Эрнжәнә Константин

'ЭРНЖ.ӘНӘ КОНСТАНТИН

АҢҺ^ЧИН КВВҮН

ТҮҮК

ХАЛЬМГ ДЕГТР ҺАРҺАЧ ЭЛСТ 1974

ё (Йалм.) 2 Э 763

® Калмыцкое книжное издательство, 1974 г.

0733—061 _

М 126 (03)—74 “9 ⁷⁴

БУУРЛА ХАР

Зуухст, цапдгудт хурсп хурии тогтал усн буслм зу- на халун өдр. Инм халуп өдрнг хальмг улс «ноха һәң- пм халун» гпҗ келдмп.

Күн сүүдр темцәд, толһаһан бүркцхәиә. Үкрмүд сү- үлән хүрүләд, тесҗ бәәҗ чадад, шоодраглад гүүлднә. Хөд нег-пегноннь сүүдрт толһасан бултулад, шооһад. әңкләд зогслдна.

Хаалһар, халцха һазрар нүцкн көләр ишкҗ йовҗ болхш; хәәрәд, хуухлад, цонаһад бәәнә. Зо деегүр җир- лзсн җирлһнә бийнь эн халунд хәәлҗәх бәәдлтә, тег теңгр хойрин хоорндаһур медг-үлг җирлзнә.

һал үдин алдн, буслҗах хәәснәс һарчах ур мет аһар ам-хамрар орҗ ирвлзнә.

һаңһр-һаңһр гиһәд нег темәтә күн ардан көвүһән сундлсн Нармип күнкрг өөдләд совр-совр хатрад йов- на. Темәнә өмн бөкнднь хойр бу сольвад дәвүрләтә: негнь моһлцг хорһлҗн сумар хадг шар хундгта берданк, негнь үүрмг бурчгар хадг хойр амта хавал.

Буульдг яр шар иңги тасрхан уга бууляд, хәркрәд негл мордҗ йовх күүкн кевтә эгзңнәд ууляд йовна.

Ноосинь кирһәд авчксн нүцкн темәнә арен, нарнд чиихлтәд бусрг-бусрг көлсәр бүркгдҗ. Өг кесн зузан хар ишкән зах темәнә көлснд ивтрәд, марц урһад цаң- тҗ. Хәврһәснь хәләсн күүнд цаһан индсәр көвәлсн нем­ца болҗ медгднә.

Буудан мергн Буурла Хар, буульҗ йовсн темәнә ду соңсад, теегт бүгҗәсн чонмуд темәнәс әл уга темә дах- дгинь сән меднә. «Күңкргин экнә хорҗңнурт кевтсн чо- нын бийнь, эн буульҗ йовсн темәнә ду соңсад босх», — гиҗ санҗ йовна.

Күңкргин экнд күрәд, зоолад, зөвәр удан йовад, зо- оһин иК хотхрт орад, темәһән кевтүлчкәд, моһлцг хор- һлҗн сумар хадг бууһан сумлад, чавгинь татад хотх- рин ам тушүләд тәвчкәд:—Не, Мергн, эн хойр хар мах- ла авад, селн-селн деегшэн шивэд хавлад авад бэ, — гиж, көвүһән хотхр дотр темәнә өөр зогсав.

Хойр хар махласин селэд деегшэн нислһн, холас

3

\зсп чопмудт үксн малый оцһа күш деер хурад, селн-се- лн шүүрлдҗәх хар шовуд, керәс болҗ медгддгинь Бу- урла Хар бас сән меднә. Мергн махласан селн-селн де- егшән шивәд бәәнә. Хар хотхрин аман төгәлңднь хар- вдган алдхш. Хойр хар нүднь цамрха дотран агчмд арв эргәд дурнав болад бүлтәлдәд бәәнә.

Тиигәд махласан шивә бәәтлнь, гев-генткн ишкэ ге- рин өркәс һарчах утан мет нәрхн улан тоос оһтрһуд күргәд, һанзһрулад орксн көк чон гүүһәд аашна. Буур- ла Хар бууһан шүүрч авад хойр тохаһан хотхрин амнд углад хавтаһад унад одв. Барун нүднәннь цецкә бууһин харул олҗ шаһагдв.

Хойр нүднь һал ассн, аман аңһаһад, келән балдалһ- сн ик көк чон шүүрҗ авад суһ татхдан белн болен шир- кән һозалһад шуугад, шуукрад аашна... Өндр шарлҗ- па сүүдр дахад, өргн зуухс һәрәдәд, өвцүһәрн һазр шудрад өрвкәд, өөрдәд ирҗ йовна.

Бууһин сумн дигтә күрм дүңгә болад ирсн цагт Бу- урла Харин барун һарин хумха хурһн бууһин чавг та- тв. «Таш!» — гиһәд бүтү дун хотхрар дүүрв. Хурдлҗ ирҗ йовсн көк чонын хуурһсна деегүр, хойр нүдн хоо- рндаһурнь хорһлҗн сумн орад, гиҗгиннь чоңкагинь тас цокад һарад одв.

Хурдндан орсн бор чон хоңшарарн һазр хатхад, алс авад сарсаһад унв. Хар бууһан дәкн сумлҗ авад хотхр дотраһур йовад төгәлңдән харвад хәләчкәд, беләсн хар өвр иштә утхан суһлҗ авад дотринь йүүлҗ авад хотх­рин амар Мергнтә хоюрн тараһад хайчкад, хәрү хотх- ртан орад хорһлҗн сумта бууһан сумлҗ авад, хотхрин ам дерләд төгәлңдән харвад әлк түргүр кевтв.

Нег час болад орксн цагт күшин унр авен хар шо­вуд деегүр делҗ ирэд селн-селн шүүрлдәд чоцклдв. Тед- нэ бара авен хар керәс эргҗ нисҗ ирәд бәәглдв. Тиигәд бәс гиҗәһәд дәкн бууһин дун «Таш!» гив.

Нарна халун номһрад, суудг бәәрн талан шухиҗ йовна. Көвкр цаһан үүлд һарад, нарна наад бчйәр кв- ндлң көшгрәд, чачр тусхаһад, сүүдр сунһад серү татж. йовна.

Хәркрдг яр шар иңгндән хойр бор чон теңнсн Буур- ла Хар Мергнтәһән Намрин Күнкрг урудад хәрҗ ааш­на. Хәркрдг шаргч иңгн нам хәркрҗ йовхш, Күзүһән суңһад, көлән хол-хол ишкәд сүүкнәд, дөшн хатрад йов- 4

на. Хар хот эргҗ ирәд герпипь һаза тсмәһ.ш чевгүләд теңнәтә хойр чоныг буулһад хайв.

— Ээҗ, аак үкс гнҗ һарч мана авч ирсн чонмуд хәләтн! — гнж. Ме.ргн герүр гүүв.

Шаргч иңгн хойр чоп тал кевәсән цацад, хойр хул- 1гр чикән көндәһәд кулыһәд му нүдәр хәләв.

— Мана күн «һанзһ улалһж», - гисн дун сонсгдв. Харин һаза хотна хойр залу Харин хуучн таньл —Баһ- 1(өрвдәс ирсн нег залута: ардк көшүрнь төгән эргц дот- рк подуск төмрин нүкәр хуһрад унҗ одсн өмн хойр тө- гәсиннь хурһднь хамхрсн, булмуднь һазрт шигдәд, но- һанд даргдсн хуучн цар тергнә хумха ярндг деер суу- снь үзгдв. Теднә өөр хойр-һурвн бичкн көвүд тергнә ар төгәс унад наачацхана.

Олзта «һанзһ улалһад» ирҗ йовх Хариг үзчкәд цуг бәәсәрн аарглад өврмҗ кеһәд күрәд ирцхәв.

— Мергн, эднә алькинь чи хавч! — гиҗ хөкрлцхәв. һазаһас ирсн залу Лееҗн Хариг таняд, һольшглҗ менд- ләд:

— Хар, намаг ирсинь медәд теегт йовсн зерлг «хөө- дәсн» хойр ик ирг авч ирҗ йовхмн кевтәмт! — гиҗ хө- крлв.

— Буудан мергн Буурла Хар, боссн аң хаж. бууһин сум үрәҗ гисн зәңг соңслт? — гиҗ шар залу Мөңкән Каҗ шүвтрләд келчкәд, Хар тал хәләһәд нүдән ирмәд оркв.

— «Ноха һәңнм халунд», ноосн уга темә унад, көвү- һән сундлад, нарнд шатҗ йовх чамд—яһад эн «йовуд хулхачнр» олдна? «Ө төгрг, өөкн түнтг, йовуд хулхач йоңгшур эмгн» гиҗ туульд ордмн, эн элмртн. — гиҗ бичкдүр хәләҗ келчкәд Церн өвги. — маниг өдрин ду- усн хәәсн бийнь олдхш. Чамаг хәәсн цагт.бийснь тосад күрч ирдг кевтә! — гиҗ хөкрлв.—Мана көвүд чигн аи- һучлна. Йовҗ-йовҗ хоосн «һуян һанзһлад» хәрҗ ирн- хәнә, — гиһәд һанздан тәмк нерәд, чонмуд өвчлцхәр беләсн утх суһлҗ авад, тедүкн кевтсн бор бүлүд хәврв.

— Таднла әдл хахларн нүдән аньчкад, хаҗуһарнь хаһад сум үрәһәд бәәхмн биш, хасн хөөн тусх, харвсн хөөн үзх кергтә болҗахугов! — гиһәд Лееҗн тал хәлә- һәд Хар хойрдгч чонын арс шувтлхар белдв.

«Каҗ Церн хоюрн намаг эс медсәр хурц үгәрн ха- зад оркцхав. Эднәкн келнә билгтә улс гидгнь үнн болх

5

бәәдлтә» намаг ямаран кергәр ирсим оньһад, мини судц бәрҗ үзҗәх кевтә. Кажлн нмнәс үг сөрж келҗ болш уга. «Үг сөрхлә үг һардг, үүлн сөрхлә боран ордг». Болв хәр һазрас «зольв» хәәҗ прчкәд залус заагт амн- дан ус авчкад бәәж болш уга!»- гиж Лееҗн дотран санҗана.

— Манахнд төвлж хасап алддго Таратин Манж ги- һәд бәәнә. Тадн соңсж, повсн болхт. Тер Манҗ чоид хара зангтан сум үрәдгән уурв. Шуд маляһар иегл цо­кад авна, - гпҗ Леежп эклв. «Одал энтн көөрдг дее- рән һарв», - - гисн бәәдлтә Лееҗнд эди оньган өгцхәв.

— Урднь болхла оньдин хаһад авдг билә. Манҗла әдл мергн күн нам хама чигн уга. Хорһлҗн сумар хадг бичкн дуута бууһарн, зел деер үкр сааҗасн берәдии суулһ хаһад, цоолад наад бәрәд алад бәәдг бәәсмн. Үк- рнн дөрвн көл, күүнә хойр көл —зурһан көлмүд заагар суулһ хаһад тусна гндг ик берк мергн болхугов.

— Би терүгитн соңслав! — гиҗ Каҗ дөңнв. — Зуг яһад маляһар цокад авна гинәтә? — гиҗ Каҗ сурв Наар, Мергн, соңсҗ ав.

— Манахнд бас эндрәклә әдл халунд чонд аңнна. Таратин Манҗ болхла өөрән нег кү . дахулад, чоныг босхад көөнә. Иим халунд чонтн холд амрсар гүүхш. Долан-нәәмн дуунад омгарн гүүчкәд, цааранднь келән һарһад, әңкләд тавлад ирнә. Хаһад авмар мөрн күц- нә, тер бийнь Манҗ хахш. Хәәкрәд, олңцган цокад сү- ринь авад йовна.

— Би болхнь, гиҗгәрнь хаһад унһах биләв! — гиҗ Л'1ергн өндлзв.

— Тиигҗ чон удан гүүхш, зуух хәәһәд хултхлзҗ йо- ьад гев-генткн хәрү хәләһәд, өмнк хойр көл деёрән ергән дөңнәд, келән балдалһад кевтәд оркна. Тер цаг- тнь Манҗ мөрнәсн бууһад, өөрк күүндән бәрүлчкәд, маляһан бәрәд чонын өмнәс үрвәд өөрднә. Хойр-һурвн ишкм өөрдәд одсн цагт нүдән чирмл уга хәләһәд кевт- сн чон Манҗ тал һәрәднә. Минь тер һәрәдлһнләнь хоо- ран хойр ишкн хуурһсарнь негл цокна, болад бэәснь тер. Чон күзүндән кедү күдр болвчн, хуурһсндан тиим күүрг болдгҗ, — гиҗ Лееҗн көөрҗ келв.

— Манахнд болхла терүгитн тиигәд кевтәд орксн цагтнь, негнь мөрнәсн бууһад' тус өмннь чонд бийән үзүләд, маля занһад әәтрүлнә. Тер цаглань негнь тус 6

ардаснь врәд цеб мордад хопр чикнәснь апад хоораи дарйа. Өмннь әәтрүлжәсп залу чонын амид малян иш көндлц зуулһна. Тсгәд «рги тайна хойринь негдүләд сур һанзһар бооһад, күзүнэснь цулвурар оосрлад әм- дәр авч нрцхәнә. Залу зормг — гидг тер! — гиж. чонын арс шувтлҗаси эццп хар Цсрн өвгн келәд маасхлзад ннәв.

- — Нидн җил мапа хбпр адуч килһсн арһмжар цал- мдад әвртә гидг чоп әмдәр бәрцхәв. Аңһуч болһн эврә эв арһта, дамшлтта: зәрмнь буудан мергн, зәрмнь цал- мдан һавшун, зәрмнь маляһар цокдг һартан шүрүтә,— тиж. Каж. нимтр шар сахлам имрн бәәҗ келв.

— Зөвәр халун өдр билә. Мөңкә Муутл хойр хар килһсн цалман һанзһлҗ авад, «чон хәәнэвдн» гиж. мордцхав. Би эдниг сольхар Зегстин экнд йовсн адуна хош орхар мөрән тохчклав, тегәд нег аю эдниг дахадһа- рув. «Теңгр тас тусм халунд, та хойриг күләҗәх чон хама бәәх билә!? Өнгәр өдрән үрәҗ йовнат», — гиж эднәр зог кеҗ йовлав.

Тиигәд Оватын экнд күрәд хәрү эргәд Шонта уру- дад идшлҗ йовсн адунаннь өөр үлдләв. Намаг хәләһә йовтл Шонтан экнә хорҗцнурас нег ик гидг чон босв. Хойр адуч — негнь урхдад, негнь амдад арднь орв. Чон Шонта гидг гүн хар сала темцҗ йовна. Чонын мек эдн меднә. Урхдҗ йовсн Бамба эвкчксн хар килһсн цал­ман өргәд дайлв. Би хара бәәхәр эндәснь чонд бийән үзүләд, хәәкрәд довтлув. Чон хәрү эргәд зүн бийәснь амдҗ йовсн адучас чочад Бамбан өөгүр цалмин арһмж, мөч күрмәр дальтрад һархар седв. Минь эн агчмд Бам­ба көмлн хаяд күзүнднь орулад дөөрәвчләд татв. Доран мөрнәсн буулдад чонын аминь томһлж, авад хәрцхәв. Зерлг чон цалмдҗ кен бәрж, йовла, тиим һавц баһчуд һарч йовна.

Тиигәд Каҗин келвр соңса бәәҗ, хойр чоныг залус ар хойр көләснь катгин көндлң бахнас дүүҗлчкәд, ар- синь бүтүһәр шувтлад, ноосинь дотаран кеһәд эргүләд бурһсн теләһәр теләд, давста чигә түркәд катгт өлгәд эд-бод кецхәв.

— «Нурһн өвдсн күүнд чонын махн зокдмн» гиж көгшд келдг билә, би энүгәр эмгндән шел кеҗ өгнәв,— гиһәд цаһан бөс киилгтә, шалвриннь өрәсн шуңһрцган евдгтән күргәд эвксн буурха буршчгта эццн хар өвгн

7

1 арһп чопып пег ар колннь ташатаһипь нуһлад авв.

— Авхан автл, наадксиль тер хотна захд б&әсн эр- кип нүкнд дарчктн, — гнһәд Хар һаран арчад өөрк ул­етал чееньгтә уснас һар деерн-ь кеҗ өгв.

— Тер темәнә немнәһинь авад, ардк хуҗрта нуурин көвәд күргәд тәвчк. Темән моһа хойр сөөд йовдмн биш, Ботхлн гиҗәх бәәдлтә, шилрәд йовҗ одх, Хуҗран хаң- һаһад доран хонх, — гиҗ Хар көвүндәи-келв.

Харин көвүн Мергн темәһән хуҗрта нуурт күргчкәд, катг түшүлһтә бәәсн хойр бу авад герт орулҗ йовна. Тер хоорнд тедүхн бәәсн заңһин шуург деер алг хар керә «бәәг-бәәг» гиҗ бәәгв.

— Өрүн керә бәәгхлә — Ула һарна гидг, үдлә керә бәәгхлә — 7әңг ирдг, асхн керә бәәгхлә — хонц гиич ирнә гидг эс билү?! Эн һәәтн манад хонц болҗ Леежн гиич ирсиг медәд бэәгҗәх кевтә. Акад заята юмб?1

Сән зәңг келхләчн — с^ңгрцгәрчн дүүрң өөк өгнәв. Му зәңг келхләчн — модн ханҗалар шааҗ алнав, — гиҗ Каҗ келдмн.

— Я, ййр гиич-һууч медлго одхинь яһна.' Эн чонму- дын күшин үнр соңсчкад бәәгҗәнә. Альков, Мергн, тер бәәгҗәсәр бут сөрәд авлч! — гиҗ Хар заңһин шуург деер суусн керә тал заав.

Мергн мусг инәчкәд, хойр амта хавал авад катг эр- гв. Бууһин дун «таш» гив, хар цоохр керә худгин өөр сарсаҗ унад, җиврәрн һазр сәвб.

— О, көвүнтн әвртә залу болад бәәҗ, хаһад унһач- кв! Бүрүл болҗ йовх цагт, нам бууһин харул үзгдш- гол. Урзн намаг ирхд хамртан нуста бичкн көвүн билә. Күүнә өслт гиһәд түргн юмн, — гиҗ Лееҗн магтв.

— Арвн тавта адсх болҗ йовна. Кезәнәһә мана аав- ээҗнр иим насндан аду хәрүләд, агтс манад, кеер хо- над йовдг бәәҗ Ода эдн болхла аав-ээҗиннь өөр, бол­ен хотын эзн болад, хот эргәд Һольр-Һольр гилдәд әл хәәхәс нань юмн уга.

Кезә нег цагт кергтә болх гиһәд, бор туулан земәр чигн теҗәл кедг йовдл харһдмн, тегәд энүнд эврәннь эрдмән бу хадг — мерг дасхҗанав. Энүнә дурта юмнь ер Одахн өнгрсн 15-нд намаг угадбуавч һарад ар ну- ' рас хойр нуһс хаҗ авч ирҗ. Мацг өдр шову алдг, ги- һәд эмг экнь ж.е гитлнь гүвдҗ, — гиһәд Хар гөл-гөл ги1гәд инәв.

