чилҗ одвза —гих ухан орна, —гиж. Харин Мергн келв. Цуһар шуугалдад инәлдв.

— Энтн аңһучин мергн көвүн — Мергн гидг нертә, хаҗ бууһин сум үрәдг күн биш, — гиҗ Араша хөкрлв, --Сән болнус, фронтд мергн күн — снайпермуд ик кергтә, — гиҗ политәңгин начальник келв.

Минь эн агчмд хар-хар кирстә самолетмуд һурвад, һурвадар цувлдад орксн хурлһад нисәд аашна.

— Тарад кевттн!— гиж. полковник хәәкртл: энд, те* нд бомбе унһаһад, элсн, шора цацад шуугад, шуукрад давад һарад одв. Хуухин үсн босад, көл-һар чичрәд, бәәсн бий ирватрад одв.

— Күн шавтсн угай? Я, харҗахар маниг сүрдәһәр нисҗ йовцхана. Удл уга эднә далвагинь хамх цокхвдн. Дәврәд йовдган уурад, далваган теврәд, сүүлән хавчад, хәрү' зулх, — гиж, полйтәңгин начальник әмт әәтрүлҗ келв •

— Взводар зогстн! — гисн комайд сонсгдв...

Полковникин келсн бәәрнд сө 12 часла көөһәд авад ирв. Буру хәләсн эргин кецд зерглдүләд бәрсн паарс иалатксин ораһинь модна ацмуд, бүчрмүд шарлҗ хаяд һазрла һазр болһж,. Дотрнь «Бавуха» гидг панр урң-урц гиһәд шачана. Салдсмудыг цувлдулҗ зогсаһад взвод, взводар орулад салдс хувцд, бу, зәрмсднь автомат, салдс төмр күрз, котелок өгәд командйрмүднь дахулад, дахулад һарад бәәцхәнә.

Бәәр бәрлдх цаг өөрдҗ йовна. Ода белн болвт? Бол- һатн, саг-сергг болтн. Хортн дегд аврлт уга. Хаҗу, хә- врһәс генткәр орад ирхд маһд уга. Эн сөөни бийднь чигн «бостн», «дәвртн», «бүслтн» гиһәд команд өгәд оркхд маһд уга. Не, менд, байрта, диилвртә харһий. Өдәсчн биш, өрвлгәсн чигн биш болтха, — гиҗ йөрэһәд һарһад йовулад бәәнр. һолын цаадк көвәһәс нег ах лей­тенант гуүҗ ирәд полковник, политәңгин начальник хойрин өмн барун цох деерән барун һаран гердәд үг келв.

— Мврнд ижлдсн, мөрэдлҗ дассн: хальмг, хасг, кир­гиз тохмта улс бәәнү? һаран өргтн, — гиж. полковник хәәкрв.

— Би, би! — гилдсн һурвн күүнә дун сонсгдв*

х- Би бәәнәв, хальмг күмб, мөр эдлж. дасси күмб.

8 Эрендженов 113

Мөрһә шүрү дахулад'Мавчхла фашистнрин толһа өС- рх, — гиҗ Харнн Мергн һаран өргв.

— һурвн ишкм өмәрән һартн! —Полковник эдмә өмн прәд ахрар:—Мөрн обозд йовсн улсас фашистнрин бом- бла харһад хорсң улсин ормд көдлх мөрнд һавшун, мө- рпә зац меддг улс кергтә болҗана.

— Дав деер командир болҗ чадх арһта, сурһуль- та күн эдн дунд бәәхлә йир сән болх билә, — гиҗ ах ^лейтенант келв. Полковник эднә нер-усинь давтҗ су- рад, батлад обозин әңг толһалх күн минь эн комсомо- лын сегләтр йбвсн дамшлтта комсомолец, аңһучин кө- вүн Мергн, соңсҗант? Би таниг шиидҗәнәв, — болв.

— Соңсҗанав! — гиҗ Мергн өскәһән цокад эргв. Тер улсин негнь Цедән Бадм бәәҗ.

Ах лейтенант Амосов хойр хальмг, нег хасг һурвиг шулун болдгар дахулад һолын телтр ик буһу булңгд мөрдән тәәләд хот өгчәсн хөр шаху тергд — обозд авч прв. Обоз зөөдг салдсмуд дегц зогслдв.

— Дав деер эн һурвн салдс танур илгәв. һурвулн мөрн адус эдлҗ өссн, мөрнд эвтә, мөрнә заң меддг ча- дмг улс: Цедән Бадм, адуч йовсн күн, Эрәлин Юсуп күн болснас авн мөрнә сүүләс бәрҗ өссн күн. Харин Мергн тохмин мөрч — тана әңгин командир болхмн. Таньлдҗ автн. Буудан мергн Буурла Харин Мергн ги- дг залу — Комсомольск бүрдәцд сегләтр йовсмн. Эн Юсуп Бадм хойриг одак бомбла харһсн хойр. тергнд та- 1х шин мөрд зааҗ өгтн. Олн—тавн үг уга, өтрлтн! — гиһәд үр Амосов обозин нег захаснь авн, нег зах күрт- лнь һурвн салдсан дахулад обоз гиен юмн ним дәәнә цагт ямаран чинртә, туста, тетквртә юминь келҗ өгв. Өмн нүүрт дәәлдҗ йовсн улст цаглань сум күргҗ эс өгхлә —йосан һолсн, һосан геесн өшәтнрнн тав хаңһа- сн, иньгүдиннь седкл бишрәсн кншва күн гмһәд дор ормднь хачкдмн! Цаглаиь сумд күргәд өгхләтн теврҗ үмсәд тиим күн, энүг ачлтн гиҗ Төрскнд зәцглдмн. Дәкәд фашистнр иим обоз хәәһәд, дурнавдад «аңһуч- лад», бомб хаяд йовдгин туск цәәлһҗ өгв_х

Обозин ард эрг деер йовсн хойр тергн һолур орад уга йовтлнь бомб өөрнь.ирҗ хаһрад: хойр кү, хойр мөр хораҗ. Хойр тергн дөрвн төгәһән деегшән кеһәд, чил- гүрмүдән хамх цокад эргин кецд унҗ.

— Үзҗәнт энүг, өмнән йовсн тергдәс холд эс заагр- 114

сн болхла эдн инм аюлла харһш уга бәәсмн. Саг-серг- гән геесн самһа йовдл— гндг эн. Өмн нүүрт дэәлдж йо- вх улс мадн хоорпд залһлдана церг гиж бәәнә. Теднэ ракет хайҗ докъя егдгнь алдл уга хәләж цаглань шам- дж, күцәх кергтә, «Өмәрән!» гисн докъяһар ямараи һалмүдта ракет хайдгннь «хооран цухртн, әәмшгтә!» гнсн докъяһар ямаран һалмудта ракет хайдгннь медж оньган өгх кергтә. Оньдин мөрд зүүлһәтә, бууһнн чав- гуд татата, сур-цуцас хагсу белн — бүтн болх поста. Нүдн-хурц, чикн сонр болх поста. Хамаран йовбвчн Тазрин хотхрар, сала-сартгар, урһа модд дораһур бултж йовхан мартхмн биш. Эн мет иигж ард үлдж са- лж, салврҗ йовхларн иим аюлла харһад одхд маһд уга. һим ик даалһврта көдлмшт церглж, йовх улс ялынь даахан бичә марттн! Ямаран буру һарһна тер күн дәә- нә цага кеер йовад кедг зарһла харһдмн.

Хәрнь эн хамган толһадан тодлтн. Тана кесн ач Те­рски мартхн уга, — гиһәд ах лейтенант часан хәләһәд, мендләд, өскәһәрн эргәд гедүкн күләжәсн эмәлтә мер унҗ авад уралан, өмн нүр тал йовж одв.

Ах лейтенант үр Амосов йовж одсн ард Харин Мер­ги обозд йовх улсларн таньлдад: нер-усинь сурад, мөр- динь шинҗләд, кенд ямаран мөрн бәәх, зүсннь тодлад, • зер-зев сур-цуцаһинь бүрткәд бигцләд оркв.

— Не, мана күн, би чамла харһсн, мини хәв — гиж санҗанав. Чамар энүнд толһач тәвснд би йкәр байрл- җанав, йөрәжәнәв! Яһв чигн бидн нег худгас ус ууж йовсн улслм. Нег әәмгэ-отга көвүдвдн: нег-негән хә- ләж дөң-тус болҗ йовхмн. Мә тәмк тат! — гиж папи­рос,һарһж өгәд, — чи нанд эн көтлврт йовх мөрдәс тер кер-һалзн мөр өгсн болхнчн. һәәвһә гидг хурдн мөрп болх бәәдлтә. Урһц, саңна-сүүлнь, туула сәәрннь хәлә- хнчн. Гөрәснә хуурһста, шатта цөгц турута, — гиж Це- дән Бадм хусрңгар ннәж Мергнә өор шарвадв.

— Иим цагла мөрнә хурдн эс хурднь ямаран кергтәв. Урлданд орулн гиҗәхш. Ода деерән эрүл, күдр чидлтә, аца даадг буцдго мөрн болхла болад бәәснь тер. Аль хурднаснь унҗ авад зулхар бәнч? Ода чигн эрт. Сольх, дольх ухан орад уга. «Күдр, чндлтә мер татсп тергпә өөр дахкин ормд, тер кер-һалзнла әдл мер упад зах бәрж йовад медх^р седләв» — гиж келхэр седчкәд Це- дән Бадм эмкәһэн зууһад ду тасрв. «Булһна» һолын

115

булигд нааран һарад новжаһад әркип сүүрд бп эиүгму кслси Мсргнд мартгдад угаж, әрвҗ уга адһад оркув,- гиж, Бадм дотрап сапв.

— Цуһар пааран өөрдти, одак ах лейтенантик өгсн газет умший! ~ гиҗ Мсргн дуудад холыи буһу булңгд дуңһралҗ сууһад фронтып газет умшв.

