ózgesheliklerin durıs túsiniw hám tallaw zárúr. Solay etip, ertekler tilinde eliklewishlerdiń frazeolo-

94

gizm quramında jup hám tákirar sóz túrinde kelip, obrazlılıq, kórkemlik dóretiw usılları, is-háreketlerdiń isleniw, orınlanıw ózgeshelikleri oqıwshı menen tıńlawshınıń dıqqatın tartatuǵın, jazıwshı ushın kórkemlew quralı sıpatında xızmet etetuǵın qurallardıń ózine tán bir túri sıpatında áhmiyetli.

Eliklewish sózler – «...ayrıqsha mánige – eliklew, kórkemlew, obrazlılıq mánilerine iye»123 birlikler. Qaraqalpaq tilindegi eliklewish sózlerdiń leksika-semantikalıq, fonetikalıq, grammatikalıq, jasalıw ózgeshelikleri hám sintaksislik xızmetleri

U.Embergenov124 tárepinen arnawlı izertlengen bolsa da, jumısta olardıń frazeologizm komponenti sıpatında xızmet atqarıwı

úyrenilmegen. Al, frazeologiya máseleleri izertlengen jumıslardıń ishinde J.Eshbaev frazeologizmlerdi sóz shaqaplarınıń qatnasına qaray tallaw jasawda olardıń quramında eliklewish sózlerdiń qatnasıwına dıqqat qaratadı: «d) frazeologiyalıq dizbeklerdiń tiykarǵı komponenti eliklewish sózlerden de boladı: Mısalı: 1. Jabanı kózi shalǵan at jılawı bosaǵannan keyin «shabandozın» kóterip alıp alǵa qaray zıp berip hayt qoydı. (A.Be-

kimbetov). 2. ...Qádirbay úy betke qaray zıp berdi. (A.Bekimbetov).

3.Sambaydı kózi ilip ketip, qutılmasın bildi de, turǵan jerden táp berdi. (Ó.Xojaniyazov). Ilimpaz: «Eliklewish sózli frazeolo-

giyalar bolǵan yamasa bolıp atırǵan is-háreketti obrazlı túrde, onıń shaltlıǵın kórsetedi hám feyil sóz shaqabın jasaydı»125 dep atap

ótedi. Al, G.Aynazarovanıń126 miynetinde teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń fonetikalıq ózgeshelikleri arnawlı bólim-

ge ajıratılıp tallanǵan. J.Táńirbergenovtıń jumısında eki komponentli feyil frazeologizmlerdiń strukturalıq jaqtan bir modeli sıpatında eliklewish sóz+feyil tipindegi frazeologizmler kórsetiledi: «12) eliklewish sóz+feyil:zıp beriw, qılt etpew,

ıńq etpew, mıńq etpew, shurq etpew, shırt etiw, hayt qoyıw».127 Solay etip, qaraqalpaq til biliminde evfoniyalıq frazeologizmler ar-

123 Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya. – Nókis: «Bilim», 1994,429-bet.

124 Embergenov U. Házirgi qaraqalpaq tilindegi eliklewish sózler. – Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1990.

125 Eshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. – Nókis:

«Qaraqalpaqstan», 1985,17-bet.

126 Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. – Nókis: Berdaq atındaǵı QMU, 2005, 32-42-betler.

127 Tanirbergenov J.O. Qoraqalpoq tilida fel frazeologizmlarning lin-

gvistik tahlili. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. –

Nukus: 2020.20-bet.

95

nawlı izertlewdi kútip turǵan áhmiyetli máselelerdiń biri esaplanadı.

Eliklewish sózler, tiykarınan, seske eliklewishleronomatopeya termini menen de ataladı. Qaraqalpaq tilindegi sózliklerde olar bılay túsindiriledi: «Zvukopodrajenie (onomatopeya) – seske eliklew. Tábiyattaǵı hár qıylı seslerge, ısqırıq, kúlki usaǵan geypara proсesslerge hám haywanatlardıń dawısına eliklew: mıyaw-mıyaw, taq-tuq».128

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında seske hám kóriniske eliklewden kelip shıǵatuǵın eliklewish komponentli frazeologizmler ayrıqsha bir topardı payda etedi. Tilde eliklewishlerdiń ózine tán atqaratuǵın xızmetleri bolıp, kórkem shıǵarmalar tilinde olar ayrıqsha tásirlilik ushın paydalanıladı.

Eliklewishler seslik ıqshamlıǵı, buwın sanınıń quramı, azlıǵı, mánileri jaǵınan ajıralıp, olar qurılısı boyınsha dara,

jup hám tákirar túrinde keledi.