8

— Ажрһнь алг болхла, упһпь булг болна, аавиннь дассп эрдмәс альдаран одх билә. Мөр болхнь Иштгин арвн Тавт, Мазн баатр, Эрән—сән Сердәнк гидг хальмг баатрмудла әдл баатр болад одхла яһнат! Тиим баатр- муд йовж. гнҗ туульд келгддг билүс. Кен медхв, эн цага баһчудтн ю болвчн медцхәнә. Маднар болхла һа- бц, шамдһа, зөргтә. Бидн болхла 13—14 наста күртлән шалвур уга гилтә йовдг билүсвдн.

«Өмн һарсн чнкнәс, хөөт һарсн өвр үлнә» гидг юмн бо- лҗ йовна, — пиҗ Калс келәд шар сахлан ясад, — мана тал одцхай! — гиҗ дуудв.

Хойр амта хавалан нуһлад гилзинь татҗ. авад һар- часн Мергниг эмг экнь бууһинь булаҗ авад барун иргд хайчкад, Харин өргн сур бүс авад нурһнь улан һалзн болтл ораһад авв.

— Энүнәс хооран бу һартан бәрнч? Әмзә юм алнч? Кишго шулм, энүндән бу хадг һәәвһә эрдм дасхҗана. «Йор урдас, заңһ деерәс» гиһәд бичкдүд бу бәрэд наа- дад бәәхлә, дән болна гидмн. Дән бичә үзгдг! Чикнд бичә соңсгдг! — гиһәд эмгн бурад йовҗ одв.

Хар, Церн, Лееҗн бәәсәрн Каҗин тал ирцхәв. Ка- җин гергн Босхмҗ зөвүн дүңгә нурһта, бильчхр төгрг шар чирәтә, цөн үгтә күн. \ар үснәснь салһгдсн хойр тоһшлурмуднь халхиннь герлд күрн алдад, цохинь дарҗ эргәд, хойр чикнәннь деегүр алслад, һурвар гүр- гдәд, хар сатйн шиврлгүр орҗ товчлгдҗ. Киилгиннь хойр өргн цаһан захнь өрч-махмудынь дарулҗ захин дор хойр көвәһәрнь улан шурмуд зерглдүлҗ хадсндан сәәхн зокад, улм көркхн бәәдл һарһна.

Залус орҗ ирҗ йовсиг үзн Босхмҗ. үкс босад, орн деерән сууһад, олн зүсн торһн утцар зег хатхҗ суусн күүкн талан нүднәннь булңгар хәләһәд докъя өгәд оркв.

Экән дурасн көркхн шар чирәтә, элән сүл күмсгтә, зеегтә хар нүдтә күүкн буру хәләһәд, чирәһән халхлад үүдн тал һарв.

Зәңг орулҗ ирсн, күүкнә чирә үзхәр, хойр хонгт бүгҗәх Лееҗн, герин барун талагшан сун йовҗ күүкн тал эргәд хәләтл, Саглр эрк алхад һарв. Күүкнә ягда- сн һо нурһн, ээм-далынь бүрксн атлс хар үсн, өрч-мах- мудтнь шигдсн күсм бүс әрә үзгдәд үүдн хаагдв.

. Босхмҗ Харин һанз авад тәмк нерҗ өгв, Тулһ деер

9

нерәтә бәәсн зеегтә харм хәәсйд чанад болһчксн нәа һиннь бүркәс авад, җөөлн цаһан модар малтад кееи шаңһарн зөв эргүлҗ самрв. Хәәстә цә көвәһәрн көөс- тәд, кандин үнр кацкнад гер дүүрәд одв.

Босхмҗиг хошад сеңсн цә кеһәд орксн дару, Лееҗн үкс босад, өскәһәрн эргәд, зүн биидк термин толһад өл- тәтә бәәсн туһлын арсар уйсн даальңган авад, гүлдрү- линь сулдхад цаһан мөңгн цокарта, темәнә арсар утад кесн бортхта әрк һарһҗ авад, агч модар кесн цөгцд цөөкн дусал дусаһад Кажд өгв. Каҗ деед бийд суусн Хар тал өргән заңһв.

Хар ааһта цәәһән өмнән тәвчкәд: — Энтн ямаран кнзта идәмб? — гиҗ Каҗ тал нег хәләһәд, Босхмҗ тал нег хәләһәд сахлан ясв. Босхмҗ дун уга һазр хәләв. Каҗ. Босхмҗ тал хәләһәд докъя өгх хоорнд чөклҗ суу­сн Лееҗн доран өвклзәд:

— Та, Хар, намаг эс таньдг бишийт, би тана зе Мак­кэн Каҗин тал зөвтә «зольв» хәәһәд ирҗ буулав. Ур- днь чигн, та ма хойрин баһ-саһ күүндән бәәсәр зөрәд ирҗ йовсмн эн. Таниг ирхинь күләһәд бәәһәв. Эндр нам сансн керг күцх сән йорта юмн болв. Та хойр чон теңн- сн «һанзһ улалһҗ» ирвт. Танд ода үнәрнь келхд биитн «Хамр уга торм, ханцн уга девл» хәәҗ йовх күмб. Хә- әҗ йовсн «зольвм» тана зе Каҗинд бәәнә. Тегәд «орчл- ңгин йосн, өөрдин заңг», эрән уга әлгн, томан уга садн болад, татв-татв тасрш уга, утлв-утлв чилш уга — уть- лта сәәхн садн болый гиҗ Каҗ Босхмҗ хойрин амн үг эрҗ йовлав, Эн хойр танас үг угаһар төр хаһлш уга болв. Тер учрар «Усни экн — булг, уургин экн — наһ- цнр» гиһәд таниг идә йөрәҗ эдлх зөвтә күн гиһәд би күләһәд бәәһәв, — гив.

Хар цөгцтә цацл зун һарарн бәрҗәһәд, барун һа- риннь нер уга хурһна үзүр күргж авад: — Деедин көк теңгр евәҗ хур-чиг хәәрлх болтха! — гиҗ деегшән кор- смдв. Хойрдад күргҗ авад — һалын окн теңгр хәәрлҗ, һал-һулмт мөңк асҗах болтха! — гиҗ һалур корсмдв. һурвдад күргҗ авад — һазр элктә малмудын кишг — ноһан элвгәр урһтха! — гиҗ һазрур ирг тал корсмдч- кад цөгцән хәрү өгв. Лееҗн үкс босад цацлын цөгц аьад Хард дүүргҗ кеһәд бәрүләд өгв.

Лееҗнә келсн үгәр болхнь Каҗ Босхмҗ хойр буру

10

гиҗәх бәәдл уга гиж санад Хар канкңсн киитн хар әркиг хонр һардж. бәрәд:

Не ирсн, ирүлсн уга

Идән-чигән элвг-делвг болж,

Маңна тиньгр байрта, Махла хооран йовудта. Ора деертн

Оньдин дөрвн - цагт.

Оштв, торһн ламбг

Оньдин солңһ болҗ, Саглрҗ йовтха! — гнһәд цөгциг сулдхв. *

— Тигия, татв тасрш уга, таңна зусн болад одыя, — гиҗ Лееҗн Харин цөгц хойр һардад авв.

Каҗ шүлсән кулд гиж зальгчкад Босхмж талан хәләв. Босхмҗ Каҗ тал кулыҗ му нүдәр хәләв. Дадмг күн Хар Босхмҗин хәләцәр эн хойрин хоорнд юн бол- җахинь тааһад медв.

— Гем уга, цагин эргцәр бәәхм.н. Ода урдкла әдл: мөр унад, дала болен өмскүл өмсәд, зулд мөргүләд, укал өргүләд генүләд йовдг цаг биш болҗ йовна. Зан, бәрц, авъяс, йосң оңдарад ирв. Кен негән меднәвдн, кезә чигн мана кергт кемтг уга болтха. Ода мана цага урд аль сансарн йовтха. Хойр яс хамцулад кү кенә ги- дг йоста, евәлтә төр, — гиҗ Хар хойр уучкад хоолан ясад, сахлап имрв.

— Тиим, тана келен мел чик. Би чигн тиигҗ санҗа- чав. Тегәд таднла яс бәрлдхәр эврәннь нег элгнә элч болҗ ирләв, — гиҗ Лееҗн/голһаһан гекв.

— Не тиим болхла, тер мини зе Каҗд кеҗ өг, — гиһәд Хар Босхмҗ тал дәкн нег хәләһәд оркв. Нанд иим үг кергтә билә гисн кевтә Лееҗн Каҗд цөгц дүүр- гәд босад өгв. «Мини, залу талан му нүдәр хәләсн хә- ләциг наһцх оньһчксн • бәәдлтә», — гиж санад, Босх­мж босад Харин һанз авад тәмк нерҗ өгв.

— Насн ах наһцхин йөрәләр болтха! — гиһәд Каж цөгциг сулдхв.

— Бийән эс тоосн күн, кү тоож чаддмн биш, эврән кеҗ у, — гиж Хар чанһдв. Лееҗн дун уга кеһәд герин -зн гергнд босад өгв.

— Уга, би амндан күргдн угав, — гиһәд толһаһан зәәлчкәд цөгцтә әрк авад барун һариннь нер уга хурһ

11

күргәд зүркн туск хувцнаннь бурад түркчкәд, Хард бә- рүлҗ өгв.

«һурвн цөгц әрк һолдк үг һарһна», — гиһәд Һурв- дад эдлснә хөөн эн һурвн залус күр-күүндәһән һооднь > күүндәд эклв.

— «Ундынь уусн күн учринь сурна» гидг. Ундытн уувдн, ухандан ю зәәдҗ ирситн Каҗ бидн хойр аҗг- ’ лад медҗәнәвдн. Зуг эн мана зе бер ю-кү медл уга :

алмацҗана. Үгин илнъ сән, — үгән илднь һарһад кел- ^!

снтн сән болх. Эрән уга элгн, томан уга садн, дам-дам худнр, давхр-давхр элгн болхар ирсмн болхла, кенәхн әәмгә, кен гидг күүнә элчәр «хамр уга торм, ханцн уга девл» хәәҗ ирсән манд келҗ өгтн, — гиҗ Хар ша- арһата үг келәд оркв. Босхмҗ зүн бийәсн хойр суулһ авад һарч одв.

— Би нам эврән сурн гисн бийм наһцх келх гиһәд һольшглад бәәһәв. Элч күн келхлә, элг-садарн соңсад бәәхугов. Одак һарч одсн күүнтн бас хар авчах бәәд- лтә, — гиҗ Каҗ Хард келв.

— Яахмн бнлә модн толһата күн биш, медә бәәдг ।

болх. Эк, экин седкл үрнд...

— Яһлав, яһлав, одак Мергниг аанан саак ээҗ нурһинь улан һалзн болтлнь цокҗ. Зорхнд тәвсн хавх- гтнь Бөрңкин ноха торч, өрәсн. көлинь таслад хайч- киҗ, — гисн Босхмҗ далһа суулһта үс, хахр суулһта нвлц бәрсн орҗ ирв.

— Яһад эс нааран дуудвч? Дуудад авад ир, эн I улсин күүндә сонсг, — гиҗ Хар Босхмҗд шамдҗ келв.

Мергн маасхлзад инәсн орж ирәд мендләд зогсв. ।

— Не яһвч? Сур бүс сәәрд шигдәд бәәвү? Зорхнд ।

хавхг бичә тәв. Утат бәрдмн гиҗ би келлүсв. Соңсҗ ав, зорх яһҗ уттгинь, — гиҗ Хар Лееҗинд зөрц соңс- I хкар эклв:

— Зорхд үдлә хошалад һарч ирәд әэврлнә, тер ’ цагтнь нүкнднь көөһәд орулчкад, хагсу шарлҗ цуглу- лҗ авад нүкнднь шурһулад^һал өгчкәд, дәрвкәд ша- | тад ирсн цагтнь нааһаснь үмкә-үмкә буурлда чикәд, буурлдан нааһас дәкн хагсу шарлҗ, эс гиҗ өлң ша- |

тачкад нань хойр чолу тәвәд аминь бөглчкдмн. Өрүн- !

днь ирәд нүк секхлә ца нүкнә хулхасн утанд утГдад, ; мөлкҗ ирәд сәәхн тер тәвсн чолудыг дерләд «унтҗ» 12

одцхана. Тач авад үүрәд хәрҗ ирхмч, болад бәәснь тер. Хойр болв чигн, иегн болв чигн тиигҗ үкнә.

Дәкәд күрид яһҗ хавхг тәвхән, ямаран мең өлг- хән медҗ ав. Күрниг цаста цагт мөрдәд нүкнднь ору- лчкад, цасн уга цагт үләһинь үзәд лавта нүкндән ор- синь медхләрн, нүкнә аминь баахн зуур коңкад малт- чкад, хавХгин хар көгинь көләрн ишкҗәһәд, келинь өргәд шигшлүринь келнләнь торһхларн келн деер мең бәәх угаһинь сәәнәр бүрткҗ хәләх кергтә.

Хавхин төгрг келн деер мең боохинь кергт бич- кн моһлцг мах һал деер бәрәд, невчкн зуур шарад үнр һарһчкад боодмн. Шарсн махна үнр күрнд холас соң- сгдна. Хавхган теләд нүкнә амнд тәвчкәд үүрмг өвс таҗрхаһар деернь цацдмн. Күрнчн акад мектә аң. Хар төмр хавх бәәхинь медә бәәҗ мең тәвсн махна үнр соңсад, җилвнь күрәд алмацҗаһад: «А, би арзип ач, бүдүн күзүн баатр эс билүв! Авад идх махн бәәһә бәәтл, ааһин чиңгә хар төмрәс әәхлә, алдр му нерн болх», — гиҗ келәд хавхгин келн деер уята бәәсн мең — мах шүүрәд авхларн хавхд тордмн. «Бүдүн күзүн баатрв» гидгнь мел чик. Ямарап чигн залу күрниг күзүнәснь бахлур авч бәрҗ чаддмн биш, күзүн ну- һрхш.

Залус Харин келврмүд соңсн бәәҗ, дәкәд неҗәд кеһәд ууһад оркцхав. Мергн эцк талан улм-улмардә- вәд, өөрдәд ик гидгәр оньган өгч соңсҗана. Мел ии- гәд келәд бәәхлә өр цәәтл чигн соңсх саната. Эн хам-; ган Гернзлд келҗ соньмсулхан медә бәәнә.

— Хар шовунд хавх тәвсн цагтан, яһҗ тәвдгинь бас медҗ ав. Аңһуч болх санатач, аалинь цугтнь медх зөвтәч. Хар шовунд хавх тәвсн цагтан күрнд тәвснлә әдл бичкн махар мең тәвдмн биш. Кесг керг уга күш гес, гүзә авч һарад кеер ик хәәснә чиңгә аһуһар төгә- лүләд, хавхган терүнә тал дунднь тәвәд, үүрмг өвс бүргнүлчкдмн. Деер деләд нисҗ йовсн хар шовун тер мең кесн күш үзәд, эрк биш тал дунднь ирҗ бууна. Хавхгин хаҗуднь ирҗ буусн бийнь энд-тендән хәләһәд күш чонкхларн эргәд өөрән бәәсн хавхг ишкәд торд­мн.

■ Тоодгт аңһучлхла оңстан. Тоодг әвр саг шовун, хар шовунла әдл геин-һәргтә биш. Зуна цагт, халунд сальк өрҗ идшлнә. Тер цагтнь, хойр захднь хойр ик

13

тоодгуд мел опьдпп күзүһәп суцһад, энд-тендән хәлә- һәд харулд йовцхапа. Теднь кемр кү үзхләрн, «һаг- һаг» гнһәд әәһәп о год күзүһән суцһад, җиврән саҗад оркна, тер цагт цуһарн дсгц писәд йовҗ одцхана.

ТмНм зупа цагт ацһучлхларн хойр-һурвн мергн аңһучнр бууһап бултулад мөрн тергн деер сууҗ авад һарцхана. Идшлҗ йовсн тоодгудын уру бийәрнь (өрү бмйәрнь йовхла дәрин, бууһин үнр соңсгдҗ одна) эс медсн болад холаһур көвкәһәд йовҗ йовад, тоодгудын «харулчнрт» үзгдл уга аңһучнриг йова-йовҗ буулһад, баг шарлҗн һатц, зурмн толһа һатц бултулчкад, да­ла бәрҗ йовсн күн шуудтан холаһур йовад тоодгудын өрү талнь һарад, эс медсәр нар-цар йовад өөрдәд йовна. Тоодгуд мөрн тергтә күүнд залгдад, туугда йо- вҗ бултад кевтсн аңһучнр деегүр орад ирцхәнә. Дигтә бууһин сумн күрмәр өөрдүлчкәд тергтә күн: «хатн!» — гиҗ хәәкрнә.

Теегт бултад кевтсн аңһучнр тоодгуд җиврән деләд нистл дегц хаһад авцхана. Зәрм дадмг аңһуч улс ут аратньг шилвр авад мөрнәннь дел деврәд, тоодгудын харулчнрт үзгдл уга мөрән ташрлад өөрдҗ ирәд оцл, тарһн тоодгуд җиврән деләд бостлнь дәврҗ довтлад н.окад, цокад унһадмн. Зуг тер күүнд дав деер шүрүн хурдн мөрн кергтә болна. Медвч? Теегин аңһуч бол- хар седнәч, тергәр туула күцх санатач, тер хамг тер- гүтниг эс медҗ аңһуч бишч. Не, йов, темәнә көл ор- алдҗавза, — гиҗ Хар Мергниг һарһв. •

— Пөө, энтн нам ямаран чигн селвгәс деер сурһ- мҗ болв. Эн Мергнд биш, наснаннь ик зууһинь авчксн манд, медгдәд уга, соңсгдад уга өвәрц эрдм келҗ ^г- вт. «Өндр һазр деер һархла цецгә сарулддг, өвгн кү- үнлә күүндхлә чееҗ сарулддг» гиҗ көгшд келдг мел орта, бодта. Көгшдин келврмүд икәр соңсҗ йовсн бә- әҗт. Эн амар. келдг эрдм: тууль, тууҗ, домг, үлгүр- мүд дасад авад йовхла басл ик зөөр. Манахнд «Җаң- һр», «Далн хойр худл» келдг нег соңсврч өвгн бәәнә. Тер өвгиг әмтн дуудж, авад, җомбаһинь чанҗ өгәд, та- варлулҗаһад келүлж соңсцхана. Би тана келсиг соң- са бәәҗ, саахна тана сурсн сурврт хәрү өгәд угав.

Намаг Шорвин кецә, Хавчн әәмгә Төлгтин Огл гидг күн илгәлә. Биидән зөв малта, хойр темәтә, унаһа мөртә, отг-әәмгтән тоомсрта залу. Көвүнь Әәдрхнд 14

10М чиләсн бийдән зөв сурһульта. Бас эн Харла әдл :оңсврч күн. Моңһлар чигн меднә. «Җаңһр», «Әәлт- слин бичг» гиһәд умшҗ өгнә, — гиҗ Лееҗн келв.

-■ Я> бәәхтә, байн, мал-герән әрлһтн. Ода байн, юйп гпдг цагтн удл уга уурх бәәдлтә. Толһата, эрд-. итә; тоомсрта, кү күндлдг күн болхла болҗана. Эн мана зееһин тохм соңсад, медәд элглҗ йовхмн бол- ховт, — гиҗ Хар үгән утдхв.