КИРТӘ күн кившнә

Сөеднь теигр улаһад, өдртнь һазр чичрәд, оһтрһу деерәс мөндр мет хорһлҗн сумм асхрн гисп болад, хуу- хин үсн босад һол-нурһар ирватрад, нөр хэтад: еле­ен, ундассн мартгдад, гер-бүл саигдад әмән һартан бәр- сн әәмшгтә цаг болад ирв.

Эн дала болен тергдт ачата юмсуд'Цедэн Бадмд ямаран берк туста юмсуднь медгдхш. Ут-ут дервлҗн яршгта, төгрг төмр хәәрцгтә, көк брезёнтәр таг-яг ке- һәд шидчксн юмсуд дала. Цуһар дәрвн үзгәснь таг ке- һәд татурдад, зузан һазр өңгтә паарсар бүркәд, олсар күләтә. Мөрдин хамут, шлеясинь сулдхл уга, оньдин белн. Зәрмдән мөрдин амрар хооран цухрад йовад од­на, тиигҗ йовад гев-генткн уралан! Үкс гиҗ йов- тн — гиҗ закна. Өмн нүүрт йовсн талан өөрдәд ирсн ца- гт тергтә ацаһан селәд-селәд автомат үүрсн салдсмуд манад — харулд зогсна.

Асхн нарн суусн хөөн, мөрдән - амраһад завср кесн иагт тарһн шар капитан — интендант Иванов Харин Мергн хойр:—Эн ацаһан нүднәннь цецкэ мет, амр җир- һл заасн — аав-ээҗиннь зиндм мет хәләҗ харх улет. Мана өмн нүүрт дәәлдҗ йовх салдсмудт эн тана хәләҗ, дахҗ, зөөҗ йовх ацана чиңгә чинртэ туста зиндм уга юмн. Эн мана фронтин өмн нүүрт йовсн улсин зер-зе- внь сумар, снарядар мәәртәд, муудан күрәд, мокан җаҗлад ирсн цагт энүгән цаглань күргәд өгхләтн сохр нуднд цецкэ орулен эдл байрлдмн. Цань уга цаһан сед- кләрн теврҗ үмсәд, Төрскндән зэңпләд орденәр ачлдмн. Тиим түргн цаглань арднь даха йовҗ әәһәд, әмән арһ- лад: әмсхлин бийднь оратад одхла — «өшәтнрнн тав хаңһасн, иньгүдиннь седкл бишрәсн хар саната улстги- 11әд дор ормдм бидн хаһад алчкх ял уга—дәәнә гүргү цаг. Терүгән медцхәтн! — гиҗ оньдин келцхәнә,

Иим сурһмҗин күүнДәнә хоөн Цедән Бадм харулд 116 . ’

• 1

зогссн цагтан басл дала юм ухалҗ чсеҗләрн гүвдлднә: Хәәрн арм баһ насндан хама хайсм энв. Асрад өсгсн аав ээя; хопрм уга. Делгү колхоз бүрдәхд шахгдад, му нертә улс болад, намрин хар салькнд туугдад йовҗ оц­еп хамхул кевтә уга болв. Хама - яма йовхнь медгдхш. Ода яснь хумхарж одсн болх.

Эцкм әмд бәәси болхла намаг иим үклин «хар та- мур» илгәхн уга билә, «Би ухмлта зәәсң күүнә көвүмб» гиж. санад чикән атхад кевтхмн бәәж. Өңгәр әмт дахад, повнав гиһәд бәәжв.

Эн маниг толһалҗ йовсн Харин Мергн хурдн мөр унад зулхар бәнч? Ода чиги эрт —гиҗ яһад келв!? Эн нанла бәәҗ нанд амр-зая өгш уга күн. Мини унг-дәңг һариннь тавн хурһи мет меднә. Аш сүүлднь мини уңгд ус кех күн эн. Ода эн шууганла харһулад энүнәс әмд деерән әмән зааглҗ авх арһ хәәх кергтә, — гиһәд са- налдад оркна. Эн хар ухан Цедән Бадмин уханд орад харулд зогсх болһнднь өр цәәтл толһаннь экинь мааҗ- на. Эн ухан Цедән Бадмд даслт болад бәәв.

.. Эднә обозиг өдртнь чигн, сөөднь чигн нег өмәрән, нег хооран зүдәж көөнә. Цедән Бадмин тергнә мөрд чидлтә, сән хатрлч, җөөлн амтө, заңһсн тал йовдг сән заңһта шулун мөрд. Өмн нүүрт дәәлдҗ йовх улс тал дәврҗ йовсн цагт өмн көтлврт йовх күүг селгәһәр се- ләд, селәд йовулна. Цедән Бадмин селгән ирсн цагг Бадм хәәкрәД, зөргтә күн болен болад ардан цуһара- Һинь дахулад һарна... Дәәнә дун соңсгдад, самолет энд- тендәс шүүрәд бомб хаяд, товин сумн хаһрад ирсн цагт .Бадмин мөрнә хомутин боодһан сур эрк биш тасрна. Ард йовсн улс күцәд «өмәрән йов!» гиһэд зүдэһәд ирсн нагт саак Бадм орс, хальмгар бузр үг келәд мөрндән уурлад мөрән көтләд хаалһин хаҗуд һарад ард үлднә.

Тиигҗ йовад — гев-генткн өмнәс хортн дәврәд ирҗ йовна. Хортна харулчнр тадниг үзчкв, бомб хайхар бә- әнә, хооран цухртн! — гиҗ заксн цагт ард йовсн Бадм доран эргҗ авад хәрү зулхларн ардк улстан күцгдл уга одна, Эннь Бадмд йоста зан, авъяс болад бәәв. Бадм эн мекән күн меджәхш гиж санна.

Болв, мел нег күүнә хомутын боодһан сур «Уралан» гисн.цагт һацата «тасрҗ» одад бәәхлә аш сүүлднь ол- нд сонжта болад, «Бадмин хомутын боодһа тасрад үгай? Тииехлә немшин церг холд йовдг болна», — гисп

117

салдсмудыи дамбрлһна шог соңсгддг болад ирв. Тер салдсмудын шоглгч үг Харин Мергнд медг-үлг соңсгдад бәәнә.

Чамаг, ода мсг «Уралан» — гиҗ коМЪндлси цагт Бадмиг эврән дахулад өмн һарһҗ йовулнав, тер цагт яһҗ хомутыннь боодһаиь тасрдгинь медхв, — гиҗ Мер' гн дотран зәәдв.

Нег дәкҗ ә-чимән уга^ бәәсн цагт гев-генткн: — Цаа- тн немшмүд аарглдад орад аашна! Сумн, снаряд бачм кергтә болҗана, шулун болдгар обозан юуни арһар бо- лвчн, үүрәд, мөлкәд болв чигн өмәрән йовҗ күргтн?- гисн заквр авад ирв.

— Шулун болдгар уралан өөрдтн, Цедән Бадмин селгән, көндр! — гиҗ салдсмуд хәәкрлдв.

— Цедән Бадм, уралан! — гиҗ Мергн командлв. Салдсмуд мөрнәннь җоластан -күрм цацу мөрд күгдләд һарв. Көтлвр болҗ түрүлҗ һарсн Бадм өмнән нег хә- ләһәд, ардан хойр хәләһәд оңклзад өвдгәрн хәрү хәрәд йовна.

Бүрүлин гегән тасрад харңһурад. ирв. Улс-улс гиһәд теңгрт һал падрад, энд-т^ндәс гев-генткәр самолетмуд туула шүүрчәх бүргд мел хурлһҗ нисәд бомб хаяд, ар өмн уга товин сумн хаһрад, уралан йовсн улсин өмн не- гл һазр хольврад нурад унҗах мет лугшад, күрҗңнәд ирв. Ард бийәс: Уралан! Уралан! Уралан! Нег чикн ищ­ем хооран бичә ишктн! Күргтхә! — гисн темдгтә һазрт эн ацаһан күргх заката улсвдн, — гиҗ зудәнә.

— Мана күрх меҗә өөрдҗ йовна, дәкәд, дәкәд нег метр болвчн өмәрән! — гиҗ йовтл, аанан саак Цедән Бадмин. хомутын боодһа сур «тард» гиһәд тасрад одз. Бадмин ард дахлдҗ йовсн өндр шар залу Григорьев Бадмиг күцҗ ирәд, — Хооран һар кишва мектә ноха, хачкнав! — гиҗ хәәкрәд сөвәһәрнь карабинә хундгар чичәд давад шурһад орв.

-г Манакнас әмд күн йовхла нааран үкс гитн. Сна- рЯД ЧИЛҖ ОДВ — ‘ ГИСН ИК ХӘҢКНСН ДуН ХӘӘКрСНЬ СОҢСГ' дв. Григорьев мөрнәннь җола кисҗ бәрәд толһалань толһаһан ниилүләд: негт өндәһәд, негт өкәһәд ардан • дайлад барс-барс үзгдәд уга болад одв.

Одак хәәкрсн ду соңсад Эрялиев Юсуп тергноннь ярндг деер җолаһан кисҗ бәрәд- суусн,_к мөрнәннь хойр нүдинь шилвән орадг орацарн халхлсн хәәкрәд сәәрә- 118

рнь ораһад судл урудад мөрпәппь гүүхәр ораД йовий. Тергн деернь ачата төмр хәәрцгүднп әпь тасрад шурһад орад йовҗ одв.

Өрәл час болен уга, өми тагчг болҗасн товмуд сөм огл уга сольвлдад хав. Хойр таласнь мана «максим» пулемет әкрмдәд, әмсхл өгл уга таржинулв; элсп, шо­ра, утан эре болҗ көшкрәд, һазр теңгр хойр негдсн бо- лад одв.

Аарглад орад аашсн хортна церг хур мет асхрсн хо- рһлҗнд хоншарарн цокулад хормаһан самчулад, кү- зүһән күүлүләд, сүүлән хавчад хәрү шармгдад одень медгдв. Манакс, «Ура» гисн шууган әрә соңсгдад өмә- рән шурһад хара тасрад одв.