Frazeologizmlerdiń komponentlik quramında mánili hám kómekshi sóz shaqaplarınan tısqarı, eliklewish sózler de frazeologizmlerdi dóretiwde olardıń áhmiyetli bir komponenti sıpatında qatnasadı. Ayırım jaǵdaylarda frazeologizm quramında eliklewish sózler óziniń tiykarǵı mánisin saqlasa, geyde mánisin joyıltıp, awıspalı, astarlı mánige ótip qollanıladı. Solay

etip, sesler hám kórinislerge eliklewden payda bolǵan eliklewish sózler frazeologizmler quramında kelip, bir pútin frazeologiyalıq máni dóretiwde qatnasıp, obrazlı, emoсional-ekspressivlik mánilerdi payda etedi.

Kórkem ádebiyat tili hár qanday milliy tildiń bay frazeologiyalıq qorı jámlengen eń obrazlı, eń kórkem hám tásirsheń sóz

úlgisi bolıp tabıladı. Qaraqalpaq awızeki ádebiyatı frazeologizmlerdiń qollanılıwı jaǵınan bay hám ráńbáreń kóriniske iye. Al, ertekler tilinde eliklewish komponentli frazeologizmlerdiń ózine tán kórkemlik, tásirlilik xızmetleri bar.

Q araqalpaq xalıq ertekleriniń tili frazeologizmlerge oǵada bay bolıp, onda xalıqtıń eń erte dáwirlerden berli saqlanıp,

á wladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan ájayıp kórkem sóz úlgileri orın alǵan. Ertekler tilindegi ráńbáreń frazeologiyalıq birlikler arasında óziniń seslik kórkemlik ózgesheliklerine iye bolǵan frazeologizmler ushırasadı. Olar eń zárúr orınlarda úlken she-

128 Nasırov D.S., Bekbergenov A., Járimbetov A. Russha-qaraqalpaqsha lingvistikalıq terminler sózligi. – Nókis: «Bilim», 1992, 79-bet.

96

berlik penen paydalanılıp, oy-pikirdi tásirli jetkerip beriw-

de úlken kórkemlik quralǵa aylanǵanın kóriwge boladı. Mısalı: 1.«Qalada jılt etken ot bolmasın, qıymıldaǵan jan bolmasın». («Abat batır» ertegi). 2. Tawdıń basına barıp tulıptı jırtadı. Jansap ishinen órre tura keledi. («Jansap» ertegi).

«Frazeologizmler insannıń minez-qulqı, ishki dúnyası, sırtqı kórinisin súwretlewde unamlı hám unamsız semaları menen qollanılıwınıń ózine tánligi, ayırmashılıqları, máni ottenkaları arqalı ertek tiliniń kórkemligin támiyinlew ushın xızmet atqaradı».129

Eliklewish komponentli frazeologizmler is-háreketlerdiń oǵada tezlik penen islengenligin bildiredi. Mısalı: 1. Sol zamat awız qabaǵın toltırıp aldı da, atına miniphayt qoydı. («Qulámet tóre» ertegi). 2. – Sen túlki, ákeńdegi sonsha qarız ushın úsh dáwdi bergen menen qutıla almaysań, – deptáp bergende, dáwler túlkiniń quyrı-

ǵınan súyrey jóneydi. («Duzaqshı ǵarrı» ertegi). 3. Qız bir atta,

Abdulla ekinshi atta hayt qoyıp júrip ketedi. («Tórt Abdulla» ertegi). 4. Inge kireyin dese, pıshıq ańlıp otır, eger tıshqan taysalsa, pıshıq tıshqandı qaǵıp alajaq, eger pıshıq taysalsa, tıshqan inge zıp etipkirip ketejaq. («Asan genje» ertegi).

Bunday frazeologizmlerde sinonimiya hám variantlılıq qubılısı ushırasadı. Mısalı: 1. Qızlar háp zamatta alma halına kiripti. («Gúlzámze» ertegi). 2. Neshe kúnshilik jolǵa há demey jetip keledi. («Aqıllı qız» ertegi). 3.Esen... ne de bolsa tulpardı barlıq zatı menen ala keteyin dep, er-turmanına umtıla bergende, qattı ses esitilip, há demey-aq artınan qarawıl kelip Esendi uslap aladı. («Altın tawıq» ertegi). 4. Bay «seni jin urıp keter,

qorqarsań» dep há degende Esenge juwap bere qoymaydı. («Altın tawıq» ertegi). 5. Há degen shelli bolmay-aq Nurıqshaǵa xattı aparıp tapsıradı. («Jansap» ertegi).