— Каҗиг тана зёеһинь медхәс биш, цааранк уң- тохминь медәд угавдн. Бидн нег-негән таньхас биш, нам иигҗ чирәцҗ сәәнәр күүндәд угавдн. Үгәс үг һар- дг... Үгцәд күүндә бәәтл медгдәд бәәхугов, — гиҗ ке- ләд Лееҗн мусхлзад инәв.

— Тиим болхла би танд эн күүнә тускар Келҗ өг- нәв. Намаг эс келхлә эн күүнтн келҗ өгш уга, бермсг күн. «Зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнә нер мед» гидг үг бәәдмн. Кен гидг күүнә герт одвч гихлә, эс медхлә чирә уладмн. Му залу идсн-уусан келдг, сән күн үзсн- соңссан келдмн.

— Мел чик үг келҗәнәт. Зөвтә үг келхлә зүркн хандг... Тана келсн үг — зөвтә үг. Манакс тана кел- сәр эрк уга сурхнь лавта. Манд келҗ өгтн, тиим тох- мта, элгтә улс бәәҗ гихлә, яс бәрлдхәр бәәх манакс байрлх, — гиҗ Лееҗн һулмтын көвәд үүдн талк тул- һин шиирин өөр бәәсн бортхта әркәсн дәкн неҗәд ке- Һәд өгв. Харин өвдгин өөр кевтсн һанз авад Лееҗн тә- мк нерв.

■' Хариг баһд тууҗ, тууль келсн келмрч улс зәмлҗ сууһад келдг бәәсмн. Тер мет Хар зәмлҗ сууһад, Ле- еҗнә бәрүлҗ өгсн һанз барун һартан бәрҗәһәд, эклв:

— Кезәнәһә эн мана Әрәсән негдгч Александр хан Парнцин орна хан хойр өөцлдәд ик гидг дән болсмн бәәҗ.

Тер Әрәсә харсгч ик дәәнд орс, башкр, маңһд церг ' ар үзгәснь хомлн' цокдг болна. Тер кевтән зүн өмн үзгә парнцс церг сүрдәд, хәрү шармгдад һарад зулна.

«Зулсн деернь, зогсал уга зодтн!» — гиҗ орс ах иньрл сүрәҗ өгдг болна.

Тиигәд, әәхән меддго Әрәсән цергән дахад мана хальмг мөрн церг Парнцсин цергиг Москваһас һар һад, махла авх чөлә өгл уга малядад Парнцсин балһ- сн Парижд күрсн болдг.

15

Тегәд эзн цаһап Александр хан эврән бийнь мана хальмг цергт ик гидг ханлт өргҗ алтн медальмудар ачлсмн.

Тер хальмг церг толһалҗ Парижд күрсн Башк- риг олн медаляр ачлсмн. Тер медалинь бидн үзҗ йов- лавдн. Арвн долана шаальгас эләд, негбийднь; «Март хшв, мартхшв, мартхшв» гиҗ һурв давтж, бичәтә, нег бийднь өрәсн нүдтә орс иньрлин толһа зурата билә. Соңсҗанч, Мергн, манд ямаран өвкнр йовсинь?

Терүг эн мана зеенр кергт бәрл уга, хаана йосн сольгдхмҗ гисн зүүвр зәңг соңсад, хадһлхдан әәһәд, минь эн Уттын белчрт дарчксмн болдг, Хәәрн медаль» хәәрн нерн! — гиҗ Хар Кдҗ тал хәләһәд аман бәрв.

— Тер Башкртн манахна күн билә, терүнлә хам- дан Бөрңк Цаһан Манҗ гиҗ йовсмн. Тер Башкрин көвүн Моску, Москун көвүн Төгс, Төгсин көвүн Мөң- кә, Мөңкән көвүн Каҗ, эн улаҗ суусн шар залу, ми­ни зе, дөрвдгч үйдән бәәх күн.

Ода кенә герт суухан медҗәнч, ямаран тохмта күүнлә яс бәрлдхәр ирсән медҗәнт? Бидн тиим дәәч, аңһуч тохмта улсвдн! — гиҗ Хар махлаһан авад гекв.

— Ке, өөрк әркәсн! Босхмҗ, өөрк хотан болһ! — гиҗ Хар келврән төгсәв.

Суусн кевтән сүүҗән селвхән мартад, аман аңһа- һад соңсад суусн Лееҗн чочн тусад инәҗ босад Ка- җин өмн сөгдәд өвдгтнь һаран күргв. Кү күндлһнә йосн. Бортхта әркәсн кеһәд Каҗ Хар хойрт бәрүлв. Босхмҗ болен халун мах һарһад тәвчкәд, ик шар кал­ган д көөстсн бор шөл кеһәд, зөв эргүләд самрв. һурвн залу күүндәһән улм утдхв.

— Не, чи Лееҗн, үнәртән «хамр уга тор'м, ханцн уга девл» хәәҗ ирсн болхла, эн мини зе ма хойрт нег сән ду дуулҗ өглч! Мини зе ямаран үндстә күүһинь эс медвч? — гиһәд Хар, ханцаң шамлад, хоолыннь хойр товч тәәләд өндлзәд ирв.

— Мөңкән Каҗиг, буудан мергн Буурла Харин зе, гиһәд медхәс биш, иим сәәхн тууҗта күүһинь медәд уга биләвдп. Кезәңк Парнцсин ик дәәнд хальмгуд йовҗ гиҗ соңсхас биш, нам кен гидг күн яһҗ йовсинь манд меддг арһ уга билә. Үгәс үг һарна гидг эн. Тии- гхд хальмгудын һарһсн дун гиһәд манахнд ода бийнь

16

дуулцхана. Хальмг цсргәп толһалж новей Башкрий салтрла харһх гиж. коп сапж. Гювла. Энтп панд ик гидг байр, бахмж болжапа, — гпһәд Лссжн дуулв,•

Сом хамрта парпцслапь Сорглдн бәәҗ чавчлдлав.

Чавчлдн гнҗ чавчлдсн угав Әмнәннь арһд чавчлдлав.

Твгрг нуурин көвәднь Түлклдн бәәҗ чавчлдлав, Түлклдн бәәҗ чавчлдвчн Төрскнәннь төлә чавчлдлав. Көк нуурнн көвәднь Көөлдн йовҗ чавчлдлав, Коөлдн йовҗ чавчлдвчн Көвүдиннь төлә чавчлдлав... —

гиһәд утар татад һооҗулад дуулв.

— Э-эд, биший, авад од! — гиҗ Хар сүрәлкв.

Лееҗн сөңгән Хар, Каҗ, Босхмҗ һурвладнь бәрү- лв. Түрүн сөңгән Каҗд сөгдәд өгв. Каҗ толһаһан нәәх- ләд:

— Алькинь болв чигн аңхрдг залу бәәҗч. Күн ахта, девл захта болдмн. Би өвкнрин нерәр ахлхар бәәхшв, насарн дүүлдв. «Усна экн—булг, уургин эки—наһцнр» болдмн. Эн түрүн сөңгән Хард бәрүл, —гиҗ Каҗ шир- вһр сахлан илв. Зесин сәнь зеврдмн биш, зё-наһцнрин сәнь мартлцдмн биш. Бидн иигәд мартлцл уга, кен ахан күндләд, кен дүүһән өкәрләд йовж, үсндм бидн буурл орад, өргндм биди тек сахл урһад ирв, — гиҗ лугшҗ инәв.

— Мана зе үг амтлҗ келхмн болхла, өврән уудлж үг хәәх күн биш. Улм-улм урһад, уңһдад, уңһдҗ йовад заль һарад падрад ирдг келнә билгтә улсвдн, — гиҗ Хар сөң хойр һардад бәрв. Босхмж хүвән бәрҗәһәд күндин төлә босад хәрү Лееҗнд бәрүлв. Эдпә ду соң- сад, хотна хойр залу орж ирәд сөөни өрәл давтл дуул- дад, хурц, шүбтр үгмүдәр шүүрлдәд, нег-негәннь «суд- цинь» бәрҗ үзлцәд, үзсән, соңссан хувалцад шууглдв.

* $ *

Эмг экәсн гүвдүләд, эцкин үүрмүдэс магтулад Пар­ен бичкн «аңһуч» Мергн хотнаннь ,үр көвүдт эцкиннь хаҗ авч ирсн хойр чонын тускар, хорһлҗн сумн яһҗ 2 Эрендженов 17

хуурһсарнь орад, гйҗгинь чоңкаһар һарспа тускар бол] бийнь хо-бүрүлнн алднд-заңһин шуург деер суусн ал1 хар керә яһҗ хаж авсан келәд, нәәрт одад, хәрҗ ирә/ эцкиннь орн деер һарад, урднь унтдг бәәридәя кевтв., Мергн тус герин эрст Харин хойр амта хавал онь днп өлгәтә бәәдмн. Дериннь шуһуд хорһлҗар хадг бер дапк бәәдгнг бас меднә. Ардан өлгәтә бәәсн хавалын хупдг, чавг бәрҗ үзәд иләд наачаһад Мергн сүркрә^ унтад одв...

...Хар юм гетҗ йовх бәәдлтә, хорһлҗар хадг бердан- киннь чавгинь татчксн нигт хулен заагур мөлкәд, шур- һад орад йовна. Хулен нигт болчкад, өндр, Харин ардк җимиг хойр талагшан нәәхлхләрн нииләд, Хар хая үзг дәд, хая геедрәд йовна.

Хойр амта хавалын чавгинь татад бел кеһәд бәрчксн Мергн эцкәсн ард үлдшгоһар: бүдрәд, түкчәд адһадйов­на. Көлинь көк зегсн, шагшг хулен ораһад, чирәләнь хулена толһа харһад шулуһар йовулхш. Тиигәд эцкәсн хол үлдш угаһар зүдҗ йовтл гев-генткн сарулдсн болад нк гидг цол усн харһна. Наадк көвәднь дала болен хоо- һш оңһцс хулснас архлата, таслад һархар седәд> толһа- һарп наадҗах мөрд мет һаңхлдад бәәцхәнә. Усн дунда- снь авн телтр көвә күртлнь хар нетрүсн болад һалуд, нуһсн, хоңхта йлгуд җааглдад, өөмәд, наадлдад бәәц- хәнә.

Мергн хойр амта хавалан төвләд авчкад алькинь хахан медхш: Тер хоорнд эцкнь җилктә хар оңһцд сууҗ авад җилвкәд йовна. Мергн өөрдәд күцхәр седнә, җир- лһн болад күцгдхш. Эцкнь эн хар нетрүсн болен шовуд хахар йовхш. Хулена цаадк көвәд сухан йозур кемлҗ йовсн бодң һахас хахар йовна. һалуд, нуһсд Хариг үз- чкәд толһаһан эргүләд, сеңкәлдәд, җиврән сәвлдәд нис- хәр бәәцхәнә.

Мергн адһа, зүдә йовҗ, на захд бәәсн нальш оңһцд күрәд давшад суухар седхләнь нальш оңһцнь нәәхләд» бүркгдн алдад, ки шүүрәд уснд унв. Хойр көлнь өвдг- пәһән хар лаад шигдәд, дорагшан татна. Мергн оңһцас шүүрәд, амнаснь авад татхлань оңһц көмргдәд, хан хулсна архньг хавалиннь чавгт торад «таш» гиһәд ха- гдв. Өөмҗ йовсн дала шовуд тарвалдац Мергн деегүр, һарарн авмар нислдв.

Баава! — гиһәд хәәкрхләрн Мергн өсрәд серв. Бнйнь 18

усн-цасн болад көлрч, хопр дал хоорнднь чиигтә киилг наалдад киит урсад одв. Зүркнь түг-түг гнһәд хәврһ хавсан гүвдәд бәәнә.

Мергн шуукрад, нүдәп хәләпә: таг харцһу, ә-чимән уга, ормдан орн дссрән ксвтнә. Ардан эрст бәәсн хойр амта хавал шүүрнә, хавалын киитн хундг харһна, «тьфу!» — гнһәд нульмчкад, сүүҗән селәд, буру хәлә- һәд хәрү унтҗ одв...

* * *

Дошнсн хар тецгрин дораснь нааһаснь цацад наал- дулчксн мөңгн усна бусргуд болен оддудын өңгнь цөл- дәд, медг-үлг үзгддг болад урң-урң гиһәд ирҗ. Өр дорд бийәс хоовтрад тунтрҗ йовна, альхна эрә үзгднә.

Өрүн торһа җиврән севҗ босад, цегән оһтрһун наад бийд теңгрәс гөлмәр бууҗ йовх хар аралжн мет энд- тенд төөнрлдәд: җир-җир гиҗ җирглднә.

Хәр гиич Лееҗн асхн ар һолын булңд архлчксн мөр- нәннь архла авад чөдрләд тәвчкәд, арһмҗан эвкэд то- хадан өлгсн аашна. Арһул чемшҗ ирәд, арһмҗан те- дүкн бәәсн бараткин Ъаснд өлгчкәд, хуучн тергнә ярндг деер хойр ширдг сольвн делгәд унтсн зе-наһцх хойр тал ирв.

Каҗ Хар хойр дотр киилг, шалвртаһан, хоолыннь товчсинь тәәләд ярчксн гедргән ялдалдад унтҗ. Асхна Босхмҗ эдниг хучсн килһнь унад, шурдад одсн көк цемгн көнҗл эн хойр залусин көлин үзүрт дола хур- няслсн кевтнә.

Лееҗн көнҗлиг арһул тач авад эн хойр залуг бел- күснәснь дорагшан хуччкад, һанздан һал кеҗ авад суув.

Герин ар бийд сундлдулад бәрсн шавр катгин өөр Босхмҗ тоһш өвртә, ут сүүлтә, өргн ташата хо сарлң үкр шуугулад сааҗана. Сарлң үкр ю санҗахнь медгд- хш, хая-хая сүүлән говс көндәһәд, кевлһәи кевәд үргләд зогсҗана. Үкрин хойр өвринь йозуртнь бичкн-бичкн, хар-хар делңчнр тохата ивр-ивр гилдәд бәәнә. Хо-сарлң хойр чикән сәвәд үргләд бәәнә. Мергн эдниг үзсн цаг- тан хо-сарлңгин өврин уңгднь өтнә хар түркчгдмн. Хо- сарлң «ханҗанав!» гисн бәәдлзә хойр ик мелткр нүдә- рн чирмл уга хәләһәд, ут улан келән һарһад урлан до- ладг билә. Босхмж, үкрән сааһад, үсән орулад, цәәһән

19

нерчкәд, әл бәәсн хотнд ишкә келһнднь нөкд болх болҗ үгән өгсн, икәр адһҗах бәәдлтә: өөдлҗ йовсн нар хәла- һәд өвклзәд бәәнә.

Нам иим салькн-савр уга. Нарн цегин цааһас бул- таһад һарч йовна. Хотна хөд, үкрмүд шиңкән шилжрәд көндрҗ йовна.

Харин эк нәрхн өндр шар эмгн хүврәд бәәсн көк лааңк хувцнаннь хорма шуурдсн, нег һартан сәвүртә, нег һартан хала келдүртә хаша-хаац ахулҗ йовна.

— Асхн тәвсн темән үзгдхш! Мергн, бос, темәндод! Асхн болмар әркән уусн «сән» залус, үд күртл унгад, үкрин дуунла серхмн болхугов, — гиһәд келчкәд хаша- һасн һарад герүр орҗ одв.

Лееҗн тергн деерәсн арһул бууһад, далһа суулһ тохадан өлгҗ авд тедүкн бәәсн заңһта худг темцв, Ас­хн Мергнә хаһад унһачксн алг хар керә өмннь сарса- һад гедргән кевтснь үзгдв.

Хойр көлнь тәкрәд, хумсднь атилдҗ. Лееҗн алхх һарл уга тотхад зогсв. Өрч, эдкнәннь торһн килн болен нимтр цаһан өрүлгнь салькн уга бийнь хурлһад, җирлһ- нә дольган мет ивр-ивр гиһәд делсәд бәәнә. Бахлура- снь һарсн хар күрң цусн шавин эргндк өрүлгудиг дел- стгинь уурулад, үүмлдүләд шаварҗ. Хаҗуһаснь хәләсн күүнд намрлҗ унад наалдсн шар хамтхасна бәәдлтә. Хоңшарнь секәтә, оочаснь һарсн улан цусн шархлтад, шора шиңгрәд ов-тов болж.

Олн бүлтә шорһлҗна элчнр болх бәәдлтә, хойр мег- дһр хар шорһлҗн, үксн керән нег оочарнь орад, нег с-очарнь һарад, хамриннь нүкәрнь шаһалдад хар килһ- сн келнәннь үзүрәс зууһад—татҗ үзәд, яахан медок ча- длдад нар-цар гүүлдәд бәәцхәнә.

Арһта болхла амндан зууһад үлә талан авад одх саната. Шорһлҗн кедү дүңгә чидлтә болв чигн, күш де- гд ик болад дааҗ чадҗахш. Бийнь . кирд—шорһлҗна чиңгә бөк тергүтн угаҗ. Шорһлҗн бийинь дүңгә алт даадмн — гиҗ өвгд келдг билә. Бийиннь чиңгә күш бо~ лхнь авад гүүһәд йовҗ одх билә.

(

!

Орчлң гиһәд акад, җигтә юмн. Хумста, җивртә, көл-

тә олн зүсәр тергүтниг заяҗ. Цуг цугаснь ?кивр заяснднь хөвтәвдн гиҗ көөрдг болх.

җивртнр,

Хумстнр: һазрар гүүдг, манд җивр яһад эс заясмб?

20

мөлкдг, усар усчдг аңгуд—

—гиҗ җивртнрт улү үздг

бәәсн болх. Тедп биш, бндн бичкндән «Пөө, манд җивр заясн болхинь бидн хумста ацгудт бәргдл уга деегурпь нисәд, тенге, дала һатлад, уул дегүр эргәд ирх биләв- дн», — гнж. келдг биләвдп.

Җнвртә болв чигн зуурдын шалтаи харһхла арһ уга юмнж. <^гАрһ угад, зарһ уга» гидг эн. Энүнә әмнднь ку­рень әрвҗ_уга бички моһлцг хар хорһлҗн. Өцклдүп ас- хн заңһин шуург деер сууһад бәәгҗәхдән эн иигҗ ген- ткн үкж одхв гиж санҗасн болхий? Уга болх!

Күн, бу, гиһәд иим аврлт уга юмнҗ. Яһснднь энүг Мергн хаһад алчкв!? Юн му үзүлв!? Иим нүл уга тер- гүтн, аңгуд болн нег-негән алхар дәрәр һал авад хагддг бу кеһәд, ямаран ик харшлт эн. Өцклдүр асхн аңһучии көвүн энүг хаһад алчкв. Бу уга болхла алҗ чадхн уга билә. Бидн, хажуднь суусн көгшд, Мергниг уурлх биш, магтвдн. Эмг экнь Мергниг бәрҗ авад гүвдв. «Бууһас бичә болг, бичә үзгдг!» гиҗ эмгн хәәкрв. Эмг экип зев.