Григорьев Юсуп хойр бийснь, мөрднь негл унулд көлвәдүләд авсн мет: шора, тоосн, элсн, кир болен хоо- сн тергтәһән хәәкрлдсн ирв.

— Мана ирсн хаалһар үкс гиҗ йовтн! — гиҗ наадк- сан шамдав.

— Немшмүд дәврәд орад ирҗ йовсн бәәҗ. Мана тов- мудын снаряд, пулеметин- сумднь чиләд манакс яахан медл уга бәәцхәҗ. Намаг гев-генткн сала урудад гүүл- гәд күрәд ирхләм сум зөөдг салдсмуд гүүхәрн тосҗ ирәд асхад өгәд оркв. Товин расчетин командир «залу гидг эн!» гиҗ хәәкрәд намаг теврәд үмсв.

— Не, үкс гиҗ тергтәһән хәрү салаһур ор, — гиҗ командир закв. Намаг салад орснас авн мана товмуд селн, селн сольвн хав. Юсуп намаг дахн төмр хәәрцгүд ачсн тергәрн мана «максим» бәәдг үр темцв. Хәәрцгү- дин аминь секн сумта ут лентин үзүр максимин деерк рамкд орулснас авн пулемет хаһач, пулеметин чавг хойр эркәһәрн дарв. Элк түргүр кевтсн пулемет хаһачин эм, далнь, бульчңгуднь эрәсәр хагдҗах пулеметин чичрлһ дахн чичрв, Н^г-негән күләҗәсн бәәдлтә мала «мак- симүд» дегц ки авхулл уга кирслҗ хацхав.

* * * *

Тарһн шар капитан — интендант, — Цомг булалдад дәврсн дәәллдәнд йилһән зөрг үзүлсн салдсмуд, офи- цермүд ачлхин тускар СССР-н Деед Советин Президиу- мин зәрлг умшв. Тер ачлгдсн у\тсин тоод Григорьев Василий Эрялиев Юсуп хойрин нерн соңсгдв.

«Немшин церг аарглҗ орҗ ирәд мана цергиг бүсл-

119

хәр йовтл мана зер-зевип сумп чиләд, мәәртәд, утхин ир деер йовтл, фашпстприн сумп ман деер мөндр мет асхр- җатл, әмән әрвлл уга баатр кевәр зөрҗ орад снаряд, сум цаглань күргҗ өгсп Э-нск әңгип салдсмуд: Васи­лин Григорьев боли Юсуп Эрялисв хойриг тавн талта улан орденсэр ачлхмн, Э-нск әцгин командд, политкөд- лэчнрт ханлт оргхмн! — гиҗ зәрлг. төгсәв. Цуһарн «Ура!» — гнҗ уданар татҗ хәәкрлдв. Капитан барун һаран өргәд хәәкрлдә төвкнүлчкәд: Э-нск әңгин коман­дир комсомолец боли‘коммунист Харин Мергнд ах сер­жант гиен цол өгв гиен командин приказ умшв.

— Йөрәҗәнәв!— гиҗ капитан Мергнә һар чанЬар ат- хад сегсрв.

- Советск Союзд церглҗәнәв! — гиҗ Мергн барун нох деерэн барун альхан гердв.

Цедэн Бадм дун уга һазр хәләһәд зогсҗана. «Мууха юмб, дегд керсү бийән бардг, деглә гер өркән бардг» үлгүрәр бийән барад оркв. Өмн йовен кевтэн: бурхн шажндан, буурл аавдан зальврад зөрәд дэврхмн бэа- җв. Шавтад өрәсн һаран, эс гиҗ көлән өгсн болв чигн нег иим орден нанд күртх билә. Тер цагт би өмн нүүрг йовлав, өшәтнрин мууднь күрләв, кесгинь кудлав,— ги- һәд өрчән цокад көөрәд йовх биләв... Тер цагт Харин Мергн ахта улс нанур му нүдәр хәләхн уга билә. Мини му малттган уурх бәәсмн. Ода яһад болв чигн нег иим орденд күрдгин арһ хәәх кергтә. «һартан тоһшта күү- кд өкәр» гидг үлгүр мел чик юмн бәәҗ.

Иим ик дәәнд йовҗ-йовҗ өрч деерэн нег улан тем- дг уга ирхлә аан.ан саак нанур үкр нүдәр хәләцхәх. «СаакЦедән көвүн дәәнд бийән үзүлсмн уга, бөгән бө- гләд, бийән далдлад йовҗ, — гиҗ нанар хотн-хошан улс наад бәрх. Хург, хүрм болен һазрт намаг хурһарн заах. Василий Юсуп хойриг ач, тус күргсн дәәчнр деег- шән һартн гих. Школын көвүд, күүкд орденсинь өврәд, ^льхарн иләд «Ямаран зөрг үзүлсндтн эн орденәр ач- лла» — гйҗ дахҗ гүүлдх.

Уга, ода тиигҗ болш уга. Хомутын сур боодһа «та- срдган» уурх йоста, Василий Юсуп хойрас би до- р'ий?, Ядхдан нег хойр медальд болв чигн күрхин арһ хәәх кергтә, — гйһәд сө болһн Бадм чееҗләрн гүвдлдх; кившдг болв.

120

* * *

— Үр Цедән Бадм, таниг ах сержант Харин Мергн дуудҗана,— гиҗ дежурн салдс зәнглв.

«Ода энчн нанар ю кехмб? Бадм «пард» гиһәд одв. Дарунь Бадм Мергнә өмн дердәһәд зогсв.

— Бадм, су нааран чамла олнас онц күүндхәр дуу- дулв. «Үгин илнь сән, илгнә батнь сән» гиҗ келдг эс билү? Иләрнь күүндхмн. Чи бидн хойр хамдан өсләв- дн, хамдан Төрскн, орн-нутган харсхар аав-ээждән анд- һаран өгәд һарлавдн. Чи ма хойриг өмн нүүрт йовх дәәнә өрд орулсн уга. Мөрнә эв, зэң меддг улс болад эн обозд дав деер тусвдн. Мана эн церглҗ йовсн. Э-нск әңг өмн нүүрт йовсн дәәчнрлә әдл чинртә юмн гиҗ мана капитан болн полковник келлүс. Чи нам эн әңгд орсн- дан, нанла хамдан туссндан байрлҗалч. Ода чи бидн хойр олн-әмтндән, Төрскндән бийән үзүләд угавдн. Ма­нит иигәд арнҗла йовтл дән чилж, одх. Тер цагт чи би­дн хойр әмтнә чирә яһж, хәләй? Үкснәс дор ичр болх. Чи бидң хойр тер орденәр ачлгдсн Юсуп Григорьев хой- рас дорий? Дор бишвдн! Чи нам туула зүрктә күи бәә- җч. Чини һарһад йовдг әәлиг эн әңгин салдсмуд нуһар меднә, цуһар келнә. Чини төлә би ичәд арсндан әрә багтҗанав. һанцхн нанд биш, цуг мана хальмг олн- әмтнд ичр болҗана.

«Тер Цедән Бадмин мөрнә хомутын сур боодһа ура- лан орлдан болхла «тасрад» одна? — гиж, сурцхана. Юн гиҗ теднд хәрү .өгдгнь нанд медгдхш. Иләрнь кел- хд энчн йоста гидг ичртән ишкә хазсн, иргчдән хар сан- сн йовдл болҗана. «Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах» гидг үлгүр бәәдмн, чамаг медх гиһәд келҗәнәв. Угта аавин көвүн үлгүр бәрлдүлҗ келдмн гидг билч. Ухата болхла мед, сүүлтә болхла шарвад, — гиһәд Мергн па- пиростан һал орулв.

«Угта, угта» гиһәд аанан саак мини уцг малтхар бәнч? гиж. Бадм дотран санад зүркнь «кирд» гиһәд одв. Хойр сүүһәснь көлсн чиихәд, һол махмуднь кинт урсв.

Мергн нүднәннь хойр хар цецкә Бадмин хойр цецкә тал чирмл уга зөрүләд: — Чи бидн хойр һарсн һазрасн хол дәәнә көлд йовнавдн. Әгрхлә—ааһ цусн, насн чилх- лә — нәәмн чимгн» гиһәд һарлавдн. Аав, ээжнннь альхн деер алтн һорһлда болад эркләд суудг цаг бнш. Манд

121

залу зөрг кергтә. Салдсмуд чини тускар дамбрлһ келдг болцхав. Тер хамгинь би соңсад одахн уралан ортнги­ен команд соцсад зөрц чамаг бийән үзүлтхә гиһәд өмн нүүрт көтлвр кеҗ орулв. «Күртн» гисн цомгт күрл уга фашистнрин хайсн бомбас әәһәд аанан саак чини мер­но хомутын сур боодһа «тасрад» чи ард үлдвч. Чини ард йовсн Юсуп Василий хойр чамаг күцәд түрүлж орад кергтә сумд, снаряд цаглань күргҗ өгв. Эндр ма­нд умшҗ өгсн Деед Советин зәрлг соңсвч? — гиҗ Мер- гн сурв.

— Сонсв, — гиҗ Бадм доран өвклзв.

— Ода тер хойрин баатр нерн цуг фронтар, Төрскн орн-нутгар тарв. Чи ма хойрин нерн уга. Уснд хайсн чолун мет чивҗ одв. Мана ардк төрл-төрсн, элгн-садн ю санҗадг болх. Хәрнь тер, мек һарһҗ менд йовнав гиҗ санхмн биш. Чамд минь энүг келхәр дуудуллав. Дәкәд чамаг иим мек һарһсичн медхләрн йоста гидг дәәнә йо- сар догшн засгла харһулхв. Дәврәд орҗ йовсн цагтхә-

, рү зулсн күүг хачкдг дәәнә йосн бәәдмн, эн хамгиг чи медх йостач, — гиҗ сүл үгән хадаҗ келв.

Бадмин чирәнь улаһад нүднь усвкад оньган өгәд сууҗаһад, — чи Мергн мел чик келҗәнәч, би ухалнав.