Kópshilik eliklewish komponentli frazeologizmler is-háre- ket mánilerin bildirip keledi. Siyrek jaǵdaylarda olar atawıshlıq máni ańlatadı. Mısalı: – Haw, aqmaq bala ekenseń ǵoy, tuw alıstaǵı siziń elge Xiywanıń iytleriniń dawısı qalay

jetedi, – dep balanı sógipti. («Sheshen bala» ertegi).

Ayırım eliklewish komponentli frazeologizmlerde olardan jasalǵan sózler qatnasadı. Mısalı: Qayıq suwdıń ústinde zı-

129 Qunnazarova Sh.M. Qoraqalpoq xalıq ertaklarining leksik-semantik va lingvomadaniy tahlili. Filol. fanl. bwyicha fals. dokt. (PhD)... diss. avtoreferati. – Nukus: 2020.22-bet.

97

mırap ketedi de, qońsı úydiń balası qıyqıw salıp jılap, tawda qala beredi. («Altın baslı áydarha» ertegi).

Ertekler tiliniń frazeologiyası fonetika-leksikalıq jaq-

tan hár tárepleme bay bolıp keledi. Máselen, zar sózi menen keletuǵın zar qaǵıw, zar bolıw, zar jılaw, zar qaqsaw, táńirdiń zarın etiw, zar eńirew sıyaqlı frazeologiyalıq birlikler bar. Olar er-

tek tilinde bılayınsha qollanıladı: Ata-eneń keynińde zar jılap qalǵan usaydı. Atasın kórip zar jılaydı. Ata-anası zar-zar jılap burınǵısınan da beter bolıp qala beredi. («Jansap» ertegi). Bul frazeologizmde z – j úylesimi seslik uyqastı dóretedi.

Sonday-aq, usı sóz benen keletuǵın mınaday birlikler ertek tilinde orınlı paydalanıladı: Túsinde kórgen jigiti kóz aldında eleslep, qızdıń kóńlinde ashıqlıq otı lawlap, sol jigit-

tiń jolında ashıǵıw zar boldı. («Qara atlı bala» ertegi). Ol da saǵan ashıq bolıp, seni túsinde kórip, bir kóriwge intizar bolıp júrgen eken. («Qara atlı bala» ertegi). Orazımbetti sol eki hayalı

álpeshlep, burınları dalaǵa shıqsa kóterip shıǵaradı eken. Hayallar da awhaldan biyzar bolǵan. («Qorqınıshtı jeńgen adam» ertegi). Kúni menen zarı-giryan bolıp, tawdıń qır dógeregin jaǵalap, hesh ilaj taba almaptı. («Altın baslı áydarha» ertegi).

Bul sóz perzentsiz bolıw mánisin ańlatatuǵın bir tırnaqqa zar frazeologizminde ushırasadı. Ertekte ol tek zar komponentiniń saqlanıwı menen paydalanıladı: Ol qızǵa zar edi. Ekewimiz

tuwmastan burın sırlasıp, ol ul tuwsa maǵan bermekshi boldı, men qız tuwsam oǵan bermekshi boldım. («Altın kese» ertegi).

K.Xusaynov130 qazaq tilindegi kúliw hám jılaw feyilleriniń leksika-semantikalıq toparlarına etimologiyalıq jaqtan tallaw jasaydı. Bunda ilimpaz seske eliklewishlerge túrkiy tiller hám monǵol tilleri tiykarında tereń etimologiyalıq tallaw júrgizedi. Házirgi dáwirde qaraqalpaq tilinde frazeologizm sıpatında tanılıp, bar bolǵan hám uzaq ótmishten saqlanıp kiya-

tırǵan zar – zar jılaw, zar qaǵıw, zar qaqsaw, zar eńirew, bozlaw – boz-boran bolıw, ingendey qayısıp, botaday bozlaw, ańırapjılaw

– ań-tań bolıw, ańq etiw, awzı ańqayıw, ırjań-ırjań kúliw, mırsmırs kúliw, duw kúlki (kúliw) birlikleriniń quramındaǵı eliklewish túbirli feyillerdiń etimologiyası haqqında tolıq bi-

liwge boladı. Bunday fonostilistikalıq ózgeshelikler ertek ti-

130 Xusainov K.Sh.Zvukoizobrazitelnost v kazaxskom yazıke. – Alma-Ata:

Nauka KazSSR, 1988, 187-218-betler.