Эн шовуна үүртны җивр урһад уга, җулжуха болси һууҗмулмуднь бәәсн болх! Теднән асрхар, тег эргәд, мен меңнәд нисҗ йовад эн заңһ деер ирҗ сууснчн болх. Яһад эн цаг биш цагла бәәгв! Үрдән асрх зем өгтн — гиҗ сурсн чигнболх.кен медхв. Җивртнр, хумстин кел меддг болхнь медх биләвдн. Үрдән асрх үлдл зем хаяд ьгх биләвдн, манд меддг «Арһ угад, -зарһ уга» — гиж санад Лееҗн худгур мөрән услхар йовҗ одв.

Темә хәәсн Мергн чигн уга, темән чигн шидрт уга. «Делнгтә темән шилрәд йовҗ одна гидг эн»,—гиж са­над, Нармин күңкрг өөдләд гүүлгв. Кемр эднә темән шилрәд кеер ботх һарһад нег му юмн болҗ одсн болх­ла, эн юн хар мөртә гиич ирв, «Арз-хорзин» сүүр болад гүрлдә бәәҗ аңһуч темәһән мартҗвдн» — гиж Хар керлдх, гиҗ санад Лееҗн услсн мөрән тохҗ унад, те­ма хәәһәд һарв.

Хар шинкән босад һар-нүүрән уһаһад, тиниһәд ге- рүрн орв. Асхн эднә хот уусн маштг хона деер үлдсн сав-саңх бәәнә. Чиләж ул уга үлдәсн ааһта шөлн цари­ли хорһар бүркгдсн йоралнь хагсҗ одсн цөгцс, күцц мөлҗәд уга чимгн, хавсн, таша, дала бэәцхәнә. Хойр мөнгтә бортх герин иргд хәврһәрн кевтнә. һалын көвәд бөгләтә бөрв зогсҗана. Хар хонан хаҗуд ширдг деер кевтсн мошнгта тәмкән авад хавтхлчкад, бөрвин бах-

21

лураснь авад зәәлв. Шол-шол гиһәд йор/лдш, а һарв. «Хәлә, ик савин норал хоосн бәәдмн биш гидгиь эн»,— гиһәд цөгц деер зөвәр удан тоңһалһв. Цөгц дүүрң шаху әрк болв. Киитн хариг нег ам.ар кииһән авл угазальгад оркв. Маңна деерк үснәннь захас көлсн чиихәд, дотр бийнь хәрү халу дүрәд, бийнь гиигрсн болад одв.

Хар тәмк нерҗ авад, хоолан ясад һаза һарв. Хотнд ә, чимән уга, энд-тенд күн үзгдхш. Малмуд зо давад ид- гтән күрчксн бәәдлтә. Босхмҗин нерчксн цәәг Харин эк эмгн болһад, үсләд, тослад һарһад самрҗана.

— Манакс ә, чимән уга болад яһсмб? — гиҗ Хар срҗ ирв.

— Чамла әдл үд күртл унтад, үкрин дуунла серәд бәәхмн биш, цуһар кергәрн йовҗ одцхала. Үкс гиж цәәһән ууҗ, одак ботхлн гиҗәх темәһән хәәҗ ав.

Өрүн өрлә босхад йовулчксн көвүн ода чиги уга— гнҗ экнь цә кев.

— Я, йир тушата темән хамаран одх билә, ардк са лад кевттг болх. Одак Лееҗн яһсмб? Мөрндән одсп болхий! Лееҗн цә уутл би тер мөринь унад, йовад, туу- һад авад ирнәв, — гиһәд Хар нег ааһ цә ууһад боев.

— Лееҗн чамаг күләһәд суухмн биш, өрүн ик эрт босад, хазаран тохадан өлгсн, тохман сүүвдсн хооран һарч одла, — гиҗ Харин эк эмгн ардаснь некҗ келв. Хар хашаһан эргәд, катгин ора деер һарад төгәлд гердәд хәләв, шидрт темән үзгдхш. Маңнаһаснь һарсн көлсн нүднәннь булңгар орад хорсад холын бара удан хәләҗ болхш.

Герин ардаһур хойр биндгтә, ярндг уга тергнд дөчн суулһ ордг хар модн бочгт ус ачсн күн бочгин өмнтерг- вә дерндг деер суусн:

Гелңгәсн гедр хәрсн Ялдуртнь одхшв, Гериһән эргдг Көвүнднь однав.

Манҗасн гедр хәрсн Ялдуртнь одхшв, Малыһян хөләдг Көвүнднь однав!.. —

гиһәд дуулад давҗ йовиа.

22

— Эй, Тахтп, цаачн худг алднд мана темәп үзгдси угай? — гиҗ Хар сурв.

— у_га1 _ гнж. ардап хәләл уга хәәкрчкәд, Тахтн царан шавдад, дууһан дуулад йовҗ одв.

— Не, тер тсмэп шплрәд эрлпэ гидг тер. Би йовад ардк садргуд нсгҗнәв. Ңаҗнг прхлә Күикргин белчр орад хәәтхә гнһәд келчктн, — гичкәд Хар темәнәннь бурнтгта иогт тохадап өлгҗ авад адһад һарв. Күнкрг өөдләд һарси Каж, Күцкргин наад биидк зо деер зогс- җаси темә, махлаһарн дайлҗаси кү үзв.

— Темәнтн Нармин Күңкргин на зо деер зогсҗана, хажуднь нег мөртә күн махлаһарн дайлад бәәнә. Те­мой ботхлчксн бәәдлтә.

— Үкс гиҗ тиигән йовцхатн, — гиҗ Каҗ зәңглв.

— Кен болх бнлә, одак мана гиич залу болх. Өрүнә ик эрт һарад йовҗ одла. Темән геедрсиг яһҗ медси болхв. Цаһан саната күн бәәҗ. Өрүн һарсн хойр көвүд тенд йовна гидг тер, — гиһәд Босхмҗ Харинд зәңг өгхәр йовж, одв.

«Харин темән ботхлҗ!» гисн зәңг агчмд хотар та- рв. Хар, Харин гергн Намҗл, Босхмҗ цуһарн темән тал гүүлдв.

— Айстан бичә шууглдад йовцхатн. Темәнә ботхн әәмтхә, эрк юмн болдмн. Экнь ботхан һолчкдмн, — гиж Харин эк олна ардас хәәкрҗ келв.

Көк өрвәсн нооста ут күзүтә, залзһр ик толһата бот­хн өргәрн һазр дөңнәд босх бәәдл һарһад дүүләд кевт- нә. Хәркрдг шаргч иңгн Хариг таньҗах юмн кевтә хул- 11Н чикән көндәһәд кулыҗ хәләв. Хойр хар бужһр ко- кнь, үләчксн иризин овҗ кевтә, тертәлдәд бәәцхәнә. Ша- тгчн кард, кард гиһәд кевәлһән кевәд теңгр өөд хәлә- 1әд эс медсн болад бәәнә. Ботхинь өргәд босхцхав. Дөрви көлән цахлад унж одн гисн болад дәәвләд бәә- 1'Ә. Хар иңгнә бурнтгаснь авад, урдк кевәри хәәкрәд ду- уһан өгәд, сәәрәрнь ташмгдад ботхнднь өөрдхв. Иңгн толһаһан саҗад хойр өмн көлән тулад гедргшләд тө- р^ц өөрдхш.

Хар иңгнә бурнтгинь хасҗ бәрәд Каҗин бәрҗ йовсн пәәмәр гүрсн аратньгар цәв-цуух уга тачкнулад орав, Иңгн хәркрәд, нег кевтәд, нег босад, сүүләи һодһлзу- лад бәәнә, ботхан нам керглхш.

— Чавас яһсн киити зүрктә адусн бәәсмб эитн!? Би

23

знунләтн ноолдн гиҗ цуцрад бәәвв. Эн адусна келмед- дг болхнь ботхн деерән бәркрәд ууляд бәәдгәр келх би* ләв, — гиһәд Лееҗн ботхн дор делгсн тохман авад саҗв.

— Залус, энүгән гүвдәд бичә зоваһад бәәтн, Энти адусн адуснас киитн зүрктә, һацата адусн болдмн,

Кезәнә бидн баһ цагтан темә үзхләрн:

Темән, темән теерүхә,

Темәнә ботхн һулҗуха,

Ьурвн туһл мөөрңху, Һунҗн үкр төөрңхү, Сегән уга болсндан.

Семҗн уга темән.

Ухан уга болсндан

Уҗрха уга темән... —

гнһәд наад бәрәд көөдг биләвдн. Тегәд мана хотнд бәәдг көгшн өвгн манд уурлдг билә. «Темәһәр наад бәрдмн биш. Энтн өөләд, өшәркәД йовдмн», — гиһәд келлә. Та. Лееҗн, өрүнәһә энүн тал ирн, ботхлсинь үзн, яһҗ өөр- двт? — гиҗ-1<аҗ сурв.

— Ирҗ бун гүүҗ ирәд хәлән гихнь нег хәврһнь эл- сн, өвснә бүр наал^ад бузр бәәдл һарч. Тегәд яман ху- иу үмтәҗ авад асаһинь арчад, тохман делгәд кевтүлчк- ләв. Ботхинь көкүлхәр седхлә экнь иигәд киизннәд өөр- дҗ өгхш. Тегәд эн тохмтаһинь теврәд эрг деер һарсм эн. Мергн цагларнь ирәд нөкд болв, — гиҗ Лееҗн зө- вәр ачрхҗ келв,

— Не, медгдҗәнә. Көлстә мөрнә тохм, делтр делгс- нәс авн энтн ботхан һолна гидг эн. Каҗин келсиг соңс- чкад, Мергн Лееҗнә чикнд шимлдҗ келв: Би танд эс келлү, му үнртә делтрәр ораҗт, экнь ботхан һолҗ бәә- нә.

— Ода үкс гиҗ әмт цуглулҗ ботх авхулһна «Бобн- боҗула» дуулдг кү олҗ авх кергтә, эс гиҗ эн ботхн харһнад үкҗ одх, — гиҗ Каҗ Хар тал хәләж келв.

— Айстан бичә 'шууглдад йовтн, темәнә ботхн әәмт- хә, эрк юмн болдмн. Киртә, көлстә һарарн бичә бәртн, — гиҗ би келлүс. — Мууха хар мөртә юмсудва! — гиҗ Харин эк эмгн зөвәр ууртаһар аглҗ келв.

«Хар мөртә! Юмб? гисн үг соңсчкад «нүүхинь арч- нав гиһәд, нүдинь сохлҗ» гидг юмн нанд болад одв. 24

Цаһа сансн мини седкл хар сансп болҗ йовна. Хәәрн седклм, хәәрн седклм. Хамр уга торм, ханцн уга девл хәәһә новҗ, эн ботхлсн темә хәәх нанд юн болв, ичке- вт, ичкевт», — гиҗ Лееҗн бийән гемшәҗ сууна, Бийнь биидән уурлад шарлҗ хуһлж, авад бүүләсн иусн һартл шүдән шикшләд чирдәд бәәнә.

Хар, дун уга, ботх теврҗ авад һарв. Каҗ шаргч инг көтлв. Цуһарн бәәсәрн Хариниг темцв. Лееҗн әмин сүу- ләс босад, мөрән 'көтләд, тохман сүүвдәд, ардаснь дахв.

— Эн экиннь уургасиь сааҗ авад тер нилх ботхнднь түрктн, хәврһин му үнр даргдх, — гиҗ Церн өвгн хәәк- рв.

БОТХАН ҺОЛСН ИҢГН

Эднә бараһар хотна көвүд, күүкд тосад гүүлдҗ ирәд багшлдад дахлдв.

Эдн хотнд зөвәр өөрдж. йовтл гев-генткн бички судл’ас Араша адһсн бәәдлтә һарад ирв. Хойр амта ха- валан үүрсн, нег һартан булхач хар нуһс хойр көләснь бәрсн, йоста аңһуч күүнә бәәдлтә аашна. Ботх һәәхҗ дахҗ йовсн бичкдүд Арашаг үзчкәд цуг тосҗ гүүлдв.

— Булхач хариг яһад хаҗ аввч? Нег хаһад тусхавч, аль хойр-һурв хавч? Дэкәд кезә йовнач? — гилдәд аар- глад йовцхана.

— Би бишв. Мергн хаҗ авб. Би хойр хаһад тусси угав,— гиҗ Араша үнән келв.

— Худнр болҗ яс бәрлдхәр йовсн ик му юм һарһад орквв. Ода эднлә ямаран эвәр күүндс, — гпҗ ухалад йовсн Лееҗн Мергнүр өөрдәд:

— Хәләлч, цаачн чини үр көвүк «һанзһ улалһсн>> аашна! «Өөһин өөрк ө, көөһин өөрк кө» гидг эн! —гиҗ Лееҗн үг залһлдулхар келв. — Араша биш, би эврәи хаж, авлав. Эн һә болен темә хәәһәд нааран гүүләв,— гиҗ Мергн һундсар келв.

— Хәләһит, өрлә темә‘хәәһәд һарсн көвүн, шиңкәп аашна! Аанан саак нуурин көвәд кевтсн болхмн. Иим улст нәәлтн. Хама йовад йовбвч! Җирлһ көөлдәд йовб- вч? Мергн та хойрас көлтәстә темән шилрәд кеер ботх һарһад, ботхан һолад әмт шуугулҗ йовна. Эврә, күүнә уга, хәләҗ йовсн малмудан хайчкад ниргҗ йовна, — гиж, Каҗ Араша тал хәәкрв.

25

Намҗл, тер көвүндтн гем уга, би гемтәв, би! О күртл темән ботхан юулас авн, яһҗ һолдгияь медл} йовсндан, би бнйән гемшәҗәнәв. Ботх авхулхд юи к< гтәв? Нанд келтн, би нөкд болиав,—гиҗ Лееҗн Нам; лд келҗ өөрдв.

Хар эднә күүндә соцсад тагчг йова йовҗ генткн ш углдҗ йовсн көвүд тал одад Мергниг бәрҗ авад, һарарн гиҗгәсн дарҗаһад, өргн сур бүсәрн өҗгнәрг орав. Өргн бүсин орм Мергнә өҗгн, нурһнднь ут-} улан утурмуд болад кесг кирслгдәд тусв. Мергнә өө шууглдҗ йовсн көвүд, үзг-үзгтән тарвалдад гүүлдв.

— Болҗл ода, алвт энүгән! — гиһәд Намҗл көв\ 11ән харсад бүсинь булалдв.

— һәәвһә көвүтә элмр. Энүгән хамаран илгәлч Эн елдң элмрәс көлтәстә цуг хотарн унтл-кевтл уга гу үлдҗ йовхинь эс үзҗәнч? — гиһәд Хар гергән зүнээм әрнь дәврүләд ораһад бүсән дәкн Мерги тал дайлһн- лань эн хотнд багшлхар ирсн Мергнлә үүрлдг бүргр хас иүдтә, көркүхн хо-цаһан күүн гүүҗ одад Мергниг бий- әрн халхлад:

— Авһ Хар, яһҗанат! һал цаһан өдрәр, миңһн күүнә чирәд һәәзң болен көвүһән, һә болен җулҗуха ботхиас ьөлтәстә гүвдхдән ичхнтн! — гиҗ Гернзл Харин чирэ хәләв.

Харин дайлад орксн барун һарнь хойр давхрлснсур бүстәһән ора деернь көшв.

Гернзлин хойр хар нүднь цуг делкә багтм йорал уга, цаһан саната, җөөлн хәләцтә болҗ медгдв.

— Баав, Араша ма хойриг холвҗ авад орахмн билә, — гиһәд киилгэн ясад, тедүкн йовсн Арашаһас булхач хар нуһсн бу хойран авад, Мергн Гернзл тал одад зер.Г' ләд зогсв.

— Чамас көлтә айстан багш күүкән цокчкн гивв, кишва аля элмр, — гиһәд Хар бүсән бүслв, уурнь тәв' гдҗәх бәәдл һарв.

Мергн өөлҗәх бәәдл уга. «Теегт Телә-Белә хойр но- слдҗ терүг хаһцулхар одсн Уладан Мергн толһадан цуста хәрҗ ирҗ» гидг тууль медвч? Чамд тиим юмн болад одн гив— гиҗ Мергн Гернзлд келәд инәв.

Гернзл энд-тендән хәләчкәд, бичкн цаһан альчур һарһҗ авад — чирәһән арч! — гиһәд Мергнд өгәд әмт- 26

нәс заагрв. Әмтн ботх тсврсп Харпн ардас цуһар давад һарцхав.

Гернзлип чпндр цаһан альчурас «салд» гиһәд сәәхн \нр һарв. Гсрнзл бүргр хопр иүдәри Мергн тал хәләҗ пнәһәд:

Нурһнчи өвдвү? Тана эцктн әвр халта күн болх бәәдлтә, чамаг цокад бәәхлә мел мини иурһн өвдсн бо- лад бәәв’ — гиһәд Мергнә нурһ киилг һатцас арһул ба­рж үзв. Гернзл көркүхн нәрхн цаһан хурһдарн көвң иааһад илсн болҗ медгдв.

— Уга өвчәхш. Мини нурһн цокулн гиҗ идән орад бәәсн нурһн. Энчн нанд нам өвдсн болж, медгдхш.

— Медәтә улст цокулад бәәхәр, зулад йовад одхн- чн, уурлҗ-уурлҗ уурх, — гиҗ Гернзл санань зовсар келв.

— УгаГЗулхла әәһәд зулҗ йовна гиһәд, улм көөһәд цокхар седхмн. Залу күн зулдмн биш. Баав уурнъ тәвг- дсн цагтан гем уга, «малян шарх эдгдмн, келнә шарх ?дгдмн биш», — гиж. эвлнә.

Намаг әәдг болхла мана баав аңһучлсн цагтан тә- рүц дахулж йовш уга. Әәмтхә күн аңһуч биш — гинә, әәмтхә күн төвләд бу хасн цагтан нүдән чирмчгдмн— гинә. Чон, бодң, һаха хасн цагтан намаг түрүлж. йову- лад сөрнә. Әәсн бәәдл һархла, «хәр, герин гегс, геедр- сн малын бөгс» гиһәд хәрүлчкнә. Би баавмн зан сән меднәв.

Баавин зөв. би гемтәв, гемән медх кергтә. Намаг өрүнәһә әмтн унтад тер темәнд илгәлә. Би аанан саак булхач хар нуһс үзчкәд, Арашата хоюрн гетә бәәҗ, иңг хәәхән мартад хуурҗв. Кесн гем эзән темцдм, мини нур- һнд утур ордмн. Ода эн һә болен әәлтә шаргчн ботхан эс авхла, дәкәд өргн сур бүс мини нурһнд тамһ тәвх. Чи ирж харс, — гиһәд һочкнад инәв.

— Эй, Мергн, наар’ — гиен Харин дун соңсгдв. Мер­ги Гернзл хойр дегц хәләлдв. Мергн нүднәннь булңгар Гернзл тал хәләчкәд эцк талан гүүв.

— Мергн, ботх авхулсн цагт нанд зәңгл, би ирҗхә- ләнәв! — гиҗ Гернзл хәәкрв. — Эрк биш зәңглнәв, эв- рән ирҗ келнәв!..

— Юн, тер багш күүкнлә толһаһан негдүләд йов- нач? Хойр көлтә аңгд ацһучлхас хамрчн нуста, — гисн дун тодрха соңсгдв. Мергн ичх гиҗ санад Гернзл эс

27

медсн болад, толһа деерәп йовсп барта цоохр альчур^, һартан сәрвкүлҗ, дайлад йовҗ одв.