— Не, йов! — гиҗ Мергн босад бүсән чаңһаһад бий- ән ясв. Бадм өскәһән цокад, доран эргәд һарад йовад одв. «Чониг кедү бордв чигн кеерәгшән урһмл модңтал хәләдгән уурдмн биш» гидг орс улсин келсн үлгүр мел чик гиҗ Бадмин ардас кулыҗ хәләһәд Мергн командир- талан адһҗ һарв.

Бадмин һосна давхргтнь хошад килограмм хар хор- һлҗ цутхсн мет көлән әрә дааһаҗ чинәнь алдрад, чи- кәрн цокулсн элҗгн болад үрвәд йовҗ ирәд тергнәннь чилгүр деер доскалҗ сууһад мошнгта үүрмг тәмк хууч- рад хурнясн орад бәәсн газетд ораһад һал орулад татв.

Цаасн тәмкин һашун көк ута хооларн сорҗ кииләд хамрарн һарһн бәәҗ Мергнә келсн үгмүд нәәрүлв. «Угта аавин көвүн үлгүр бәрлдүлҗ келдмн, тегәд би чамд үлгүрәр дамҗулж, келҗәнәв» — гиҗ эклв. Ода бийнь Мергнд мини уңг-тохм, уңг-дәң мартгдад уга. Эн на- маг эс медсәр аҗглад йовдг бәәҗ, аҗглад бәәхлә аҗ- рһ мөрн кеелтә болҗ медгддмн. Эн күн намаг аҗгла' йовҗ аш сүүлднь эр нанар кеелтә «гү» кеҗ «уңһлул- хар» седх. Эцкиннь нер дуудулхар — эр болҗ үүдсн 122

намаг яһад иигж, өөмслхәр бәәхмб? Ода нанд эн күүнә үлмәд йовж амр, заян уга. Энүнә келсн үг тоомсрта, энүг әмтн иткх, тер юңгад гихлә: мана командир ташр сержант болн коммунист...

Гүүж, йовх нохан хаалһ деер көндлң зогсад сәрҗәх ноха гүүхднь саалтг болдмн. Тер хар санҗах нохаг хойр крлинь цокж. хуһлад хаалһин хаҗуд хайчкхла цааран йовхднь амр болдмн — гиҗ мини эцк келдг билә. Үлгүр түүшлҗ мини өмнк хаалһдмн оньдин көнд- лң зогсад йовх күн Мергн болхий? Энүг хаалһ деерәснь авад хажугшан хайчкла нанд цааран йовхдм хаалһ са- рул, амр болх гиҗ сандг бйләв. Мини уңг, тохм малттг улс цөөрж, йовна. Дән кезә, яһҗ чилхнь медгдәд уга. Көвүнь эцкиннь ял даадм биш гиен чик болхий? гиһәд Бадм дотран тоолвр тоолҗ, тоолж, амндан бәәсн тәм- киннь уңһдань унтрҗ йовсинь медәд һазрт хаяд өскәһә- рн ишкәд уга кев.

— Эй, салдс, ю кеһәд уха гүүлгәд суунач? Началь­ник сүүличн босҗ болш угаһар мошкад оркву? Хотан уухан мартвч? Тер йовн йовҗ хот кедг төмр кухнь йовн гиҗәнә болҗ зам салдс Бадмиг дуудв. Замин ца паарс җолм дотр салдсмуд шууглдад инәлдснь соңсгдв. «Аа- нан саак нанар наад бәрҗ инәлдҗәдг болхий? Хә биз Мергн ма хойрин күүндә күн соңссн уга» болх гиж. са- над Бадм босад бийән ясад, тер цагт салдсмуд дуулдг:

«Дәәни көлд мордсв Дөрәһән бичә суһлсв, Дольгн иньг чамаһан Дуундан орулад дуулсв...»

гиҗ ду ишкрн дуулад бийән әәтрүләд замин җолмур орв.

— Э-э, мана күн гер-бүлән санад гейүрҗәсн бәәҗ. Хар нүдтлән санад оркхла хоолд хот орхший? Бидн ча- маг командирәс сүүлән мошкулад шоодулҗ гиҗ медв- дн, — гиһәд зам салдс Бадмип котелокт хүв хотынь кеһәд өглһнлә:

— Келгән белдтн!—гиен команд экнд хадгдв. Хотан эдлчкәд тәмкән татад амрчасн салдсмуд нег дууһар бо­сад мөрд талан гүүлдв. Бадм цаһан хорһлҗн котелокта халун-бүлән хотан шиңнинь цалд, цалд цальгрулад, акунинь йовн-йовж балһад, үмкәд мөрндән күрв.

Хар кер мөрән хазарлад, хаж.у хәврһннь арчад, сап-

123

маһинь илн бәәҗ, — Хәәмнь чини үнр соңсад оркхнь, аавинм энкрлҗ ундг һурвн шарһ санандм орад одна,.. Келкә болснчн һунднав, келкә эс болен болхнь келсим цугтнь медх биләч. Келн уга чамдан юуһан келхв?

Әмән арһдад, чамаһан хармлад: арһ мек һарһад ар зах бәрәд арнҗла йовҗ ичрм илдәд уңгарнь усн орҗ йовна хәәмнь.

Ода, эндр өдрәс авн чамтаһан хоюрн нег мөсләд: дә- рк бурхндан зальврад дәврдгин өмн көтлвр болҗ ор- хар шиидчкв. Хортна сумн кеним бидн түрүлҗ авхнь медгдҗәхш. Чи, хәәмнь, эн чирж, йовсн ацаһан юуһинь чигн медәд угач. Ик гидг дааврта, ялта ацан бәәҗ... Бо* лв чи ма хойрт зөрх кергтә^ мер болхнь хөв бәәхлә Юсупла әдл не! орден күртвзә. Дән чилсн цагт бардм* нҗ йовхвДн.

— Мөрән зүүтн! гиен команд соңсгдв. һурвн, дөрвн агчмд татад орксн мөрд хатрад Һархан санад хойр ни­кои хәәчлдәд, сүүлән сегләд белн болад зогсцхав. *

Цедән Бадм татата мөрән сөөчкәд, капитан тал ход- ² хол алхад йовҗ ирәд, һоорҗ зогсад барун һариннь альхан барун цох деерән гердәд:

— Үр капитан, танд зөвән күргх зөв өгтн,—гиҗ мег- дәҗ зогсв.

— Соңсҗанав! — гиҗ капитан оньган өгв.

— Эндр уралан дәврлһнд мана обозин әцгик өмн нүүрт көтлвр болҗ йовхд нанд зөв өгтн, — гиҗ Бадм һоорҗ зогсв. Хойр өвдгнь дал-дал гиһәд чичржәсиңь капитан үзв.

— Не, сән, зөв өгчәнәв, команд күләтн, — капитан тодрха келв.

Оньдин сүл булалдад йовдгДХедән Бадм эндр өмн нүүрт көтлвр болнав — гиҗ капитанас зөв сурв. Юн болсмб? гилдҗ салдсмуд төр кецхәв. Эндр мана коман­дир дуудла, сүүлинь мошксн болх. Сүл дорнь давскесн болх, тегәд бәәҗ чадад өмн һархар гүүҗ йовдг болх— гиҗ шуугцхав.

Нарн сууһад, бүрүл болад ирсн цагт, гев-генткн: обозин әнг «Уралан йовтн!» гиен команд соңсгдв. Ур* днь күүндсн капитана зөвшәләр Бадм мөрнәннь шүрүн хатрлар цуһараннь өмн һарад зогсв.

— Өмн йовх Цедән Бадм эн хойр төгән хаалһар шу* удтан йовтн хойр, һурвн километр һазр йовчкад, барун ]24

талагшан һарсн медг-үлг җим хаалһар йовтн, тер хаа- лһ'таниг урһа модна һазрур авч одх. Зуг тер лаалһан бнчә алдтн. Сәәнәр хәләж. йовтн! — гиҗ капитан закв.

БадМйн хар-кёр мөрн хамраи бүшкүрдәд, зөвәр ку- рх бәәдл һарчаһад дурта-дур уга хойрин заагар кәндрв. Цаг ^өвәр харңһутрж, одв. Бадмин емн дерәлдсн модд дердәлдәд зогсҗах немш салдсмуд болҗ үзгдәд, хар зуухс, ннгт шагшг танке болж медгдәд Бадмин һуйнь чичрәд, хуухиннь үсн босад, хар көлс асхрулад, дару- дарунь ардан хәләһәд оңклзад йовна. Бадмин ард ба- раһарнь* цувлдад йовҗ йовсн улс барун талагшан Пар­ен хуучрад бәәсн хаалһ үзәд Бадмин ард йовсн салдс тотхад зогсв. Бадмин ардас хәәкрҗ болш уга. Сө хәә- крдг йосн уг. Ардкснь күцж, ирәд эн хаалһар эргх уга- һан селвлцв. Тер хоорнд Бадм зөвәр хол шурһад йовад одв. «Өмн йовсн Цедән Бадм буру хаалһар йовҗ одсн бәәдлтә харан уга. Барун талагшан һарсн җим хэалһ олдв» — гиҗ ар зах тал йовсн Харин Мергпд зәңглв.

— Яһад? Теңгр цокна гидг эн, җим хаалһ үзсн уга гидг тер, — гиһәд оньдин көтлврт йовдг эмәлтә мер унҗ авад Мергн гүүлгәд һарв_# Зөвәр ууҗмд йовад одсн Бадмиг күцәд: — Яһҗ йовнач? Зогс! Өмнчн хортн бә- әнә, хәрү эргүл, ардксчн яһла? — гиҗ шимлдҗ келәд автоматар завгурдв.

— Харңһу болад хәврһшән һарсн хаалһ үзсн угав, гемим тәвтн! —гиҗ Бадм мөрнәннь җола татн тергнә- сн' һәрэдәд буув: — Ду ’т'аср гинәв! — гиһәд МергнБад- мйн мөрнә ха'зар'аснь Шүүрәд дорнь эргүләд хәрү авад Йрв.