98

lindegi eliklewish komponentli basqa da frazeologizmlerde ushırasadı.

Solay etip, ertekler tilinde paydalanılǵan dara eliklewish komponentli frazeologizmler insannıń turmısqa, qorshaǵan ortalıqqa degen kózqarasların sáwlelendiredi.Bunda seske hám kóriniske eliklewish sózler seslik dúnyanıń tildegi bir kórinisi sıpatında frazeologizm quramında kelip, awıspalı, emoсional-

lıq, tásirsheńlik sıpatları arqalı bir pútin frazeologiyalıq máni ańlatadı. Bunday frazeologizmler ertekler tiliniń obrazlı, astarlı, tereń mánili bolıwı ushın xızmet atqaradı.

Ulıwma, «Fonetikalıq qurallar ádebiy shıǵarma tiline qosatuǵın kórkemlik úlesi, obrazlılıq beriwshi, tásirsheńlik dóretiwshi xızmetleri menen ajıralıp turadı. Bunday fonetikalıq qurallar teksttiń shólkemlestiriliwinde, dúziliwinde emoсionalekspressivlik boyawlı sıpatın támiyinlewde áhmiyetli xızmet atqaradı».131 Olardı izertlew, kórkemlik xızmetlerin ashıp beriw, obrazlılıq múmkinshiliklerin tallap kórsetiw til bilimindegi

áhmiyetli máselelerdiń birin sheshiwge tiykar boladı.

131 Yusupova B. Fonostilistika. Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tili frazeologiyasınıń fonostilistikalıq analizi. – Tashkent: «Yosh avlod matbaa»,

2021, 64-bet.

99

III BAP. KÓRKEM ÁDEBIYaT TILI FRAZEOLOGIYaSÍ

HÁM EVFONIYaLÍQ FRAZEOLOGIZMLER

TRANSFORMACIYaSÍ

Hár qanday milliy tildiń frazeologiyalıq qorında kórkem á debiyat tiliniń frazeologiyası óziniń tásirsheńligi, obrazlılıǵı, kórkemligi, til birliklerin, sonıń ishinde, frazeologizmlerdi qollanıwdıń oǵada kóp túrliligi, olardı jeke stillik maqsetlerde sheberlik penen paydalanıwdıń hár qıylı jollarınıń, usıllarınıń jámlesip keliwi,frazeologizmlerdi transfor-

maсiyalaw múmkinshilikleriniń kópligi hám t.b. sıyaqlı sıpatlı belgileri menen ayrıqsha orın iyeleydi. Bunda frazeologizmlerdiń basqa da toparları sıyaqlı evfoniyalıq frazeologizmlerdiń de xızmeti ayrıqsha. Kórkem shıǵarma tilinde evfoniyalıq fra-

zeologizmler transformaсiyası ayrıqsha kózge taslanadı. Frazeologizmlerdiń bunday kórkemlik xızmetlerin ilimiy kózqarastan izertlew olardıń quramalı tábiyatın, bay seslik-mánilik múmkinshiliklerin, obrazlılıq dóretiwshi xızmetlerin ashıp beredi. Sonlıqtan, usı orında kórkem ádebiyat tili frazeologiyasında evfoniyalıq frazeologizmler jáne frazeologizmlerdi transforma-

сiyalaw usılları haqqında sóz etiwdi orınlı dep esaplaymız. Son- day-aq, qaraqalpaq jazıwshı-shayırları shıǵarmaları tilinde frazeologiyalıq jańashıllıq, sonıń ishinde, evfoniyalıq frazeologizmlerdi qollanıw sheberligin prozalıq, poeziyalıq hám dramalıq shıǵarmalar tili tiykarında úyreniw maqsetke muwapıq degen pikirdemiz. Usı maqsette qaraqalpaq ádebiyatı prozalıq shıǵarmalarınan S.Jumaǵulovtıń «Meniń hayalım jazıwshı»,

«Sırım da usı, shınım da...», poeziyalıq shıǵarmalardan B.Qazaqbaevtıń «Bir qap samal», dramalıq dóretpelerden K.Raxmanovtıń «Abıyǵa babıy» shıǵarmaları izertlew materialı sıpatında paydalanıldı. Biz usı sóz sheberleriniń frazeologiyalıq jańashıllıǵın, evfoniyalıq frazeologizmlerdi transformaсiyalap paydalanıwdaǵı ózinshelik usılların, jeke sheberligin úyrene otı-

rıp, olar paydalanǵan evfoniyalıq frazeologizmlerge fonostilistikalıq baǵdarda tallaw jasaymız.

100