Экдән һолгдсн ботхинь теврсн, экииь көтлсн у,1г еөрнь дахсн улстаһан хотар шууглдҗ орҗ ирәд Харщ һаза зогсв.

Ут улан хувцта, буурл үстә өндр шар эмгн, Харин?! Булһн темәнә арсар утад кесн архд һартан бәрсн тосал, * һарч ирв.

— Эн делңнтә иңгн шилрәд йовҗ одх, хәләҗәтн,- гиҗ би келлүс. Ноха һәңнм халунд, делңгтә темә унад чон хәәхән меддг сән залу, ода ботх авхулх «Бобн-бо- И'-ула» меддг домбр цокдг, дуулдг улс олҗ ав! — гиҗ Хар тал зөвәр уурта келв. Тер хоорнд Мергн бу нуһсн хойран эмг экәсн бултулад катгур орв.

— Көөрк, көөрк делңгнь чинәд, җе гиҗәдг болх. Уургинь сааҗ авад ботхнднь түркхмн, — гиһәд Булһн архдан авад иңгнд өөрдв. Кулыһәд, үргсн бәәдл һарад хәәрхәр седв.

— Зерлг темән кевтә яһҗ адрҗахмб?! Баарңгд одмр! Эн нилх ботхнь харһнад үкн гиҗәнә, — гиҗ Хар Каҗ хойрт келв.

Каҗ Лееҗн хойр «яахла сән болх» гиҗ хүувлҗәх бәәдлтә, тедүкн тәмк татад зогсҗана. Хар мәркиһәд дун уга Каҗ Лееҗн хойр тал ирәд:

— Не, залус, «Бобн-боҗула» дуулдг ку альдас ол- хмб? Кезәнә намаг бичкнд ботх авхулҗ нәәрлсн нәр негл үзләв. «Иңгнә бурнтгинь домбрч күн хумха хурһн- дан өлгчкәд, домбр цокад, цуһар дахн дуулдад нар-цар йова бәәтл өрин өрлә экнь меекәрәд ботхн деерән цалд- п.алд нульмсан асхад элкдәд бәәдмн» гиҗ өвгд келдг билә, — гиж Каҗ келв. Тиим кү ода олна гидг кучр эс бслхий.

— Не, өтрлтн, әмт цуглултн! Мергниг деед бийдк хотнур йовулчкв, Араша Саглр хойриг Уттын Бельчрин хотнур илгәх кергтә. Тенд нег сән домбрч бер бәәнә. Анҗан хотнд «Бобн-боҗула» дуулдг кун бәәх зәңгтә. Үкс гитн! — гисн Булһн дәкн хәңкнәд курзд ирв...

Эн хотнд болҗах шууганд ил герчнь болҗ өңгтэ шар гегәһәрн ээҗәсн нарн, шухиһәд суудг орм талан сууҗ йовна. Үкрмуд гесән әрә даалдад, дурта дур уга I хойран заагар көлмүдән үрвҗ ишклдәд герән темцлдәд аашцхана. Гер болһнас суулһсан бәрсн, тохадан өлгсн ¹ 28

гергд, берәд үкрмүдәп тосж авад туһлинь тәвж ивлү- ләд шуугулал саацхав.

Эн шууган удан болен уга, энгдәп намхрад дүн-дү- лә болад одв. Өдрин дуусп өкәлдәд өвс үмтәж ирси мал- муд, маакилдсн көлмүдән жиилдәд, кевлһән кевәлдәд күрдәлдәд кевтцхәв.

Каҗнн Босхмҗ Бадмин ишкә цоклһнд орлцад, дуу- сад, шин ншкәсннь ноһан деер делгәд хагсалцад зөвәр зовсн бәәдлтә хәрҗ нрв. Хувцан сольҗ өмсәд һал деер буслжасн мах һарһад залуст тәвҗ өгв. Каж цаһан шил- тә әркин бөглә һарһад тәвб.

Хар асхн хәрҗ ирәд маңһдур өрүн күртл ууртан бү- 1әд, цунцхад бәәв. Өрүн эрт босад Каҗин кер мөр унж авад Цедә зәәсңгәг орв. Хар — булгин ар зооһас көмрәд орад ирнә. Цедән һооһар урһсн уласд, олн зүсн темснә модд күриҗ үз-Гднә.

Цедән гериг зөв эргҗ ирәд, Цедә гертән бәәх уга- һинь сурад, бийән ясад уласна сүүдрт бәрсн ишкә ге- рүрнь орад ирнә. Маля гүрдг сурч Бадаш темәч Муу- лаһар сурин үзүрәс бәрүлҗәһәд, моһан зо һарһад зур- һаһар цулвр гүржәнә. Терүнә хаҗуднь Көкин Очр идә- лчксн сур зүсәд, буулкс хадад Цедән шургудт дөрвәд төөлгтә гинжс кеҗәнә. Цедә зәәсн. деед биид делгчксн ширдг деер зәмлж сууһад, хойр амта хавалан цуцад хундгаснь салһҗ авад арчх бәәдлтә бәрҗәж.

— Хәлә, күләһә бәәтл күрәд ирв, — гиһәд, буудан мергн Буурла Хар орад ирвч! Мә эн бу арчҗ ас!— гиҗ

ЙГНӘ.

Хар, орчлңгин йосар, өөрдин заңгар менд сурад, чө- клҗ сууһад, хойр амта хавалиг аңһуч күүнәһәр арчна.

— Би яһад чамаг дуудулсиг медҗәнч? — гиҗ Цедә сахлан илнә.

— Уга, медҗәхшв! — Хар цемкәнә.

— Медхч. Әмн кергтә болхла, нааран дугшлад, аң- һучлад бәәдгән уур! Эртинә өмн нуурин бахлурт ирҗ чон хаж авчлмч. Би цугинь меднәв. Энүнәс хооран эн — хурһарн зүн талагшан зааһад — өмн нур, дунд нур, ар нур һурвна чигәр ишкдг болвзач. Чамаг тиигәд йов- хла мини дала болен нохас яахмб? Чамас көлтәстә ми­ни шургуд сүл хойр җил нег чигн чон бәрәд уга. Ноҗа- рад үрҗәцхәнә. Иигә бәәҗ чон бәрх биш, аратас әәдг болх. Чи терүг медҗәнч?

29

Хәриь, тер һурвн нур, Нармин Күикрг, Ялмт, Зегс- тпн эки алдар бичә аңһучл. Тер алднд чон үзсн улс на- ид зәцглх болла — гиҗ келхәр чамаг дуудуллав.

Хар Цедә зәәсңгин хойр амта хавалын сумн һардг нүкдипь савңгта халун усар уһаһад, шомплин үзүртнь сернҗл ораҗ авад, шудрҗ арчад, бууһин тос түркәд гилилһәд оркдг болна. Бууһин сумн һардг нүкдиг өрк ьөдән өргәд шаһаһад хәләхлә, хойр һарнь дал-дал ги- һәд чичрәд бәәв, хойр урлнь нег ооч талан татгдад, келән зууһад әрә гиҗ торв. Чирәнь хойр чиктәһән чис болҗ улаҗ.

«Нохала наадсн хорма уга, нойнла наадсн толһа уга» гидг үлгүр дотран санад, бийән яһад болв чигн бәрх кергтә, — гиҗ санҗана.

— Чамаг чон, арат хадг эрдмәсн талдан сөөд бий- дән ноха хуцулдго ик эрдмтә күн гиҗ әмтн келнә. Тер үнн болхий? Чамд тиим эрдм бәәнү? — гиҗ аман бир- чилһҗ Цедә зәәсн сурна.

— Әмтн келдг болхла орта, бодта чигн болад бә- әх. «һал уга һазрас утан һардмн биш» гидг эс билү? Намаг экин геснәс һарсн өдр, мана көгшн аав «күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга йов!» гиҗ йөрәҗ. Тегәд би ода күртл нохад хуцулад угав. Зуг күүнд келүлҗә- см эн, —гиһәд Хар маасхлзад инәнә.

Сурч Бадаш Хар тал нүднәннь булңгар хәләһәд чир- м-әд оркна. «Болһа, ә уга бә» гиж. докъялсинь Хар сән медв.

— Соңсҗант, эн аңһучин келҗәх үг! Нанла йодарх саната. Нохад хуцулдг, эс хуцулдгичн хәләй! — гиҗЦе- дә угзрдг болна. «Эн аңһуч, иим эрк шилтә күүнлә рһад иигҗ шүрүһәр күүндҗәдг болхв? Мана зәәснцух- лдсн цагтан иим улст нохасан түкрҗ шуучулдмн. Йов- һн биид мөртә кү дәврдг нохаста. Бидн бууриннь заң меднәвдн, хәәрн залу, эн яһна!» — гиҗ Бадаш дотран санад, өмнән бәәсн сур авад өөчүрдв.

«Уурта бәәх зәәсң дәкәд ю келнә»,—гиҗ санадХар хойр амта хавалынь хәрү зүүһәд, деерәснь торһн килң- гин кизәрәр арчад дошилһәд Цедән һарт бәрүләд өгнә.

Цедә хавалан нуһлад, хойр аминь деегшән кеһәд шаһаһад хәләчкәд, — Анһуч күн иигҗ арчх гиҗ сана биләв. һал падрад бәәнә, — гиҗ келчкәд, мусхлзҗ инәһәд:

30

— Буудан мергн Буурла Хар, буульдг, нульмдг шар- 14 иңгәр бултҗ аңһучлдган уурад, эрк шилтә Эмгн У 13- шин дү Цедән аңһуч болхмн болвзач? Энүг келхәр- би чамаг дуудуллав. Ухата болхла мед, сүүлтә болхла шарвад,— гпһәд келчкәд, һочкнҗ инәһәд һарад йовҗ одна,

Сурч Бадаш темәч Муула хойр нег-негән хәләлдәд ду тасрцхав. «Нанар иигҗ үн уга аңһуч кеҗ авхар, зархар нан тал дугшлад бәәдгбәәҗ эн генн мекч элмр. Кеер бүгдг көк чонмуд, килһтә шар арате, цуг мана бо- лх гиҗ эс бәәнү? Нернь терүнд, недрлнь нанд болхинь медҗәнә көгшн арат. Адрһнин арат, көдәһин чон көө- Һәд, хаһад авдгнь би, арат үч, чон девл өмсдгнь тер. Нойна хәәрн, нохан зо деерк цасн мет болдгинь меднә- вдн», — гиҗ санад Бадашин өөр ирәд суув.

— Одак зәәсңгтн танд зөвәр уурта йовна. Бидн буу- риннь зац меднәвидн. Бух кевтә шүркиһәд, буур кевтә гиҗгән шудрад, шүдән хәврәд ирдг заңгта. Бидн сөрж, үг келдн угавдп. Та болһаҗ күүндтн, — гиҗ Бадаш давтҗ келв.

— Тегәд чигн тадн «нойнла наадсн толһа уга, ноха- ла наадсн хорма уга» гилдәд бөөгән бөгләд, бөөсәнтү- улдәд тагчг сууцхант. Тиим улст эднтн дурта болдмн «Бүтү эс болен хөөн — дун угань сән». «Сән күн, сәә- вр җора» гиһәд бууляд, магтад зардмн. Келән зууч- кад, көлән көшхинь мартчкад, җоралад бәәцхәтн. Үксн цагтан сәк—бодин орнд төрхт, — гиҗ Хар давслж, келв.

Бадаш иргәр шаһаһад хәләҗәһәд: — Цаатн зәәсн, аашна! — гиҗ келчкәд, үкс гиҗ өвр еөчүрән авад су- ран тасмдна. Хар тәмк нерәтә һанзиннь ам эркәһәрн дарад, тагчг сууна. Цедә зәәсң гилвндг түрәтә боокс һоста, цеңкр торһн килң бүшмүд өмсәд, хар сармта өргн цаһан мөңгн бүсән бүсләд орксн, цаһан мөңгп орацта тәвлх иштә маля нуһслҗ бәрсн орҗ ирнә.

— Не, Хар, одак мини келенэ тускар ухалвч, аль угай? Би олн үг келәд оралдад бәәш угав... Хөөткән сансн цецн болдмн, Иигәд модн көшә бола бәәҗ, зак- рачар дуудулгдад, зарһла харһад цөмрәд оддг болв­зач,—гиһәд нуһслата маляһарн гилвндг түрәһән цо- кад нар-цар йовад ирнә. Бадаш дун уга, буру хәләҗ зогсад термос өргн цаһан суриг өврәр кесн хар өөчү-

31

рәрн өөчүрдәд бәәмә. Нәрхн-нәрхн ө уга цяһан тасмс тоһшлад, тоһшлад тсрм дахад шавшлдна.

— Кссн гсм бәәхлә, эзән тсмцәд ирәд бәәхугов. Ке- сн гсм угаһар, ксрг уга кү дуудулад, көл-көдлгәд йов- дг улсин зөв дпилдгән уурҗ йовна. «Делкән зурми цу­Бар мини» гнһәд десһүр харвад, писәд бәәдг хар шо- гуд орчлңгд дала. Альк болһнинь дахад гуүһәд бәәхв, — гиҗ Хар келв.

— Темәч Манҗ ирхлә маңһдур нанур күрәд ирт- хә! — гиҗ Бадашт закчкад Цедә зәәсң Харур кулыҗ хәләчкәд һарч одна.

* * *

Лееҗн Каҗинд ирәд дөрв хонснь эн. «Хамр уга торм, ханцн уга девл» хәәҗ ирсн күн, нег зөв өггч үг соңсл уга йовхд күчр. Болв авч ирсн әркинь Каҗ Хар хойр уучксн, зөв егснлә әдл юмн. Лееҗн Саглрин чи- рә үзәд уга, нег чигн үг күүндәд уга. Ирж хонснаннь маңһдур өрүнднь Саглр өрлә урлдҗ босад эктәһән үкр саасинь меднә. Тер өрун Лееҗн күүнд медүлл уга бо­сад, күүкнә орн тус кевс деер өлгәтә бәәсн шар зес хурвчднь ямана ишкин хатҗ одсн хорһс тәвчклә. Те- рүгән ода күртл хәләһәд уга. Кемр хорһсн ода күртл хурвч дотр бәәһә бәәхлә, күүкн үүл уяд уга, хорһсн уга болхла, үүл уйҗ гидг тер.

Лееҗн мөрән тохҗана. Хар ю, бис күүндәд тедүкн зогсҗана. Каҗ лавк тал йовҗ одсн кевтән ирәд уга.

Лееҗн делтрән иләд-даляд, лошх наалдсн болвза гнһәд олң-татуран тинилһәд арнҗлад бәәнә. Тер юң- гад гихлә энүнә толһаһас Саглрин шар зес хурвч һар- хш. Тиигҗәтл Босхмҗ гертәс арһс авхар һарад одв. Ода герт күн угаһинь Лееҗн медҗәнә.

— Уй, ташмган мартн гиҗәҗв! — гиһәд үкс герүр орад күүкнә орн тус, кевс деер өлгәтә бәәсн шар зес хурвч көмрәд оркв, ишкин хорһсн уга. — Дәкәд нег шинҗин меднә гидг эн, — гиҗ санад үкс һарад хойр даальңган һанзһлад, мөрән сөөчкәд Хар тал өөрдв.

Лееҗн дотрдн ик байрта бәәхнь чирә, нүдәрнь мед- гднә. Зуг ода деерән яахан медҗәхш. Каҗ энхойрза- лусур ирәд, ю-бис күүндҗәһәд, — Герт ортн! — гиҗ дуудв. Босхмҗ улан-зандн цә болһад, һарһҗ авад һу- 32 к

Лссж.11 сана авсмп ксвтә үкс босад Хар, Каҗ, Бу- лһн һурвпд хойр талан мошкмр сүл һарһҗ цаасар ора- сн зать һарһад белглв.

— «Залата махлата Хаалһаснь затин үнр кацкина» Гнҗ бндн бср цагтап дуулҗ йовлавди. Мә, Босхмҗ, хәәстә цәәдән зор, эптп нам үзгддгәп уурв, — гиж, Бул- 11П затян өгв. Босхмҗ өргн балган авад, цә деер ху- сад орксн, цәәһәс улм кацкнсн үнр һарв.

Цәәһән уулдад, тоовр төгсв. Лееҗн дәкн босад һур- владнь тәмк нерҗ өгәд, зогсн бәәҗ:

— Не, ээҗ болн үр залус! «Мөрнә чикн хойр, морд- хин үг негн» гиһәд, би ода мордад һарн гйҗәнәв. «Хә- әж. ирсн «хамр уга торм, ханцн уга девл» олдв! гиҗ келҗ хәрхәр бәәнәв. «Уһав һарш уга, утлв чилш уга хтьлта садн болвдн» гиҗ байр күргнәв, — гиҗ тәмк не- рснә хөөн сууһад уга бәәҗ хойр һариннь хурһд үмгн бәәҗ келәд инәмсв,

Босхмҗ хәәстә цәәһән зөв эргүлҗ самрад Булһн тал нег хәләһәд, залу талан «та яһҗанат?» гисн му нүдәр хәләһәд оркв.

— Та, Лееҗн, түрд гитн. Төр таслх болад угавдн. Тана санан негн, мана санан хойр... Тана ирсн «керг тааһад, келвр угаһар медҗәнәв. «Салата модн, садта *күн» гиҗ келдг эс билү? Манд садн, элгн дала. Сурх, селвцх керг дала. Бән-сун бәәҗ медгдх. Эсрңгәе ирәд нег зәңгинь автн, — риҗ К^җ һанзиннь үмс һоснаннь хоңшар цокад уңһан бәәҗ келв.

Баахн зуур тагчг болад одцхав. Лееҗн улм Һоорад, көшә болад зогса бәәнә, күн болһна чирә кедн-кедн хә- ләһәд хойр нүднь цамрха дотран догдлад дуһрад бәәнә.

— Миниһәр болхнь хәр һазрас ирәд, хав-хара биш сурврла харһад, элгн-саднаннь элч болҗ, җи-рһлин зәә- двр судлҗ ирсн күүнд дөрвн хонгт бәрчкәд җирлһ заа- һад керг уга болх гиҗ меднәв. Тер учрар «тергәр ту- ула күцүлхин» орчд товчлад оркснь сән болх, — гиҗ меднәв. Күүнә авч ирсн идә цацад уувт, болад бәэснь ‘ тер, — гиҗ келчкәд Хар Лееҗнүр «би зөв өгчәнәв» ги- сн хәләцәр хәләһәд оркв.

Лееҗнә дотр бийнь талваһад, чирә-зүснь дәкнәс

инәдәр дүүрәд одв.

3 Эрендженов I ГОС. ПЛИЧНАЯ

. I БИЗ ИЭТЕГ.А

I Ленинград

I 1П76 внт

33

— «Зөътә үг келхлә зүркн хандг, зей махла ейсш 'юлһа хандг» гпдг мел чик! Наһцхтн иигҗ келх гиж сапа блләв, гиҗ Лссҗн хавлҗ келв.

— Леежн, суутн!—гичкәд Каҗ Босхмҗ тал иүдяәннь булцгар мууһар хәләв. «Наһцх зөв гихлә болад бәәх- угов» гпсн бәәдлтәһәр Босхмҗ җөөләр х^тәв.