• Түрүн бодгҗ эй обоЗин- әңгд и-рхдән: «фронтд өөрдж, йовад¹ най’д тер-хурдн/кёр мер .өгхнчн, хурднаснь унад ■зах бйрЖ йовад мёднәв»/— гиҗ Бадмин келен Мергнә санайд орад Д’отр бийнь кирд гпПәд одв.

''«Эндр нам'аг'өмн нүүрт'’көтлврт йовултн» — гпҗ сурсн баатртн-’эн,'үзж,әнт?'^:Теөрәд әрлҗ йовҗ. Болв ки­дай- Бадм' эндрин бнйдпь'К'бмандйрнн даалһвр күцәл уга¹ яһад хаалһ алдад йовх-йовш уга һазр хәләһэд йовс- наннь тускар командир? цәәлһврин рапорт бич. Би чамла гдйкҗ күүһдш угав, итклән барсн элмр—гиҗ цу- һараднь соңсхҗ келәд Мергп мөрән .кетләд эврәниь бә- әрн талан йовж одв. ■ ■

— Харнһу болад хаалһан алдсн болхпй, аль хәрү

1 ог:

зулҗ йовнавдн гнҗ медсн болхий -- гиҗ Григорьев дамбрлв. Эндр уралан орх команд биш, орман сольҗ баг модн заагт бүгтхә гиен команд бәәсинь Цедән Бадм эн эс медв. Командирин даалһсн даалһвр күцәд уга салңгнн учрар әцгәсн салад, йовш — уга һазрур әңгәи көтлҗ новснднь гемшәж, Цедән Бадмд дав деер эн СӨӨ' һәс авн һурвн хонгт селвцән угаһар бу бәрҗ харулд зогстха гиен приказ өгв.

Таш харңһу, төгәлң модта буһу булң, буру хәләсн ондр чагчм эргтә һазрт зогсв. Савһр-савһр модн дор те- ргдән тәәләд, мөрдән хомутдтаһинь уяд хоңшартнь ар- вата-сульта—дорвасинь өмскәд орксн мөрд «кард-кард» гилһәд җаҗлснь соңсгдна. Төгәлңгдән — ә-чимән уга. Хая-хая һурвлһ, бавуха көөлдәд «сард» гиһәд нисҗ чочана.

Карабинән күзүндән өлгәд деерән . брезент көдрг көдрсн, эргин кецд урһсн арвһр ацта модна йозурт зог- сҗах Бадмин элкнь унтад үрглүлн алдад эрлзәд ирнә. Зуг эндр өдр өмн нүүрт көтлврт йовнав гиһәд хаалһан үзл уга немшмүд тал йовдг хаалһар ардксасн тасрад засгдсан санад оркхлань; хойр нүднь заядар секгдәд, үрглүлҗ йовсн нөөрнъ генткәр талрад зүркәрнь зүүһәр хатхсн болҗ чочаҗ серүлнә.

Ода намаг яһна гилч. Кеер йовад кедг дәэнә зарһд с.рулҗ өгхий, аль ялд унсн улсас бүрдсн ял уга баталь- онд илгәхий? Тернь дегд әәмшгтә «үклин һазр» гинә. Би ямаран гем һарһсн күн болҗ үкхәсн түрүлҗ үкхв? Яһдг болв чигн энд бәәҗ Харин Мергнә нүднә хонц бо- лҗ нанд амрл уга. Маңһдурас авн намагкелнәннь үзүрт хатхҗ авад аль сансарн келх. «Эн күн зертә-зевтәһән, ацтаһан немшин цергүр орҗ йовсинь күцәд авч ирләв» гиҗ көөрх. Мергнә зөв. Мергниг иткх, саг-сергг күн гиһәд орденәр шаңнх! Муудад ирсн цагт Мергнд келхүг дала. Мини уңг малтх, саак мини эцкиннь зааврар сур- һульчнрин хәәстә хотд хор кехәр седәд бәргдсиг келхлә болад бәәв. Мини эцк, Мергнә эцк хойр хуучна өшәтә йовсинь Мерги бас сән меднә. Яһдг болв чигн энүнә зөв диилҗәнә.

Тиигхлә нанд энүнә өмнәс өрцдг арһ уга. Урхгт тор­ен зурмн гидг эн, алдрҗ чйгн болш уга, үкҗ чигн болш уга, Болв әмд күн арһта: аавин заясн агта хурц келн бәәнә, арһ-мек бәәнә. Бадм харулд зогсв чигн хара сул 126 '

бәәв чигн асхн, өрүп уга нигҗ чсеҗләрп гүвДлдҗ. Түнг- шҗ кнвшдг болв.

Цедән Бадм харуласп сулдад йовад, зөрүд йовҗ йовсн Мергнлә таш-баш харһв. Бадм барун һариннь альх цох деерән гердв.

— Менд! Менд! Не шоодврт бәәх күн яһҗ бәәнәч?— гиҗ Мергн ннәмсҗ сурв.

— Гем уга. Эндү һарһсан эврәи медәд бийән гемшә- җәнәв. Чини тускар му юм ухалҗ, өөлҗ һундҗахн угав. Хойр көлтә күн биш, дөрвн көлтә мөрнә бийнь бүдрнә- хн, чи эврән медиәч. «Кеси гем эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдмн» тиигхлә чини зөв. Чини засглсн, нанд сурһмҗ болҗана.

һурвдгч сөнь обоз талдан ормд йовҗ бүгв. Асхнас авн нам-чим, оһтрһу одта. Теңгрин уйдл, «һурвн марл», «долан бурхд», «алтн һасн» цуһар альхн деер асхсн цаһан мөңгд мет дарвалдҗ үзгдж.әнә. Бадм цуһара- һинь бүрткәд, одн ардан ут нәрхн татас татад унад од- хла тьфу, тьфу... гиҗ һурв нульмад, «Долан бурх дола давтад дола келхлә, нег келн килнцәс хөөһк» гиҗ «до­лан бурхд» тал хәләҗ кииһән авл уга давтад, баһ дүү- вр насан санад цугинь тодлад нар, цар йовад, утар та- тҗ саналдад саак кевәрн уха туңһаһад цаган өңгрүлнә.

Нарн суух үзгт теңгр һазр хойрин ниилвр деер көш- грҗ һарсн күргр хар үүлн өөдләд адһм угаһар нүүһә йовҗ, ора деерк мелткр оһтрһу төгәлң бүркәд харңһут- рулад оркв.

Бадм тергд деер бәәсн ацад бүрткәд, капитан, ах лейтенант, командир һурвн йовдг ноһан өңгтә паарсар харшмг кесн тергнд ирәд эргәд цутинь бүрткв. Капи­тан ах лейтенант хойр Мергнтә һурвулн нарн сууҗ йов- хин алднд зөвәр удан хүүвләд күүндҗәһәд Мергниг үл- дәһәд модн заагур уралан йовҗ одв.

Харин Мергн өрмгәрн бүркҗ авад сур кевтә сунад, суха кевтә улаһад унтҗ. Үсәрәд орҗах хурнн үнрт саа- тулгдад сарсаһад кевтнә. Эн әмтәхн нөөртән: гер бүлән, өкәр көвүһән, амулңгта һазран үзҗәх бәәдлтә хойр оо- чнь хая-хая татгдад мишәҗәх нилх көвүнә бәәдл Пар­на. Бадм тергиг буру зөв хойр эргәд хәләчкәд: «Чи ма хойрин мерг дассн ода иим әәмшгтә цагт эс үзүлхлә кенд кергтә юмб? — гиҗ келвч. Хоюрн снайпер болх- мн,'Герой болна гидг тенд бәәнә гиснчн мел чик. Тер

127

цага арвн. долаиа шаальг хаж тустгла әдл хаҗ тусж чадх угаһан би медҗәхшв. һарм чичрн гисн бблад бәэ- нә. Керә һалу дуранав гиһәд уснд унҗ үкҗ гишнг юмк болхла яахв,.— гиҗ санад Бадм хәрү эргв.

Хур гииһәд өрүн цолвң холжад* нарн суу^с үзгү^ үү- лн шйрмгдад, шиңкән өр т^унтрХ йовна. Өрүн торһа әрә үзгдәд, нар угтҗ жиргснь соңсгдяа.

^!Удл угй хонсн ^!һоЛан урудад, хаҗукеан салад һарсн хар сала өөдләд, саЛан экнд бәәсй судлмуд дотр ' бүг- җәһәд экнә хаалһар ирх- күүмтә машид ^; күләҗ ‘.шии снаряд, сумд 'авх даалһврта һарад йбвцхай ^! "•

— Эн давен хойр сө, хойр ёдр әәмшг уга тввшун бә«'- дн. Болв санамрдхмн биш. Ода үкс гиҗхотан эдлҗ авад хамг зер-зёйән хәлтәж арчҗ Диглтн/ Удл уга тер зо­ойин зам хайлһар церго машид.ирх. Кёмр тедн дувд полковник йовхла эрк бишманиг бүрткхәр седх> бидн беднән үзүлхмн, гиҗ. ардас күцҗ ирсн Мергн келсид цуһарбосҗ тергдән темцв. . ’ •

Ик удан болен уга, обозин :әңг бәәсн харшмгйн һаза нбһан зүстә'паарс бүрәстә «газ» ’ машин ‘йрәд зогсв. Обозин әнгин дежурн саЛдс машинә өМн 'одад барун һаран барун цох деерән гердәд зогсв. Машинәс өндр нурһта алтн шар үстә ах лейтёнант һарч ирад, коман­дир кергтә гив. Обозин вгзводин командир ,үр Амосов һарч ирн: ¹ - * . . ". ¹ \ ^: ■■

-г- Бив, ах лейтенант Амосов! — гиҗ һоорад зогсз.

— Танд, иим бачм бичг авч ирвдн!—гиһәд лац раа^ һад деерәснь тииз дарчкён бичг өгЬд барун цох деерән һаран гёрдв. Үр Амосов_< бич/иг шүлун болдгар секв. «Тана әңгд цёрглҗ йовх Мергн хаһач сержант Харин Мергн гидг кү ■ шулун болдгар нааран ^; снайнерск ба^:; тальона медрлт илгәтн» — гисн цаасн. Үр Амосов бцчг өгсн ах лейтенантин чиро хәләһәд-йнәмсәд:

—'Үр’ серЖайг Мергн,■ наартй! гиҖ Луудв. ’■

— Бив! гиһәд Мергн мегд^җ зб^св,

— Одакүтайа илгәсн сурврин'хәрү йрв..,* И^рэҗә; н_ӘВ|—гиһәд ДЪергнә һар атхад, бичг лвч шрсн’ дх.лейт^ ^антд:,— Мана.кесг^марһанд цам нег.еум үрәсинь медәд угавдн-. Эцкиннь, дасхсң эрдм-аңһуч! . Маниг үлдеһәд, тана мергдин батадьонд однав гиһәд күгдлә бээҗ эрлһ бичҗ илгәлә. Энүг йовулх нанд ик харм. Арһ .уга, а 128

йосна приказд зарһ уга! Мана күн, мана нер һутахн уга гиж иткәнәв! ^; ,

— Харин Мергн, бийәп белдтн! — гиҗ энкр нүдәр хәләв.

Шинәс аца ачсн тергд хәрү’ ирәд сала дотр зогсжа- на, салдсмуд мөрдиннь хомутин суринь сулдхад, сидёлк деерк татасинь сулдхад мөрдән амраҗана. Ирсн ирүл- сн’хойр ах лейтенантнр бдак ирсн машинә өөр тәмк та- тад күүндәд зогсҗана. Сержант Харин Мергн шин хуви өмссн, хойр боокс һосан «һал һартлнь» шоткдад орксн бичкн чомда бэрсн:

;; — Ах лейтенант, би йовхд белн болчкв!—гиен ирж оскэ цокад зогсв.

— Не, сержант Харин -Мергн; тер зогсҗасн үүрмүд- лэртн мендлэд йовий!— гиһәд ирсн ах лейтенантта һу- рвулн салдсмудын емн йрэд:

. — Үүрмүд! Тадн мёл цагларн ирвт. .Мана сержант Харин Мергн фронтин өмн нүүрт йовгч цергэ штаб дуу- дуленд йовҗаиа. Эн ах лейтенант, шишлн Мергниг ав- хар ирж. Аавиннь, эцкиннь дасхсн —- алдл уга хаһад туедг мергн эрдм, алтн мет «шорад даргдл уга» йовна гидг эн. Мергн мергндән ңәәлсн күн. Иим.цагт ар зах бәрҗ йовҗ чадшгб'. Тегэд эн баатр Мергн сар уралан. снайперск багт емн ңүүрт йовгч цергт автн, — гиж эр- лй бичлй. . _н

Харин Мергңә хасн сумн фашистнрин хаҗуһар бичэ дартха! Эцкйнчн дасхсн эрдмд эллт уга болтха! -тг ги- һәд үр Амосов Мергниг теврэд умсв. Зерглод зргежаен салдсмуд: Мана күн менд йов!— гиҗ хәәкрлдв.-

Мергн барун һаран бару.н һарарн үурнртәң дайлад М'ашин деер һарад суув. Цуһар арДаснь һарарн дайлл- дв. Цедэн Бадм «би бас йрвң.ав» гиҗ хәәкрхәр седэд уралан хойр ишкчкэд һазрт хатх^гкСң һасн болад һур- ниһәд зогсв: ^1:: • ^х

ГО/!-" " ‘ ' '■ ' ‘

ЭЦКИИ ДАСХСН ЭРДМ '■

с-/, /л^{: ?}

Дәәлдән болҗ йовсн һазрас машиһәр йовсн күүйд е>дрЗ ’һазр хол, ик биш балһсна эахд темр-терч^р: каша- лен цеб гиен эвтэкн бор гер бәәнә. һаваньнкрйр, һурвн дәәнә машид зогсжана. Ноһанпенятц брезент көдргнур- 9 Эрендженов 12£Һ

һн деерән көдрсн, күзүпдән автомат өлгсм салдс хашан ^үднд зогсҗана. Мергниг энд авч ирәд, асхн күртл кү- ләҗәтн гиһәд машинәс буулһв.

Асхлад снайпермүд дасхдг майор өөрән хойр салдс дахулсн дәәнә ноһан паарс бүркәртә машиһәр гүүлгәд күрәд ирв.

— Снайпер болҗ чадм мергн күн бәәдгҗ гиж зәнг- лсәр терүнәнтн шүүвр авхар ирвдн. Бидн адһмта йовна- вдн, шулун болдгар дуудтн, — гиҗ майор пәэлһв.

Ик удан болен уга. Дежурн Харин Мергниг дахулад авад ирв. Майор Харин .Мергниг эврәннь машинд суул- һҗ авад, одак ирсн улстаһан ик хол биш бәәсн һолын булңгд ирәд зогсв Шүүвр авхар ирсн майор:

— Таниг мергн күнҗ гинә, үнний? — гиҗ сурв.

— Мел тиим, үнн, — гиҗ хәрү өгч һоодан зогсв.

— Ямаран бууһар хаҗ даслат? — гив.

— Хойр амта хавалар, нег амта хорһлҗн сумта ху- учна берданкар.

— Дәкйд?

— Дәкәд, тав хадг винтовкар.

— Тав хаддг винтовкар ямаран аңгд аңһучлдг оп­лат?

— Чон, гөрәс, тоодг чигн хадг биләв, — гиҗ хәрү өгв.

— Чон, гөрәс винтовкар хадг болхла йоста аңһуч болҗаховт.

— Мел тиим, би аңһучин көвүмб, аңһучллһн, мерг даслһн мини эцкин дасхсн эрдм.

— Эцктн яһла?

— Эцк гертән үлдлә. Ода цергт чигн йовдг болх. Ма­на күн тесҗ бәәҗ чадхмн биш, — гиҗ тодрха үгмүдәр хәрү өгв.

— Үр, ах лейтенант! 125199-гч номертә бу авад ир- _тн, гиж дуудв. Ах лейтенант шар хундгта гилв-далв

гиен тав хадг винтовк авад ирв.

Иим бууһар хаҗ үзлт? — гиҗ майор сурв.

Э-э, мел мин ним винтовкар чон хаж, йовлав —ги- һәд ах лейтенантин һарт бәәсн винтовк тал дурлҗ хә- ләв. .

, Үр .майор! Энүгәртн авад фашистнр хахинь гиһәд оркхлам, арвн.хурһм, альхн талан үүмлдәд, шүлсм ду- сад одв,. — .ГИҖ Мерн!. ннәмсҗ.келв,

130

«Баһ-дүүвр халун цуста гиһәд акал юмн. нам шү- үврәп өгчәхәи меджәх бәәдл уга» - гиж буурлкн \с- тә манор дотран ухалад, сахлап ясв.

— Үр ах лейтенант, негдгч номертә бутан хойр зуи метрт хатхад бут сөрлһән эклтп, — гиж майор закв. Бнйнь өөрәп бәәсн улстаһан ар нүр бәрәд хәләһэд зогс- ихав. Ах лейтенант хойр зун мстрт бутан хатхад Мерг- ниг тннгән хәләлһж, зогсаһад нег сумар сумлад шар хундгта винтовк Мергнд бәрүлҗ өгәд арднь зогсжаһад мини команд күләтн гив. Мергн зогсн бәәж төвләд авх- ла «хатн!» — гив. Бууһин дун «таш»—гив моһлцг хар бут бу тусҗ өсрв. Хажуднь зогсҗасн салдс гүүж одад авч ирв.

— Хойрдгч номертә бут 300 метр хатхтн, — гиҗ закв.

Ах лейтенант ишкмәр тоолҗ бутан хатхад дәкн нег сумар сумлад шар хундгтлыг Меогнд бәрүлв. Мергн дун-шун уга чөклҗ сууһад хав. Төгрг шар бут тарад одсн бәәдл һарв. Салдс гүүҗ одад авч ирв. Тал-лунда- һурнь орад цаадк хаҗуһинь самчад һарад одҗ.

— һурвдгч номертә көндрәд бәәдг бут дөрвн зун метрт дүүҗлтн, — гив.

Ах лейтенант деерк үзүртән дегәтә ут төмрт салькпд нар-цар хойр көндрәд бәәдг моһлцг хар бут дүүҗләд, 1-урвдад нет сумар сумлад Мергнд бууһинь бәрүләд өгв.

— Бут танд сән үзгднү? —гиҗ майор Мергнәс сурв.

— Сән үзҗәнәв, энтн көндрәд бәәнә, кевтәд хаҗ бол- хий? — гиҗ Мергн сурв.

— Тертн гүүҗ йовх бут, яһад ханат дурнтн, — гиж з&в өгв. Мергн һазрла наалдад элк түргүр кевтжәһәд хав. Төгрг хар бугас төмрин дун һарад җинпәд өсрәд одв.

Мөрн тергәр снаряд, сум зөөхд күн болһн чадх. Ним залу мергн күн берк. Мана фронтын өмн нүүрт фа- шистнрлә һар бәрлдәд гилтә довң, цомг, өндр болһ бу- лалдад дәәлдҗ йовх снайперск батальонд ним берк мергн улс икәр керглгднә. Эн күүһитн авад повҗана- бдн. Кедү фашистнрин толһа эн бут мет өсргх! — гпж майор келв.

Манһдуртнь, бут сөрлһнд бәәсн лейтенант өөрән нег салдста ирәд, Харин Мергниг ноһан ширтә машинд суу- лһҗ авад фронтын өмн нүр хәләһәд гүүлгәд новна. На-

ри асхн гү тэвх кем болид прв. Мсргнд эн машин эс гүу- сн болид, одр уттсп болид зүркнь цокад овклзэд йовна.