— Не, зундан ирәд менд медтн! — гиһәд Каҗ босв.

Эн залусин күүндвр чиңнәд, сөң бәрүлҗ өгәд, урн үгин марһа дасҗ авчасн Мергн босад Каҗ өвгнә өмн сдад:—Та, авһ, соңстн. Тана көвүн Араша бидн хойр советск йоснд тогтсн школд ном дасҗанавдн. Мана ба- гшнр манит шин йосни таалар сурһна. Хуучна йоснас үлдсн му авъясин хог: Шаҗн хувргт мөрглһн, хуучяа- һар хүрм идәд, мөр у над, мөргүләд өмскүл өмскдг эя цагт ирлцш уга, эднлә ноолдхмн гиҗ маниг дасхна. Ма­на аав та хойр эн ирсн залуг — Лееҗниг һурвн-дөрвн өдр өңгәр зоваҗанат.

Мана багш Гернзл, комсомолын сегләтр медхләрн Араша ма хойриг олна хургт тәвәд засгла харһулх. Те- днә өөрнь бәәһә бәәҗ юңгад эс келвт гих.

Күргн болхар бәәх көвүн бийн_ь ирәд Саглрла күүн- дәд эдн бийснь зөв гихлә болад бәәхугов. Өңгәр кү 30- ьаһад керг уга. Тиим эс миний? — гиҗ Лееҗн тал хә- ।

әв,

— Чик, чик келҗәнәч, Мергн. Манахнд баһчуд бас нигҗ келнә, ода цагт эднтн зөв хаһлдг болҗ йовна,— гиҗ Лееҗн Каҗ тал хәләҗ мусхлзв.

— Хәләһит, энүнә келҗәх үгинь, нанд уха заах биш 'нусан арчҗ ав! — гиһәд Каҗ Мергниг гиҗгәснь авад түлкәд һарһчкв.

— Сән болв, — гиҗ Хар һанзиннь үмс уңһав.

— Не, худнр, эн бәәсәрн, элг-садарн сәәхн, менд- амулң бәәтн! — Маңна тиньгр байрта харһий!—гиһәд Лееҗн һулмт зөв эргәд һарв. Залус гиичән үдшәхәр Карцхав.

Лееҗиә зүн көлин үзүр дөрәд күрсн болв, эмәл де- ерән өвкәж. сууһад хотыг зөв эргәд, хооран һарсн хойр төгән хаалһар мөрнәннь гүүхәр һарв. Барань батхнин . дүңгә болад, харань харадан чицгә болад, хаалһин то- оснд ташрлгдад зо давад одв..,

.

*

34 -

Шрә КөК х&Н

— Акад юмб, Цедә зәәсц намаг яһад дууДулСн бол- хв? Одак мини цаһан киилг һарһж, өгич. Иим, хот сур­жах аиһлзур болен, аман ацһаси хоцшарта һоста зә- әсңпш герт яһҗ орхви?— гиҗ хөөч Манҗ гергндән за- рһ бәрәд, башмгиниь хоңшар хәләв. Башмгин хоң- шарнь деегшән сарсаҗ, улнь дорагшаи дурдиҗ, ул да- хлдсн цөөкн төмр хадасд амха шүдд болад ирзәлднә, негл үксп иохан өргнә бәәдлтә.

— Ю, әәҗәнәв, зәәсң күүнә герт эн бәәдләрн орхмн бишт, һосан тәәләдһазань үлдәчкәд, махлаһан авадор- ховт, — гиҗ Манҗин гергн кели йовҗ, хуучн, модн ав- драсн эвкәрәрн хурнясн орад бәәсн бор көрсн бес ки­илг һарһҗ өгв, — Яһад таниг дуудулҗахмб? Хоөнәстн хөн дутсмн болвза, одахн тооһинь эс авлт? — гиҗ гер- гнь сурв.

— Мини хөн тоодан. Хө биш, нег хурһна туру гее- һәдугав. Хөөдән цуһараһинь зүсәрнь таньдв, — гиҗ ке- ләд хөөч Манҗ дун уга маңсиһәд сууҗаһад, цәәһән ууҗ авад, ут улан довуньган түшҗ авад Цедәниг хәләһәд һарад йовб. Манҗин гергн бичкн күүкән көтлҗ авад, 1едүкн деләд идшлҗ йовсн хөд хәрүлхәр йовҗ одв.

«Эртинә Цедә зәәсн аңһучлж йовад хөн талан ирх- днь махлаһан авад күмн кевтә мендлләв. Эн җил хөө- вә төл ямаран болсинь эврән меднә. Хөөдән идгтә һаз- рар хәрүлнәв, цаглань услнав. Ода ямаран хов-җив орв,— гихв, лам зуңкв мини!» — гиһәд хөөч Манҗ то- ол вр тоола йовҗ Цедә зәәсңгин тәрмр модд заагур ор­ад ирв. — Цедән гер эргдг нохас шуучад оркдмн боле­ла! — гиһәд мод ташрлад булта йовҗ цахрт бәәсн сурч Бадашинәр орад ирв.

. — Э-э, Манҗ, менд! Ода ирснчн сәнболв Минь ода­хн зәәсң чамаг ирсн, угаһичн сурла.

— Намаг зәәсң ямаран кергәр дуудулҗахинь, чи ме- днч? — гиҗ Манҗ зөвәр удан сууҗаһад Бадашас сурв.

— Керг бәәһәд дуудулҗахугов. Кеер йовх чамаг биш еөрнь бәәх намаг өдрт арв дуудулна. Зәәең келх, чи соңсх. Соңссан күцәхч, болад бәәснь тер. Нань манла ямаран күүндән бәәх билә, — гиҗ Бадаш хәрү өгв.

Герин һаза Цедә зәәсңгин дун соңсгдв. Бадаш чочад, хоолан ясад әәһән өгв.

35

— Бадаш!

— Соцсҗапав, зәәсцглп зсргәс!

— Хөөч Мапҗ ирвү?

Ирлә, нрлә. Эид бәәлә, гиһәд Бадаш гуүхәрг* һарв.

— Манҗлг наараи дуудчк,— гисп дун тодрха сонсг- дв. Манҗин зүркл «пард» глһәд одв.

— Манҗ, чамаг зәәсң дуудҗана!— Үүд секи йовж Бадаш зәңглв. Хөөч Мапҗ гүүхәрн гилтә һарад, мах- лаһан авад, гскәд мепдлв.

— Не, наар, иигән йовад күүндий, — гиһәд модн заа- гур дахулад һарв.

«Акад юмб? Ода яахар йовдг болхв! Эн модн зааг- тай авч одад тер бәрҗ йовсн төмр тайгарн зодхар йов­дг болхпй!»—гиһәд -Манҗ дотран түңшәд Цедә зәәсң- гин ард дахад йовна.

_ ң_е, би чамаг ямаран кергәр дуудулсим медҗ- әнч?--гиҗ өндр уласна өөр зогсв. .

— Уга, медҗәхшв, — гиҗ Манҗ гекв.

— Тиигхлә, соңс! Медҗ ав,—гиҗ төмр тайгарн һазр чичв.

— Соңсҗанав! — гиһәд Маңҗ уралан хойр ишкәд менрв.

— Буурла Хар гидг кү таньдвч?

— Таньдв, таньдв. Буудан мерп-г Буурла Хар гиҗ манахс келдмн/— гиһәд Манҗ маасхлзсн бәәдл һарв.

— Терчн ямаран чиги зууһач нохаст бийән зуулһдмп угав, хуцулдн угав гидгҗ. Терүгинь чи меднч?

— Цедә, зергәс, мел тиим зәнг соңсад- угав! Мергнә- рн болхла йирин әвртә мергн. Туим мергн күн уга! Яма­ран чигн хурдар довтлад аашсн -чониг, негл зөрүд ха- һад, хойр ңүдн хоорндаһурнь тусна. Нег. дәкҗ маннг ксер өвс хадҗ йовсн цагт икл хол деер аһарт хар шо- вун итлг хойр шүүрлдәд ноолдҗ йовсиг үзәд, йовдцн милиции тав хаДг винтовк сурҗ авад, хаһад уцһав. Це- дә зәәсңг, итлг хар шовунас хойр холван бичкп, тер бийнь хар шовуг ики деерәс цокад-уңһачкна. Тингхдтер итлг зугл харадан чиңгә болҗ үзгдлә, тер бийнь Хар хаһад уцһачкла!—гиһәд Манҗ хойр һаран дайладтол- 11 аһан зәәләд ирв.

— Болх! Терүнәнчн мергнә тускар сурҗахшв! — ги-

36

Һәд тангарп һазр чичод авб. Напд ирж анһуч бол ”нхло пржохш, кшпва поха. Тадпиг иитод кслод йов- хла караглжах конто гплһпләпь:

-Та, яһад болв чпгп анһуч кеж. автп, күчтә мергн тертн, 'гпж Мапж үгппь таслв.

_ - Ьолх, типов! Цело зноен ңокәд оркв. - Терчн болхугов, «Цело зноен дала догпш похатав гиһәд кәө- рәд боопо. Терүпо похас панд хуцш уга, би дууһииь таслчкв» гпһод зоцт тараһад йовдгж. Тсгод би Хариг одахн дуудулж авад сурвв: «Чи тиим сән «эрдмтә» болхла мини похассул бәәсп дсср сө ирәд дурта хөө- һән ав» гнләв.

Манж, эпдрнп бнпднь хәрүдтән орад, «Зәәсн одяк автха гисп хөоһән, манһдур асхп ирж автха гив», —ги- 11әд Хард кслчк, Асхн әмтн ә-биидән орсп цагт; Балтг, Цоохр, һалзп һурвиг уяһаснь тәвчк.

уй, зәәсн, ю келжәнт, теднтн шуучад, таслад хай- чкх! Тапа нохас.мөртә кү йовулхшлм,—гиж Мапҗ ам- ан бәрв.

Гсм уга. Тер мергн аңһучинчн наһан махнь өөкл- җәх кевтә. Цаһан махинь бичә таслул, өөкн сүүләснь таслад автха. Мана иохас ямараһинь медтхә, уха сурт- ха! Тер цагт Эмгн Увшин тохм эрк Цедә зәәснглә наадж болш угаһинь медх. Ха-ха! — гиж йнәһәд, ода медвч? — гиҗ догшрв.

— Медв, медв, зергәс! — Манҗ толһаһан гекв.

— Нё, нов, яһҗ мана похас аңһучин өөкн сүл салвл- синь нөкәдүр ирҗ кел. Эн Бадашин тал күрэд ир. Ха~ риг ямаран ноха түрүлҗ авч шивсинь бас кел, шаңн- хмн, — гиһәд мусг инәһәд, — Иов, нов, шудтан нов, гиһәд Манҗиг хәрү йовулчкад, Цедә зәәсн темснә мс,, дан бүрткәд үлдв.

«Хариг.Цедә зәәсң.алхар бәәнә!—гидг эн. Хө ирж ав гиһәд келчкәд, догши нохасан тәвәд шуучулхар бәә- нә. Кемр цааранднь төр һархла, аапан саак намаг но- хас тәвдг гиҗ гемнхмн. Хариг ирх асхн нохас эс тәвх- лә яһна гилч? — Уга, тиигж болш уга. Харнг үн кел- сипь, худл келсинь медж авхар бәәнә гидг тер. Мана күн.һацад марһсн болх. Болв эзнә келсиг Хард күргж келх кергтә», — гиһэд хөөч Манж дотран кесг тоолвр тоолад, урлан гөвр-гөвр гилгәд бийнь бийләрн күүн- дә йовҗ Харин хотнур орад ирж йовна.

37

Тедүкн Күңкргин экн талас ардан ботх дахулсн те- мәтә күн Харин хотн тал одх бәәдлтә хаалһ уга бүту- һәр аашна. Эн лавта, Хар болх бәәдлтә, — гиһәд Маиҗ хаалһин хаҗуд кевтсн бор чолун деер сууһад тәмк та- тад күләв. Манҗ эндүрсн уга, Хар мин болв.

— Манҗ, менд! Чи энд юмч, хөөнчн яһла? —гиһад Хар темәһән «цөг» гиһәд бурнтгинь татв. Темән утар тати< саналдад дөрв көлдәд кевтв.

— Хар, чи харһснчн сән болв. Чамта күн уга һазрт яһж харһса гиж, санж йовлав,—гиһәд Манж ут, нәр- хнәр чирдәд нульмв.

— Юн болад одв? — гиҗ Хар. алмацв.

— Цедә зәәсң та хойран хоорнд юн болсмб? Терчн чамд ик цухлта бәәнә. Яһад терүнлә йодарад бәәдвч. «Нойнла наадсн—толһа уга, нохала наадсн — хорма уга» гидгиг меднч? Терчн нохасан тәвәд чамаг шуучу- лад алн гиҗәнә. Болһа, хәәмнь, болһа. Теднәчн нохас һалзу юмсуд, мөртә кү йовулхГн. Чамаг манһдурсөэрч биш авх болен хөөһән ирҗ автха гиҗ келүлв. Чамаг ирхин алднд: Балтг, һалзй, Цоохр һурвиг тәв гиж на- нд закв. Чамаг ирхинь медә бәәҗ би яһҗ тедниг тавхв, дәрк мини! — гиһәд Манҗ аман бәрв.

— Ода яһнач, Манҗ, келсн үг—керчсн модн. Эсодх- ла, үгдән эс күрсн залу, залу биш — гиҗ зәәси нер өгх Би, Манҗ, залу күмб. Залу күн заңһсн талан болдмн. Чамд юн болв. Ке гисинь кеһәд, күцә гисинь күцәһәд бә. _

— Балтг, һалзн, Цоохран күшәр бордснь баһдад, кү- үиә махар бордхар бәәнә гидг тер. Намаг ирх гиһәд но­хасан тәвәд күләтн, эс гиҗ Цедә чамаг алх, — гнһэд Хар гөл-гөл инәһәд, — не манаһар орад цә ууһад һар,— гив. •

— Уга, чадш угав, ора болҗ одв. Хөөдән кеер хайч- кад гилтә һарлав, — гиһәд Манҗ бетк заагт кевтсн мо> дан авб. — Не, тиим болхла йовтн. Санаһан бичә зовтн, би ирл уга бәәхн угав.

Манҗ одак ирсн хаалһарн хәрү һарад йовад одв.

Хар кевтсн гемән деерән мордад; «Балтг, һалзн Цоохр», — гиҗ урлнь гөвр-гөвр гив.~ Хаж! гиһэд те- мәһән босхад хәрв.

38

I

♦ ♦ ♦

Буурла Хар гер-бүләп уптулчкад Мергпән дахулад Һаза һарад, мал хәләси болҗ йовад, ацһучлси цагтан оньдпн бийләрн авч йовдг тсмәнә ноосар томен деесән Мергндән өгчкәд, бийнь һар хоосп һарад йовб. Төгәлд- дән ә-чнмән уга. Улм-улм харлад, харцһутрад йовна, хая хая сард гнһәд шарлҗна йозурт кевтсн шовуд Ха- рас үргәд ннслдж Мергииг чочана. Бүрүлин гегән йосн- дан тасртл цувг хаалһар торлзад гүүлдсн мөрн-ялмд үзгдҗ йовна.

— «Балтг», «һалзн», «Цоо.хр» һурвн удл уга тосж. йрцхәх, Я, тедн нанд юм кеш уга. Аңһуч күн нохаһас әәдмн биш. Зуг Манҗ нанд санань зовад, тәвл уга бә- әсн эс болхинь. Эс тәвсн болхла Цедә терүг шоодж алх, хәәрн залу, — гиҗ келәд шурд-шурд йовад йовна.

Гев-генткн Коти гидг саг барг юмна ә авсмн кевтэ янгшж хуцад хотнас хооран гүүв. «Котин» дууһар Бал- тт, Цоохр, һалзн һурвн хасн бууһин сумн мет тарвал- дад йовад одцхав. Хөөч Манҗ тесҗ чадад, хаҗудан бә- әсн модан шүүрч авад нохасин ардас зөвәр гүүж йовад, нохасин дун уурхла элктүргүр кевтәд, холын бара хар- вад чиңнәд кевтҗәһәд хәрү ирәд тергн деерән кевтв.

Сөөһин серҗңнсн җөөлн салькн саңнаһинь арһул нләд, семҗн болен цавта үүлн өөрдж ирәд деерәснь бү- рксн болад, дүң-дүләрәсн сөөһин манһарт саатулгдад Мапж унтад одв.

«Ав-ав-ав» гилдәд, авад ндчкх бәәдлтәһәр, хасн буу- һин сумн мет гүүлдәд аашх нохасин ду соңсн Хар те мәнә ноосн деесән ардан цуврлҗ хаяд, дор ормдан суп дөшәд, хойр көлән деегшән кеһәд, хойр тохаһарн һазр түшәд, элк түргүр нохас тал хәләһәд кевтв. «Чи бас лигәд кевт», — гиҗ Мергниг кевтүлв.

Түрүләд бавалдлдад ирж йовсн бүрүһин чингә хойр ик ноха кевтсн Харин бара авчкад, тотхад, өврсн 'бәә- дл һарад үрвлдв. һурвдгчнь күцҗ ирәд цуһарн шицгш- лдәд, сүүлән хүрүлдәд, тедүкн бәәсн бавһр шарлжп тал гүүлдәд, неЛәд ар көлән өргҗәһәд нәрәр чирдлдәд сәр- лдәд бәәв. Хар Мергн хойр төрүц тагчг кевтнә. Хамгин түрүнд ә авч гүүсн ахрхн шииртә, сертхр чиктә хар ба­рг, хамгин ардас гүүж ирв.

39

Хар арһул толһаһан өпдәлһәд; «Балтг, Бэлтг», «Цо- охр, Цоохр», «һалзн, һалзн», — гиһәд цуһараһииь иер- динь келәд дуудв. Тер саамдап Хар йовһи сууһад, эрг- ндән ноһа үмтәһәд: «Коти, Коти, Коти!»—гиҗ сүлир- сн хар барг дуудв. Коти хойр чикән сертәлһәд өөрдх бәәдл һарв.

Така, така тарһлда

Тарһи хөөнә нуһлур, *

Нег бәрм шииртә Некән ндә доладг.

Котп, Коти! — гиһәд Хар Коти тал деесән хаяд хәрү татв. Коти деесн тал хәләһәд, хойр чикән сертәлһҗәһәд дееснә үзүр көөлдәд моһа гиҗ медәд, хойр өмн көләря дарад наадхар седв.

Хар, деесән бий талан татад, Котиг өөрдкҗ авад «һар һалзн, һаза некә, ноха долаҗана! гиһәд Котинь толһа иләд, чикнәннь хуухинь мааҗад, хойр өргн хоор- ндкинь хурһарн һбҗгнад өндәһәд . боссн Мергнәр тол- һаһинь илүлв.

Эн хойр Котитә таарад йовҗ йовсинь үзәд, наадк похаснь энд, тендәһүр эрглдәд һазр шиңгшлдәд гүүлдв.

— Хәртн цааран! Намаг таньл уга айстан хуцлдад йовдг кишго элмрмүд! Балтг, һалзн, Цоохр^ гиһәд цугиннь неринь келәд, йеесән ардан чирәд йова йовҗ хоюрн хотар орад ирв. Нохас бийснь Манҗ бәрәд уйч- кх гиҗ санад тус-тустан бултад әрлцхәв.

Хар Котиг дахулад хотн дунд орад, кевтсн хөд эргҗ йовад, хөөдин захд, зелин өөр кевтсн күзүндән буута, хөңкнүртә хө бәрәд авв. Хөңкнүрнь хәңкнәд ә һархлань тәәлҗ авад, альчурарн ораһад хавтхлчкад, деесән Мер- гнәр чирүлчкәд, хөөг күзүн деерән теңнҗ үүрәд, хотнас зааград һарв.

— «Балтг», «һалзн», «Цоохр» ду тасртн гиһәд ар- һул келә йовҗ хотнас зөвәр хол һарад, хөөһән күзүнә- снь деесәрн оосрлҗ авад Мергнәр ардаснь туулһад көт- ләд һарв. Хөн түрүләд курад дахҗ өгл уга гедглзә йо- вҗ, хотнас холд зааград одсан медәд Хариг дахад хат- ри алдад йовб. Хар хөөг көтлҗ ирәд хотн дунд бәәс.ч тергнә төгәһәс уйчкад Мергнтә хоюрн ә уга унтхар орв.

Нә, аңһуч күн, нохасла яһҗ күүндгинь медвч? — гиҗ көвүнәсн сурв, 40

— Эврәп эс новей болхла нткхи уга биләв, — гиж Мерги келв.

Өрүн хоти а ул с бослдад, күүкд улс үкрән саалдиа. Тергнә төгәһәс уята кок хон пҗлән хәәһәд мәәләд бәә- нә. Хотиа улс оврмж кслдәд хурад ирцхәнә.

— Эитн күзүпдәп буута, зүснь көк, «сетрә» хөн болх бәәдлтә, бичә кондәтн. Эзнпь олж авхмн,— гиҗ Бадм »вгн хәнкнж келжәсиг соисад Хар һарч ирв.

— Энүгити соонә хотпа захд мәәлҗ йовсн әәһинь сонсад, көөлдәд, цалмдад бәрж авлав. Күзүндиь '■ хон- кнур ЖИШ1Ж повж, чопас үргәд, иҗләсн сален бәәдлтә,— гнһәд Хар хавтхаси эркән чиңгә шар күрл хөңкнүр һа- рһж авад күзүнднь зүүв. Бадм өвгн өөрдәд — «Сетрә» хөн гиж би келлүс. Энти йоста гидг эзндән таңгсг «сет- рә» бәәж.

— Хар, энчи чини хөвәр олдҗ. Кишгтә, буйита күн болн гижәнәч. Эичн көк зүстә—теңгрин сетрә гидг эн. Теңгр чамд кишг заяна гидг эи! Энчн һар долаһад бә- ?нә, һарт ижлдсн бәәдлтә. Булһн, үс өг!—гижБадм үкп сааҗ йовсн бердәп келчкәд, модн күрз авад зел тал йо- вж одв. Сетрә көк хөн үсән уучкад тергнә сүүдрт кевл- һән кевәд кевтв.

—«Болх күүнд, бор туулан зем олдна» Буурла Хар сәөнәһә күзүндәи буута, күрл хөңкнүртә сетрә көк хо олҗ авч! Кевтсн темәнә амнд, ки хамхул орна гиһәд, кишг эврән орҗ ирнә гидг эн. Ик сән, белгтә, йорта юмн. Көк сетрә—теңгрин сетрә, цаһан сетрә—бурхна сетрә болдгҗ. Талдан сүҗгч күн болхнь энүг хурлд авч одад, тәрндүләд әмрлүлх билә. Хар тиим күн биш, — гилдәд хотна эмгд, өвгд төр келдәд, шууглдад, эн зәңг үзг-үзгтән тарад одв.

* * *

«Өрүнд зел эргәд, үкр саасн цагт үс ууҗ.дасси ген- трин сетрә көк хөн геедрж» гилдәд хотна берәд, бергд, эмгд цуг’шууглдад бәәцхәнә.

Хөөч Манҗ хөөһән бүрткнә, то бүрн болпа. Зүсәр бүрткхлә сетрә көк хон лавта уга болҗ һарпа.

— Сетрә көк хө үзссн болвзат, — гиһэд Манж хот зргәд күн болһнас сурна. Күн медхш, күн үзхш. Кемр сөөнәһә чон иохаст медгдл уга нрәд ндчксн болхла, земнь олдх гиһәд Манҗ хотна' эргнд бәәсн сала, судл,

41.

зуухс эргәд, гергән, күүкән дахулад негжәд хәәнә, ол. дхш.

— Акад юмб? Негл көңглд унсн юмн кевтә илми- җилмн болҗ одв. Цедә зәәсң көвундән нерәдҗ сетрәд. сн хөн билә. Ода намаг алх! — гиһәд хөөч Манҗ хот- каннь улс цуглулад селвг сурна, келәд, кевшәд уульн дуулад гилтә бәәнә. Зәрмснь: энтн нег уга юмн биш. энүнәс көлтәстә ик гидг төр болх гилднә. Зәрмснь: үкс гиҗ эзндән зәңг өгхмн гилднә. Уга, ә угаһар дораһап хәәхмн, Зуухд орад өядәд кевтдг болвза гилднә. Зәрм снь: үкс гиҗ зурхачд одҗ бичг татулхмн, шо нәәрүл хин, белг бәрүлхмн гилдҗ олн зүсәр тәәлцхәнә.

Хөөч Манҗин хоолднь хот орхш. Орнь өвр-шөвг бо- лад одҗ.

Манҗин гергн, күүкднь усн-цасн боллдад уульлдад бәәцхәнә. Зәрм бурхнд ик сүҗгч өвгд «сетрә» хөн гее- дрсн бүүрд бәәхмн биш гилдәд, цеерләд бүүрән сольхар чигн келцхәнә. Эн һазриг алмс эзлҗәнә гилдәд зәрмснь шивр-шивр гилднә.

Му зәңг — гүүдлтә, холын зәңг — холвата. Эн зәнг Цедә зәәснгд күрч оддг болна. Күрхләрн бас олн зүсәр күрч. Цедә зәәсң Бадашиг дуудулад:

— Шулун болдгар хойр шарһиг тат! Мана сетрә көк хө хөөч Манҗ Буурла Хар хойр токарчкҗ! Соңсҗанч? Токарчкҗ. Кишг зәәлнә гидг эн! Эндр Манҗ чамурир- сн угай?

— Уга, уга, ирсн уга! — гичкәд Бадаш һарад гүүв. Эмәл тохтл, эмгн нәәтхтл Бадаш хойр мөрнд татсн та- чанк үүдн хоорнд көтлҗ ирәд зогсаһад оркв. Цедә зә- әсң* миркиһәд, аң тал довтлн гиҗәх арслңгин бәәдл һа- рад, дун уга ардк коозл деер һарч сууһад өргәрн өмә- рән заав. -

Хоңхта дуһута, хойр хоиһр һалзн, хойр талан толһа- һан хаяд, паструңкан шүүрәд көндрәд һарв. «Нүднбү рд, чикн сард» гив, хамаһур тер хотнд ирснь медгдсн \та. Хөөч Манҗин һаза хойр хоңһр һалзн толһаһари наадад, туруһарн һазр тееһәд зогсв. Хотна улс, ик-ба’| уга, икр-өрәсп уга архалдад күрәд ирцхәв. Цедә зәәсч тачанкасн буув. Иовн-йовҗ хөөч Маңҗиг шулунболдгар авч иртн, гиҗ закв. Хотна хойр көвүн, хөөнд йовсн Манҗиг дуудхар хурдлад йовад одцхав. Манҗ мөрнд татсн тачанк гериннь һаза ирҗ зогссиг үзәд, бийнь гүү- 42

хәрн аашсн бәәж. Манҗ хотна захд ирп, махлаһанав- ад, толһаһан гекәд дөрв көлдн алдад йовна. Тачанк тергнә өөр хурсн улс цуһарн Манҗ тал ормалдҗ хә- ләлдв.

— Юн дөрв көлдәд, дуһлзад йовнач? «Сетрә» хөө.чә семҗн севркәдчп дсгә болж, йовну? — Өөрд нааран! Ма- нҗ бөгн хатрад өмннь күрәд ирв.

— Буурла Хар урҗ сө ирлү?

— Ирен у га! — гиж, һазр хәләҗәһэд келв.

— Урҗ асхн нохасан тәвлч?

— Хариг иртхә гиһәд келчкәд, асхн әмти ә-бәәдән орхла Балтг, һалзн, Цоохр һурвиг тәвчкләв. Хар ирсн болхла мана нохас таслад хайчкх билә. Тер сө нохас ам ацһасн уга. Тегәд би танд зәңглсн угав, — гиҗ Ма- нҗ эгзңнҗ келв.

— Харта хоюрн хар гериннь өрк бүтәһәд, үүдән ха- ачкад «сетрән» мах «зооглвт», кишва нохас! — гиһәд Цедә төмр тайгарн Манҗиг хойр, һурв зодад авв.

— Цедә зергәс! «Сетрән» мах идеи болхла, өргн тай­на хойрм заагрг, һурвн үрән һулмтдан булулсв!— гиҗ андһар тәвб. Тергнә өөр аарглад зогсҗасн улсин зәр- миннь нүднәс нульмсн һарад, буру хәләҗ эргәд эс мед- сн болцхана.

— Тегәд нохас эс тәвсндән Хариг хармнад «сетрә» хөөг әмдәр өгәд тәвчквч?

— Теңгр цоктха, темән девстхә! Хар ирсн уга билә,— гиһәдМанҗ биркрәд уульв. Гергнь, күүкднь цуһарнэц- кән дахад уульцхав.

— Көдәһин көк чониг көндәл уга бәрдг мини нохас сул бәәһә бәәтл, кен ирҗ хотн дунд бәәсн хө авдв? Келцхәтн, — гиҗ Цедә өөрән бәәсн улсасн сурв. Нег чи- гн күн ду һарсн уга.

— Теңгрин сетрә хөөһән тер чини хәрүлҗ йовсн миң- һн хөөнәс өгш угав, кишва ноха! Өрәсн нүдән өгәд бо- лв чигн, өрәсн өвртә цоохр үкрән өгәд болв чигн мацһ- дурин бийднь хөөһим олж, ас. Эс олхлачн, эн бәәсн кү- үкдинчн өөр элкн деерчнь өөк шарнав, — гиһәд Цедә зә- әсн нар-цар йовад аралдад бәәнә. Хөөч Манҗ дун уга. Ода деерән барун цохариь чичхлә, зүн цохан тосҗ өг- хд белн.

— Йов цааран, тер тергнә ард сууҗ ав,—гиһәд Мап-

43

җиг төмр тайгарн нудрад оркв. Маиҗ гергиталан нүд* кәннь булңгар хәләһәд «тер хөөдәи хәләҗә» гиси докъя егчкәд, тачанкин ард ирәд, Цедә зәәсңгиг ирҗ суутл люди көшә болад зогсҗаһад, зәәсң коозлдан орадсуу- сна хөөн, тачанкин ардк ууц деер дун уга һарад суув.

Бадашин хойр һардад бәрҗәсн җола гевс көидрвуг- ап гилһнлә хойр хоңһр-һалзн, өлнгд орсн туүмр метөр- вкәд одв.

— Буурла Харин тал зал эднән! — гиҗ Бадашин ну- рһар төмр тайгарн хатхв. Оватын өмн зооһас орсн «поштин хаалһар» иәри улан тоос һанзһрулад, хойр хоңһр һалзн хурдари орад аашна.

Ботхта темәһән идгтә бәәрнд күргәд хәрҗ йовснХар кен аашхинь дүңнҗ медәд, үкс герүрн орад:

— Цаатн Цедә зәәси аашна, ю-күуһән ахултн!—гчҗ зәнглчкәд, ори тусан эрст өлгәтә бәәсн хорһлҗн сумар хадг бердәнкән. авч һарад, сетрә хөн уята бәәси тёргн деер сууһад, чавгинь суһлҗ авад тоста сернҗлэр арчад сууна. — Мерги! Өөрәсн шомпл авад ир! — гиҗ дуудв.

Җаҗин харҗас үкрмүд услад ирҗ йовсн КаҗХариг үзчкәд, Харин өөр ирәд суув.

— Цаадк аашсан үзҗәнт? Эн кевтсн сетрән эзнирж йовна, — гиҗ Каҗд шимлдҗ келв.

— Нохасарн намаг . шуучулчксн саната, ода минп бәәдл үзхәр ирҗ ЙОВДГ болх. Чи өөрән су, йир Ют! гидгҗ. Сетрә көк хөн эднә өөр «кард-кард» гиһәд кев- лһән кевәд кевтиә.

Хойр хоңһр-һалзн сели, сели җиндүрәи шүүрлдәд делен хатрҗ ирәд, Харил һаза зөвәр тедүкнд уудан ке- мллдәд зогсцхав.

— Цаадктн хөөч Манҗиг ардан суулһҗ, эн көк «сет- рәһәс» көлтә энүнә элкн деернь эрәс эрҗ йовх бәэдлтә, —гиҗ Хар Каҗд дораһур келв. Тачанкин ард суусн Ма- нҗ үкс һәрәдҗ бууһад, Цедә зәәсңгд дөң болхар седв. Цедә зәәсн Манҗиг төмр тайгарн өрчәрнь түлкчкәд шуудтан тергн деер суусн залус тал ирв. Залус босад мендлцхәв.

— һал удлә бу арчад, анһучлхар бәнч? Эн эргнд чон үзгдну, — гиҗ Харас Цедә зәәсң адһҗ сурв.

— Уга, эи эргнд бәәсн чонитн хаһад чиләчкләв. Ми­ни көвүн шар шову, зорх хаҗ ирәд арчсмн уга. Ода йо­вж аңһучлдг һазр уга болад ийм «көк чонмудт аңнгдг 44

болув, — гиҗ Хар тергнә төгәһәс уята «сетрә» как хө үзүлв.

Цедә зәәсңгин чирәнь хумхлтад, арань зуугдад одв.

— Эй, наар! Кишва поха! — гиҗ. Цедә Манҗиг дуу- дв. Сетрә көк хө үзсн Манҗ бүдрн, түкчн хөн тал гүүв.

— «Сетрәд» бичә өөрд, энчн чамаг угаһар бузрдж. одсн хөн. Мани; зәәсңгнн өмп һудиһәд зогсв.

— Хард өгсн угав гиҗ аидһар өгч уульҗалч, эн юмб? Бурхн уңгта Цсдә зәәсңгәс Буурла Хар дота бо- лад бәәвү? Кишва худлч, ичртән ишкә хаасн элмр! — гиһәд ташад уңһав. Маиҗ зүн халхдан альхан нааһад босад зогсв.

Цедә зәәсң, түрд гитн! «Хан күүнд хазар уга»ги- һәд, «бөөснд утх үзүлҗәнт!»' Ууран нанар һарһх күнт. Эртинә нанла цухлдад, һалзурсн догшн нохасарн мини долһа кемлүлхәр седәд, намаг худл келҗәнә гиҗ санад: «Мана похас сул бәәсн цагт, сө ирәд дурта хөөһән ав, гергндән шөл өг»,—гиҗ намаг дамбрллат. «Келснүг— керчсн модн, мини заасн хө ирҗ автха!» — гиҗ эн өөр- тн зогсҗаси Манҗар келүлләт. Үгдән эзн болты. Ода эн хөөһән үзҗәнт, таньҗант? Арһта залу авад ирнә гидг эн. Авхларн, би бийән иткүлхәр темдгтә болх гиһәд тана теңгрин «сетрә» хөөһитн авч ирсм эн. Манҗд мел гем уга. Тана ке гисиг кев. Нохаситн цаглань тәвлә. Тана нохаст хуцулхн угав, нохасарн бичә әәлһәд бәәтн гиҗ .мини келен үгдхордад, һацад, та нанла марһлушт. Ода вег марһан мини болв, гиҗ зарлҗ чадҗанав,—гиҗ Хар залусар герч кеҗ инәв.

— Худл1 Тер кишвата үгән негдүлчкәд, иохас уята бәәтл чамд көтлгәд тәвчкснь нанд медгдҗәнә.

— Цедә зәәсң! Нохас цуһар тәвәтә билә. Эс иткҗәх- ләти бурхид мөргҗ өгнәв, бууһин ам долаҗ өгнәв. Та, йоста аңһуч күит, аңһуч күүнә андһар ямаран болд- гинь медпәт, — гиҗ Хар иткүлв.

— Мана баав чик келҗәнә: нохас цуһар сул билә. Би бааван дахҗ тана хотнд одлав. Мана баав — ду та- сртн! гиһәд хәәкрәд оркхла тана нохас сүүлән шарвад- лдад, һазр үнрчләд гүүҗ одцхала. Аңһуч күн тиим до- гши иохасла ээлтә болдмн гиҗ эн мини эцк келлә.

Танд үн иткүлхәр баав памаг дахулҗ йовла. Бн ода нохас. яһж эдлдгинь медәд авчкув. Би ода аңһучин кө- вүмб! — гиж келж, чадҗанав. Иигәд өсәд цергт мордх-

45

ларн бп зууһач сурһульта нохас дахула, цергт цсрглпәв, мекинь би танд келш угь аарглад зогссн улсин өмн һарад Цедә т< вудрмарн өрчән цокв.

— Ду таср! Кишва шулм,—гиһәд Цедә ьргв. ААергн ормаси өсрәд әмтн заагт ора/

— Мпни нохаснн чикнд чи хорһлҗ цутх. соцсв. Мини нохасин ам ч.и бәрлч? Яһад < нохасан меднәв, .нохасан иткнәв. Юмна әәль бәәнә. Нааһан нар бәрсн, .цааһан цар бәрсн, тә зүүлг. Эврәннь өрәсн өвртә цоохр үкрән ( ләд хонх билә. Мини малмуд үзхләрн энүнә ь дг болжана. Эн «сетрә» Хард яһҗ һарһҗ $ эс келҗ өгхләчн, нурһнасчн һурвн сур авад, ну үмс цацад көөнәв.

— Та, зәәсң, Манҗиг бичә цоктн! Та мана марһлушт, марһан мана болв, үгдән эзн болт! Мергн хәәкрв.

— Не, Хар, би «сетрә» хөөһән авад хәрҗәнәв күргҗ әмрлүлыәв, Маңһдур, нөкәдүрәс би чам нлгәнәв. Чи эн кишва элмрин өрәсн өвртә цоохр 1 ирҗ ав! Тер һанцхн үкрән чамд өгч тәвх угаһи ләй! Эн «сетрә» хө чи яһад авад одснчн нанд л җәхш. Болв келсн үг, керчсн модн, энунә ормд н ирҗ ав. Марһа авсн күүнд зарһ уга. Манҗ, соңс» Маңһдур өдрәр ирҗ автха. О да йов, хөөндән од!— һәд келчкәд, тачанк деерән һарч сууһад, Бадаш ергән заав. Бадаш җолаһан кисәд, беля болв.

Хар Каҗ хойр «сётрә» хөөнә дөрвн көлинь кү хойр козлин хоорнд тәвб.