Гүүж йовсн мишин генткп дор ормдан дуһрад хаал- 1шн хаҗудк тевкр модна йозурт таг болад зогсв. Цаатн харулын самолетмуд писж йовна — гиж өмн суусн ах лейтенант келәд үкс. машина хажудк шил секәд тогэли, дурнавдв. Тулһлсн һурвн самолет, элэ кевтэ элкдэд торс үзгдәд ардан ноһан зальта ракет хаяд уга болад одв.

— Манакс бәәҗ! «Өмн әәмшг уга» — гиҗ докъя огв, ар нүүрт йовсн манакс бас уралан орж йовна гид- гэн». Баахн зуур түрд гижәһәд бүрүл дахад йовхмн, — тәмк татый гиж бууцхав.

— Хамгин түрүнд күцәх нег берк тор бәәнә, йовий, — гиһәд дахулад окоп дотраһур йовад: босад зогсҗа- һад, чөкләд сууҗаһад гетәд хадг далдлата ормст авч ирәд тер үзгдҗәсн цомгт фашистнрин снайпермүд үр ясҗ авад манд амр өгчәхш. Өндәдг арһуга, кесг күүнә мууд күрв. Мана нег берк хадг снайпер теднә хойринь ондәдгинь уурулад әрвж уга салңгин уршгар бийән үзү- ләд шавтж одв. Чи ма хойрин берк даалһвр эн кишва фашнстнриг уга кечкәд, тер цомг эзлҗ авад уралан йовх мана мергчүдт хаалһ өгх даалһвртат, — гиһәд лей­тенант дахулҗ йовсн хойр салдст келв.

— Чи өөрк үүртән орж ав. Би эн үүрәс дурнавднав, мини команд уга бичә ха, ки хаһад үргәһәд бийәи хама бәәхән медүлхлә ялынь эврән даахмч, медгдвү? — гнҗ келәд бууһинь сумлад һартнь бәрүләд хойр тохаһинь һазрт углад деерән керсгтә чөләкә нүкәр хәләлһәд кев- түлв.

Харин Мергн хойр хар нүдәрн цомг бурһудад км авл уга харвад кевтв. Частан кевтәд оркв, тендәснь чнде, ундәснь чигн ә-чимән уга. Майор окрпар мөлкҗ ирәд: не, би энүг көндәнәв, зуг чп хама|тас ,утаң бүргхинь тем- дглж ад, гиһәд талдац үүрт орад нет _;хуучн картуз бууһин шорт олгчкәд шовлзулад; рркв. _: «Црмриң , зүд хаҗуһас утан «пурд»: гпв, майорпн шовлаулсн, -карту-- зиг цу мл ад һарад одв. ^! _и үг,..'

— Үзжәнч? Иигж хана эн кишванрчн, үүрнь. рсама брахиңь.темдглвч? гив. ।

._(|,_|( . , ,_1г |,

— ЭДир,:сәәңәр. трмдглж <|вв. ,Үзгдҗ..?гтхә, кишва^но-. хаһ-р-риҗдари утан бүрг^ор^ас.р^тҗ авл уде, 132.

аралдж. кслв. Зөвәр удам тагчград одсн цагт фашист махла хаһад осрксндән-кү хаһад, тусчкв. :ги>к₎-савамрдҗ бәәх бәәдлтә утан бүргсн ормд юмн щовлзрн .болад одв.

— Үр майор, тер нег юмн шовлзсн болад бәәдмб,; — глҗ Мергн сурв. ■■ ; •

— Үзҗәнәв, терчн поста гидг фашистин кааск- болдг бәәдлтә, төвлж, ав, — гилһнлә өрәл толһа үзгдәд бдв.

— Ха, элмриг! — гиҗ майор келв.

Харин Мергнә барун һарин хумха хурһн бууһин чавг дотр агдһлзв — «таш!» — гив.

— Юн болва? — гиҗ дурнавдн бәәж. майор сурв.

— Юнь медгдсн уга тусчкв! — гиҗ Мергн хәрү өгв.

— Ә уга бәәтн, эңүндчн бә үзүлхмн. Тер кишва әмд болхла эрк бищ хах —'гиһәд салдсар бә өргүләд окоп дотраһур нар-цар ■ бәәһән иговлзулад ’ йовулв. Ә-чимән уга.

— Үр майор, би туссан медҗәнәв: Таниг зөв гихлә би мөлкәд күрнәв. Әмд болхла эрк биш хах билә,—гиҗ Мергн сурв. ₍

— Чи бичә халурхад бә, үкхәр бәнч? Түрд ги!—Май­ор тагчг бәәҗәһәд, дәкәд кен одх саната гив. Кун ду һархш. >

— Намаг йовултн,:. фашистнрин снайпер алл-уга ,эн нүкнәс һарш уга андһдрта күмб! — гиҗ Мергң дәкн сурв.

— Не сән,: бууһан $өрк салдстан өг,- ханҗалан авад мөлк, Мергниг тадн дахулад бууһан сумлад төвлтн! -~ гиһәд Мергнд хойр талан иртә дәәнә ханҗал өгәд око- пин йоралд ирәд нег-негән хәләҗ зогсад: не, йовх цаг ирчкв гиц.

— Ханҗанав, хойр, болхла деги харвдг, хоосн болх­ла орминь харвдг Харин Мергниг хоосн ирх гиж бнчә сантн! — гиһәд Мергн ханҗалан суһлж. авад барун һартан бәрәд нәрхн һүрвд орад «пластунскар» мөлкәд һарв.

Окопин амнд хойр-һурвн һазрт бә шовлзулж немш- мүдиг әәтрулв, һурвн мергн залус Мергниг харсҗ харв- хар һур.вн бууһин ам Мергңд ардас зөрүләд төвлцхәв. Мергн мөлксн кевтән цомгт күрәд ханҗадаң, суһ тач авад немшин окопт һәрәдәд орв. Немш снайпер гедр- гән тусҗ. ■ ' ’ • „

МврГн.'фйширтинчбу кааск хойринъ авад афдйһ д&и-

1331

лв. Дурнавар хәләҗәсн майор •— уралаи! Харин Мерг- нә ардас йовтн! гиҗ закв. Немшин окопт гүүлдәд ирв, Фашист-снайпер гедргәп тусж, сумн маңиаһарнь орад, гиҗгин чоңкагинь хамх цокад һарч.

— Яһад иигж тусвч? Сәи залугидгэн! — гиһәд май­ор Мергниг теврәд үмсв.

— Советск Союздан церглҗәнәв! — гиҗ барун һаран барун цох деерән гердв.

Немш окопиг үүр болһнинь негҗәд цомгиг манакс эзлв.

Майор хәрү блиндаждаи ирәд: «долан хоигтан бу- лалдсн цомг мана болв. Немшин снайпермүдин һурвн хүринь уга кевдн. Манакс күсдундур километр уралан орвдн. Эн цомг авлһнд мергнәрн болн зөргәрн йилһрснь — шинәс манур ирсн сайпер Харин Мергн — гиҗ деег- шән зәңглв. Мергн эн батальондан ик тоомсрта, берк мергн зөргтә күн болҗ йовна.

Мергнә йовсн мергчүдәс бүрдсн әәхән меддго снай­пер мүдин батальон фашистнрин эзлсн хойр цомгинь окоптаһинь булаҗ авад, эврәннь цергт хаалһ һарһж өгәд: фашистнрин үзгдсн толһаһинь уга кеһәд харвад, хаһад тууһад йовна. Түрүн цомг булалдҗ халдсн хал- данд немшин снайпермүдин далдлсн һурвн «үүринь» хаҗ хамх цоклһнд мергнәрн, зөрмгәрн ончта йилһр- синь темдгләд Харин Мергнә нериг дәәнә Деед команд ачлхин тускар сурж йовулснд Харин Мергн ик гидг ур- мдта, әәхән медл уга, әмән әрвлл уга олнд үлгүр болж йовна.

— Тана йовсн зүн өмн көвә тал танкин цергән өөрд- хҗ йовна. Тадна бәәр илдкж медҗ авхар гетәч-харул разведк илгәжәдгҗ. Тер гетәч харулчңрт бийән үзүлш уган кергт, бултулһата бәәрән медүлш уган кергт: «ге- тәчәс — харулч» гидг үлгүр бәәдмн. Тер учрар сән мергн улсасн шүүһәд шулун болдгар һарһтн. Теднә ха- рулчнриг цаглань харвад авхла, тадн цуг мана дәврҗ йовх цергт ач-тусан күргсн улс болҗ тоолгдхмт. Төрскн тадниг мартхн уга! Эн берк даалһвр тана батальонд даалһҗанавдн. Та ялынь толһаһарн даахмт!» гисн ба- чм заквр ирв.

Батальона командир цаг түдл уга хүүвләд, һурвн кү шүүҗ авад берк харулд йовулх болцхав, «Харин Мерг- 134

ниг эрк бнш йовултн. Эн керг танд даалһҗанав» гиҗ заквр явч ирсн полковник майорт келв.

__ дх лейтенант Мергниг өөрнь хойр снайпер-салдс- та снайперск бууһинь үүрүләд, дахулад хо-бүрүлин ге- гән тасрҗ йовх цагт тег темцәд һарцхав.

Ах лейтенант йовҗ йовад: «зүн талагшан», «барун талагшан», «өкәтн», «мөлктн», «кевттн» — гиһәд йов- на. Төгәлңгдән харлиа, нам-чим, ә-чимэн уга.

Тиигәд йова-йовҗ көвәһәрнь баг шарлҗн урһсн тее- гин хотхрт ирәд: өмн амнднь һурвн мергнән неҗәд ме­тр заагта шарлҗн заагт кевтүләд, бийнь автоматта салдсан өөрән авад хотхрин ар амнд өндр баг шарлҗн заагт дурнаван өргн доран авад кевтв.

Теңгр һазр хойрин ниилвр төгәлңгдән көөгтәд, хар- лад теегин өргн хар бүс болад улмар өөрдсн болад таг- чгрна. «Нүд чичм харпһуд, нүкн-цүкн болен бөөргт чо- ниг алдл уга хаһад авдг аавин нәрхн харв»,— гиҗ ми­ни эцк көөрсн цагтан келдг билә. «Тер мет» нүд чичм харңһу» гидгтн эн болҗана гиһәд эцкиннь келдг үгтод- лад Харин Мергн бууһиннь хундг дерләд өр цәәхинь күләһәд команд өгхинь чиңнәд кевтнә...

Өр тунтрад, һазр теңгр хойрин өргн хар бүс болен ниилвр уудад, энд-тенд өрүн торһас җиргснь соңсгдад ерин маңһар болад ирв. Өрин маңһарт хама болв чигн һазр тинисн болад холын баран тодрха үзгдм. Эднд чигн тиигҗ үзгдҗәнә.

Хотхрин ар амнд сүүҗән сольл уга төгәлңгдән дур- навдад кевтсн ах лейтенант генткн улм һазрла наал- дад одв,

— Бууһан сумлад белн болтн! Хойр бара үзҗәнәв. Мин, мин йоста немшип харулчнр, мотоциклтә хойр кү үзҗәнәв. Таднас кен үзҗәнә? — гиҗ өргән һазрт дөңн- җәһәд сурв.

— Мотоциклтә хойр кү тодрха үзҗәнәвдн! — Нүднә- ннь нүүх арчн бәәҗ һурвулн дегц келв.

— Белн болтн, зуг мини команд күләтн. Команд угаһар хаһад тусл уга үрәчклә ялынь толһаһарн даахан бичә марттн, — гичкәд дурнаван хойр нүднәннь цамр- хад углчкад ду тасрв... Өмн йовсн күн мотоциклов нег һартан бәрәд, нег һарарн мана бүгҗәх һазр дурнавд- җана. Эн мини бәрҗәсн бу хаһад сөрчксн йоста гидг итклтә бу. Иим һазрт үзгдсн чон, арат йосн винтовкар

135

хаһад тусдг нанд знүг тусхд^;юмн биш, Эрт команд ег- хинь яһна» — гиҗ Мергнкииһән авл* уга шаһаҗана.

— ҮзжЬнт? Йосндан дарваһ&д һарад ирв. Өмнк күя мбрдн гиҗәнә, кен хана? — гиҗ сурв.

— Нанд зөв өгтй, би ханав,— гиҗ Мергй өргн тан­ка хойран бууһинь хундгас зааглл уга ёурв' Минь тер агчмд дурнавджасн немшин харулч мотоциклет деерән мордад җолаһан буру эргүлв.

— Яһлав, Мергн, ха! —гиен команд тодрха соисгдв. ах лейтенант элкәрн Һазр дөшн йовҗ нүднәсн дурнаван авчахщ. Харин Мергнә бу «таш» гив буру эргәд һарч йовсн 'фашист җолаһан алдад ар төгә деегүр гедргән алс тусв. — «Молодец, Харин Мергн!» — гиен дун сок- егдв. Арднь тедүкн дахҗ йбвен харулч'унж одён нөк- дән авхар гүүлгв... ⁷ ' .' ' " • . . ¹

— Ха^йн Мергн, хбйрдгчинь ү'кс гйж ха! — гиж^|(ах лейтенант сун дөшәд Мёргнә өөр ирҗ дурнавдв. Мерг- пэ хойрдад хасн бууһин’ дун хәврһднЬ бәәсн улсин чик- нә хулхас Һарад уга бээтл Хойрдгч харулчин* мотоцик­лет ар төгә деёрән Дуһрҗаһад дёерк жүүГәһән хәврһәрн

• - ' ( үнв.

— Манд бас хах зөв өгтн! — гиҗ МергнәхаҗуД йев- тсн хойр салдс сурв. ¹ '-'^г‘ ^?

^: — Бәг, эмдэр авХмн, уралан! — гиҗ ах лейтенант боев. ЦуһарН дәврәд гүуЦхәв, 'автоматта сайдс зДх ба­рж гүүһәд унҗ одсн хортдан босхш уган кергТ ора дее- гүрнь сем өгл уга хаж; гүув¹. һурвн снайперск бууһин ам зөрүләд гүүлдәд ирхлә, сүл унсн фашист зүн сүүЖ деерән өндәһәд хойр һаран өргәд: <

— Намаг бичә алтн, әмд үлдәтн, ардм гер-бүлм кү- ләҗәнә! — гиҗ немшәр кевшж¹ келҗәнә. МергНә сумн барун көлиннь дунд чимгйнь тас цокад, мотоцикла моторин сорвлҗинь таслад һарч. 'з

Түрүн унсн фашистин зүн цохарнь орад барун цо- хинь хамх цокад тарг экинь тараһад һарч, дөрвн мёчән сарсалһад гедргән уйҗ. Мотоциклетин' 'ар төгәнь зар­од эргәд бәәнә. ■

— Зер-зевинь негҗәд автн, өерк мотоцнклэн өргтн, энтн бүтн, — гичкәд ах лейтенант дегд байрлад Харин Мергниг теврҗ үмсв.

— Өөрк әмдәр кел бәрҗ авсн фашистнрән эврән бий- әрн ах командирт белг авч од! Наадк трофейинь эвредш» 136

,баталвонд авч одХМҢ' гиһәд:•-> Әмдәр кел бәрҗ авсц фашистнрән бүтн үлдсң мотоциклет* деерәң хойр һариңь арднь күл-әд теңнәд коүгандн пункт бәәсн. ко^андирмүд- тән авч ирв. . , ₁₍ . .

Ах лейтенантин рапорт соңсад, Харин Мертниг йө? рәҗ һаринь атхадг. аңһучин -көвүн; Х^рин Мергн залу зөрмг, баатр,. дәәч<уүлдвр үүлдсно тускар болн берк ме- ргнән үзүлсн күртлнь: хойр хаһад хойр фашистнрин ге- тәч^арулчнрин ңегиңь ■ алад,? негинь әмдәр кел бәрснә 'туекар,: урднь.түрүн. цоадгт далдлсн фашистнрин сүл •.«үүринь» уга кеснә тускар Советск Союзин Деед.-ко- мандд :болң дәәно округцн командд бачм цаас бичж йовулв. , ,

Урднь батальона; әңгин командир йовсн . сержант Харин 'Мёргн угдон күрәд залу*-зөрмг дәәчән, берк мер- гнәшдәэнә өмн нүүрт әәмшгтә һазрт дәәлдәд олнас он- чрв. Дәәнә Цагт ахр зуур'ик әәмшгтә дәәллдәнд әмән әрвлл уга, Төрскән харсгч ноолданд залу-зөрмг баат- рай> үзүлснднь:’ СССР-н 'Деед '-Советик Президиумин «Зәрлгәр снайиерлХариң. Мергниг тавн талта Улан орде- нәр ачлЖнЛ- ;гңһәд полковник зәрлг умшв.

— Советск Союзд церглҗәнәв! — гиҗ Мергн барун цох Деррән; бдрун альхан гердв. Гер-бүл бәәнү? — гиж сурв.

— Эк-эцк хойрм, мини гергн хөн мөстә көвүн хойрта үлдлә. Би кесгәс нааран бичг бичәд угав,—гиһәд Мер­гн марзаһад инәв.

— Эк-эцкичнь, энкр гергичнь көвүтәһинь йөрәҗәнәв! — гиж полковник Мергнә һар атхв.

— Тем уга гер-бүлән үзхт. Одахн тана негинь хаҗ тусад, негинь әмдәр кел бәрсн гетәч-харулчнр ик әәмш- гтә элчнр бәәҗ. Маниг бүслхәр, мана аҗг-анч авхар йовсмн бәәҗ, Әмдәр бәргдсн фашист цуг зураһан, танк- ста цергнь хама йовхинь, ямаран дүңгә церг бәәхиг кев- тнь келҗ өгв, — гиһәд майор Мергниг теврҗ үмсәд һа- ринь чанһур атхҗ сегсрәд үүдн күртл үдшүллв...

...Терүнә хөөн хойр сар болад орксн цагт эднә ба­тальон ордг дивизии командир-генерал снайперск ба- тальонд ирҗ кесг салдсмудт, командирмүдт правитель- ственн ачлвр өгв. Тер тоод Харин Мергнд Дәәч Улан Туг орден өгәд, ах сержант гисн цол зүүлһв. Генерал, 137

батальона комиссар сурсн сурврар, Харин Мергнд хойр долан хонга сулдхвр огх зов егв.

Өрчдән хойр дээч орден зүүсп, ах сержант Харин Мергн урдкасн ендрдсн, осей, мергден болад байр, бахмҗдан бахтв.

Генералин зөвшәләр гертән хәрәд ирх гиһәд санад оркхлань Мергнә нөөрнь күрл уга орнь өвр-шөвг болад бээв...

Сулдхврт йовх цагнь ирәд зөвшәл цаасан авад һарв.

— Не, цуг толһа менд, байрта, диилврин сән өдрән Берлинд харһҗ кецхэй! — гиһәд Мергн үдшүлҗ йовен үүрмүдләрн үмслдәд күләҗәсн машин деерән һәрәдәд һарв.

Залу гидг эн. «Алтн шорад даргддмн бпш». Дәәч Улан орден, Тавн талта улан орден, һурвн дәәч ме- дальта! Дәкәд дәи чилтл дала ачлврт күртх зөргтә, ме­ргн залу. Ах сержант цол зүүлһҗ снайперск батальо­на взводын командир болв.

Мергн түрүн харһсн станцд бууһад гер талан иим сун- һг илгәв: «Алдр Төрскндән ач-тус күргсндән ачлгдад, амрлһнд һарад аашнав. Хойр хонад ирҗ буухв.

I

Харин Мергн».

Һ А Р Г

Буурла Хар

Ботхан һолсн иңгн

Сетрә көк хөн

Өрәсн өвртә цоохр

Эрлһн

Данзна тодлвр

Цагин эргц

Киртә кун кившнә

Эцкин дасхсн эрдм

3

25

35

58

60

94

99

116

129