Хойр һалзн хотна нохасас усхад хаадан авад Һа₁ Нэрн улан тоосн нәрхн-нәрхн өвсдин шилв бүрҗ КИИ( — Манҗ, герт орад, нүр-һаран уһаҗ авад, цә ууһ* һар, — гиҗ Каҗ дуудв.

— Та Хариг мана хотн тал бичә йовултн. Зәәснгн келсн үг соңсвт. Мини һанцхн үкр ирж. автха гивш. Л1и ни укр зәәсңгд харм биш, дәкәд Хариг нохасарн шуу- чулхар бәәнә. Нохас сул бәәсн цагт үкр хулхалж. ирв,— гиҗ бийән цеврдхәр седҗәнә.

— Тер сө нохастн сул билү?—гиҗ Каҗ өврж сурв.

— Сул, сул, би эврән тәвлв. Нам Хариг таслад хай- чкдмн болвза гиһәд гетә биләв, яһад Хар нохасд мед- 46 *- *

гдл ’у’га, ’нанд соцсгдл угй авад одень медгдхш, —гиҗ Манҗ көлсән арчв.

— Ацһуч күн нохасин зац меддмн! — гиж. Мсрги инәв.

— Нохаснь цуһар сул билә. Нанас көлтәстә Манҗд тусхинь медә биләв, һацам көдләд, Цедә зәәсңгд эв- рәннь келсн үгән иткүлхәр көтләд һарч ирләв. Залу күн иохаһас әәдв? Нохастн күүнә келсиг цугтнь медиә, зуг хәрү өгч чадхш. Ухата адусд, •нохасин з-ан„ авц медх кергтә, — ги-һәд Хар шог ксләд инәв. — Тертн эн Ман­жи г нохас тәвсн уга гиһәд ода Манҗас өшәһән авхар Манҗнн цоохр үкр ирҗ ав гиҗәнә. Манҗ һанцхн үкрән яанд өгч тәвш уган кергт эрк биш нохае тәвәд түкрх гиҗ санҗана. Хәрнь Манҗ, чи болһаҗа, өрэсн өвртә үкрәсн хоосн үлдвзәч. «Сән улсин нааднд, му күүнә әмн һарна» гидг юмн болвза! — гиһәд Хар шоглв.

' Манҗ эднә күүндә соңсад, цә ууж, авад, ханад, ме- ндләд хәрәд һарв. «Сән күүнә нәәрт, му күүнә әмн Һарна» гиҗ Хар келен мел чик. Эн хойрин хоорнд, би иокулад үкҗ йовнав, — гиһәд цокулсн орман бәрҗ үз- әд, — гем уга! Малян шарх эдгдмн... Хөөнәсн бичә кө- глхә, нань юмн керг уга. Гүвдүлдг болв чигн хойр хо- н.һр һалзниг татсн, көвклздг хар көгтә, хойр коозлта тачанк деер сууҗ йовлав, — гиҗ келҗ йовх.

«Пө-ө, тер Бадашла әдл хойр хоңһр һалзна җолач болен болхнь, өдр болһн гүвдүлв чигн яхлхн уга би- ләв»,—гиһәд дала болен ухан, тоолвр толһаднь орад, һарад йовна. Өдрин дуусн кеер хөөнә ард йовдг хөөч Манҗин толһад йир юн болв чигн орна. Манҗ бийнь номһн болв чигн—ношун күн. Шүвтр, давста үг келх- дән һавц күн.

Нег дәкҗ зунын сүл сар алдид Цедә зәәсң бас нег кергәр Манҗиг дуудулсмн бәәҗ. Манҗиг ирн гихлә Цедә зәәсң ишкә гериннь сүүдрт, цаһан, цаһан ширд- гүдсольвҗ делгәд: көлән җииһәд, көлсән хагсаһад, эл- кән иләд кевтсмн бәәҗ. Хаҗуднь нәәднр хөөнә эрән цоохр махар борцлсн борц сегләтә эвр-эвр гиһәд хагс- жадг болна. Хоөч Манҗ энүг үзчкәд, Бадашад одад нә ууҗаһад: пө-ө, эдгшго тиим гемәр гемтчкәд минь тиим эвр-эвр гиен борцар шөл келһҗ ууһад кевт- хинь! — гиҗ келсмн

Терүнә өмн җил Цедә зәәсңгин шург бәрсн туула

... 47

Манҗ булаҗ авад «болх күүнд бор туулаи зем олш — гпдг эн гиһәд күүкдтән чанҗ өгәд Цедәһәс гүвдул- чкәд: «Хәәмнь, хәәмнь өмп җил пүүҗ одсн герин нут- гт үлдсн, кенчрин кизәрәр өвдгтән халас тәвуләд, хар өрлә босад, харһа хашан үүдид хахр хар суулһ суув дәд хальгн чичрәд зогсхичн үзхв», — гиҗ харал тәвҗ кесг күүнд соңсхҗ келсн болдг.

— Не, одак хөөнтн олдву? Таниг хамараи авч одв? Яһвт? — гиҗ Шиндә Манҗиг эрк алхад орлһнла тосҗ сурв.

— «Сетрә» көк хөөг тер сө Хар ирәд авадйовҗод- смн бәәҗлм.

— Чи, кишва күн, эн Хариг ирхд нохас тәвсмн уга бәәҗч. Эн «сетрә» хө эврән һарарң көтлгәд тәвҗч — гиһәд олна нүүрт бийим цокад алн гив. Тана нохас цуһар сул билә, эс иткҗәхләтн бурхнд мөргҗ өгнәв, бууһин ам доланав, — гиҗ Хар андһар тәвҗ өгв. Тер бийнь иткҗәхмн уга. Нанур хәәкрҗ, хәәкрҗ Харигнө- кәдүр асхн мана цоохр үкр ирҗ ав, — гиҗ келв. Эв- рән ирҗ нохасан тәвнәв, — гинә.

— Яһад! Мана цоохр үкр юн болҗахмб. Авсан авг, би һанцхн үкрән өгш угав! Күүкдтән теҗәл кеҗәсн һанцхн хәләсн үкрән Хард өгәд тәвчкәд, та юн ки ки- илхәр бәәхмт. Тәвтн тер нохасан, тәкминь таслад авд- гар түкрәд тәвтн. Күүнә һанцхн үкрт дугшлдган уурх!— гиҗ Шиндә һаньдглв...

Г . * ’ '

* * *

■— Чи, Бадаш, шулун болдгар йовад хөөч Манҗиг дахулад авад ир! Нанд терүнлә күүндх бачм керг бәә- нә,—гиҗ Цедә зәәсң закв. Бадаш харгч гүүнә сәәр де- ер Манҗиг сундлад авад ирв. Цедә зәәсң Бадаш Манҗ хойриг дахулад гүд саадг сег дор одад һурвулн күүндв.

— Хар одак автха гисн хөөһән ирҗ авб? — гиҗ Манҗас сурв,

— Ирсн уга. Хариг ирҗ автха гиһәд тана келсәрнег ьгаәднр хө хашад үлдәчкләв, ирҗ авсн уга, — гмҗ Манж һоорҗ зогсад келв.

— Бөөрнь өөклҗәх күн гидг тер. Авл уга чигн одг. Марһчксн залу күн болад, олна нүүрт эмәһәд ирҗ авт­ха гиләв. Терчн нөкәдүр сө.чини өрәсн өвргә цоохр үкр 48 «

ирж. авх болҗ марһла. Чн медҗәнч? — гиҗ Манҗин нүд бүлтәҗ хәләв.

— Медҗәнәв! Та келләт. Би үкрәи өгш уга санатав, Нохасан тәвчкәд өр цәәтл маипав, гиһәд Маиҗ кар­та бор альчурарн күзүнәниь көлс арчв.

— Соңсҗапч, Бадаш? Өрәсн өвртә үкрән болхла, өв рләд хонхч - гиҗ би эс ксллүв? - Эврә юми эврә, эв- рә болчкад эцкр!

Кемр чп, Манҗ, эврәинь һанцхн хәләсн үкрән Хард өгәд тәвхлә, өркчн цөмрх! Тер мини малмуд, хөд бәәсн хотна чигәр ншкүлхп угав. Хойр, һурви күүкдән хормаһасн уйчкад хот төгәләд һууль һуухч.

Нөкәдүр асхн чамур ирх. Бадашд үзүләд уята ноха­сан тәв. Зуг Бадашиг эврән дахад хотнас һарһчк, эс гиҗ тер нохасчн энүг мөртәһинь бәрәд идчк. Хәрнь тер. Ухата болхла мед, сүүлтә болхла шарвад. Эн хамгиг чамд батлҗ келхәр дуудуллав, ора болхас урд йов! — гичкәд Цедә зәәсң түгдглзәд модн заагурн орв...

«Эндр, эндр сө Хар ямаран кемлә ирнә гилч. Ноха­сан цуһараһинь тәвчкәд, үкрән зеләсн уйчкад, ут уньд ишләтә маңһд хәәчән бәрәд, өөрнь суухла мини үкр чһҗ авх билә. Хард әмн кергтә болхла авхн уга. Кемр нохаст хуцулл уга хотнд орҗ ирәд, иим дала малмудас мини һанцхн хәләсн үкр тәәләд авхлань уньнд ишлсн «ханҗаларн» өрчәрнь шааһад, өрәрнь һарһад оркхв. Тиигхлә Цедә зәәсң шоодх биш, темә унулх бәәдлтә. Уга! Тиигҗ болш уга. Аврлт уга йовдл болх. Эн һалзу әдл нохас кү, ташр таньдг эврә кү бәрәд шууча бәәтл, би үкрән теврәд яһҗ суух бйләв? Үкрим авад йовж одхла, аанан саак нохас тәвл уга өгәд тәвчквч гиҗ өл- иәдх. Яахла сән болхв?»—гиһәд, өдр болһн чееҗләрн гүвдлдә йовҗ нөкәдүртнь хө-бүрүлин алднд хөөһән туу- һад орҗ йовна.

Нарн суух үзгт ик миркгр хар үүлн улм-улмар ниг- трэд, үүмлдәд, сумн ивтрш угаһар зузарад, бархлзад йовна. Хөөч Манҗ хөөдән хотн дунд орулад тогтнулч- кад герүрн орж ирв. һал деер нерәтә хәәсн хор-хор ги- һәд буслҗана. Хәәснә зег бүркәсн хойрин заагар һарсн уурас хуухлсн толһа, шиирин үнр һарна,

Манҗин хойр күүкнь барана өмн делгәтә өрәл шир- дг деер кенчрин кизәрмүд цуһлалад наадһас ксҗ наа-

мацханй. Герин баруМ иргд өрәсн өвртд цоохр укр уята 'зогсҗана.

— Эн үкрән мууха эртәс хантрҗахмч? — гиҗ Шин- дә үкрән далдлҗахинь медә бәәҗ зөрц сурв. Манҗ башМгаи тәәләд цугладан наалдсп өвснә бүр тоорминь һулмтын көвәд саҗв.

— Эн асхн Хар ирҗ авхмн — гиҗ келҗәлт? Мини үкр авлго одг. Өврләд унтнав, нанта хамднь авг! — гиҗ Шиндә уурлж, хэрү өгв.

— Эндр ирхн уга. һазак теңгр үзҗәнч? Үүлн бархл- зад, һал цәкләд оһтрһу ду һарчахиг соңсҗ эс бәнч. Хур асхад орхнь сән бәәҗ,— гиһәд Манҗ орн деерән Па­рад көл-һаран тинилһәд гедргән кевтв. Амрн тусад үрглх бәәдл һарчаһад еана авсмн кевтә һарв.

Асхн бүрүл болад, ики хол теңгр һазр хойрин ниил- врт улс-улс гиһәд цәклҗәсн цәклһн бүтү хар теңгр бу- дад хая-хая улаҗ зальтҗала. Ода теңгр төгәлч бүтү, дүң-дүлә, харңһу. Генткн «цәс» гиһәд зузан хар үүлиг шу цокад, һалд улалһчксн ут нәрхн суңһг мет цәклһн татад, һотьвкад нүдн ирмтл уга болад одв.

«Айңһин сумн» ораһар орад, оһтр сүүләр һарад, һазрт шаагдсн болҗ медгдв. Манҗ дор ормдан мен- рәд: «Җахн, җахн холаһар», — гиһәд һурв давтад кел- чкәд модан а^ад хот эргв. Генткн мөрн түргсн ә һарв. Удсн уга, Бадаш хоолан ясад, әәһән өгәд өөрдҗ ирәд:

— Манҗ? Чивчи? Йо, дәрк, дәрк, чамаг нохасан тә- бчксн болвза гиһәд әәһәд үкҗ йовлав. Чини нохас тә- вүлтхә гиҗ намаг илгәв. Тәвнәв гиҗ чини келсцг итк- җәхмн уга, нанар герч кехәр бәәнә. Тәвҗ әрлһ теднән. Шуучхан шуучг, идхән идг, чамд юя болҗана,— гиҗ Бадаш мөрн деерәсн өкәһәд Манҗд түңгрцгтә тәмкән өгв. Чилм хар мөрн хуурхслад толһаһан сажв, мөрнә шүвтр көлснә үнр А|анҗин хамрар орҗ таангрв.

— Бууһад, терт орад цә ууһад йовтн, — гиҗ Маиж, сурад түңгрцгтә тәмкинь хәрү өгв,

— Уга! Бууҗ болш уга. Деерчн хур орхар йовна. Үкс гиҗ хәрнэв, мөрнәннь җола кисәд Манҗиг дахад үрвҗ йовб.

«Нохас тәвҗәнәв!» — гиҗ Манҗ һурв хәәкрчкәд, Бадашиг нег дууна шаху хотнас зааглчкад, хәрү ирәд нохасан тәвб.

Сөөннь өрәл болен кемлә Хар саак кевтән темәнә

50

ноосар томен деёсән далвчлсн, маляһан нуһслҗ бәрсй хотна захар орад ирҗ йовна. Балтг, һалзн, Цоохр цу- һарн күүнә бара авчкад таслад хайчкх бәәдлтә гүүл- дәд аашна. Хар үкс гиҗ дор ормдап сууһад, деесән бийән төгәлүләд хайчкад, өвс үмтәһәд эс модси болад нохаснн нерд келәд, дуудад суув. Түрүп гүүҗ ирсн цоо­хр ноха Харин хажуһар дави; гүүһәд хәрү эргәд, Харин ду соцсад, сүүлән шарвадад, һазр үнрчләд зогсв. Наа- дкснь цоохрпг күцҗ ирәд тогтнцхав. Хар: «Цоохр-Цоо- хр, һалзн-һалзн хәртн!» гиж, хәэкрәд, хавтхасн хойр чимгнә яс хаяд боев, Цоохр һалзн хойр неҗәдәр бу- аллдҗ авад, өмн хойр көлдән хавчад кемләд кевтцхәв. .Наадкснь өөһүрнь эргәд Харин суусн орм шицгшлдәд улдцхәв. Хар санамр хотна дунд орҗ ирәд эн-тендән Манҗин цоохр үкр хәәһәд, зел эргәд оркна, һацата эл- мр олдхш. Арһул, үкрмүд заагур йовад урц-урц гиһәд һал һарчасн Манҗин гер тал ирәд шаһана. Манҗ һул- мтин көвәд, нүднә цамрха мөлҗәд сууна. хойр күүкнь шивңкәсәр наадлдад, инәлдәд бәәцхәнә. Гер эргдг «Коти» гидг хар барг зүн иргд яс кемлҗ кевтнә. Өрәсн евртә цоохр үкр герин барун иргд кевәсән кевәд уята зогсҗана.

— Йо көөрк, Манҗ мини, һанцхн хәләсн үкрән һәә- вһә гидгәр далдлж. Ода эн үкринь көтләд хәрхлә. эдн ^рк-бүләрн усн-цасн болад уульлдх. Эднә зәв. Эс авх- ла Цедә зәәсңгин зөв диилх тернь нанд әәмшгтә. Эн өрк-бүлин теҗәл кеҗәсн һанцхн үкр нанд кергтә биш. Зуг нанд, залу нерн, марһан кергтә. Манҗинкн ианас хамаран одх билә, би энүг авнав, дәкәд хәрү өгчкхв, гиҗ ухалад Хар тедүкн бәәсн хулен хаша тал одад, нег шар хуле суһлҗ авад, үзүринь шорлчкйд, термин нүкәр ноохр үкрин хамрар хатхад бәәнә. Цоохр үкр хамра- рн бүшкүрдәд, шуукрад, сүүлән хөрүләд, доран тав- шад, ардан кәәрәд һотьвкад бәәнә.

— Шиндә, тер үкрән хәләлч, оралдҗадг болвза, — гиҗ Манҗин ценней дун соңсгдна.

Шиндә босад өвриннь уя хәләһәд, хо-хо гиһәд сер- күзүһинь иләд тогтнулчкад, — оралдҗах юмн уга, ха- лурхчах бәәдлтә, — гиһәд хәрү хоттан орв. Хар үкриң хамрар дәкәд хатхад оркна. Дәкәд цоохр үкр өрәсн өв- рән саҗад, шуукрад, сүүлән хөрүлә^, ардан хәәрәд һу- лмтинь цацн гив.

51

- Шоодра хатхҗахмп ксвтә яһҗ адрҗахмб энчн! һаза цупцг, герт халуп, халурхҗана гидг эн. Хот уутл һаза һарһад унчк. ЛАана хөвәр хур орн гиҗәнә, — гиҗ Манж. Шиндәд кслэд, күүкдтән тальвран өгәд, Шиндә орҗ нрхлә шөл уухар, госта һарап арчад, шүдән шигш- ләд суув. Шнндә өрәсн өвртә цоохр үкрән герин ард һарһад, ишкә герин өргн бүсәс уйчкад хәрү орҗ ирв.

— Ю, әәҗәнәв, һаза яһсн харңһу бәәхмб. «Нүд чичм харцһу» гидгти эн кевтә, нам юмн үзгдхш. Болв хур ор- дг бәәдл уга. «Орань цоорха — ордг, гиҗгнь цоорха— гиндг» гндг эс билү? Деед үзгәсн иргнь шармгдад се- гәрҗ йовна, — гиһәд Манҗин шар шаазң авад, шөлән самрв.

Герин ард, герлә — гер болад наалдад зогсҗасн Хар, Шиндәг гертән орад, ардан үүдән хаалһнлань өрәсп өвртә цоохр үкриг уяһинь өврәснь мөлтләд, эв- рәннь деесәрн томһлад, көтләд һарв. Хариг зөвәр хот- нас зааград одсн цагт, кеер яс кемлҗәсн Цоохр күү- г.ә ә авад, яңгшад хуцв. Терүнә әәһәр Балтг һалзн хойр хуцлдв.

Хар ишкә хаац деер кевтсн эрг-дүрг гиҗәсн Манҗ нохасин әәһәр үкс бобад, гериннь бүст хавчулһта бәә- сн ут уньнд ишләтә маңһд хәәчән авад хот эргәд йовҗ йовад, нохасин дун уурхла, холын барахарвад, чиңн- җәһәд нохасан дуудв. Нохас энд, тендәс гүүлдҗ ирәд шарвадлдад бийсән үзүлчкәд бәрәд уйхар бәәнә болһад зулад әрлцхәв. «Хар ода эс ирнә гидг эн»,.— гиҗ са- иад Манж, хәрү хотнурн ирәд, ишкә хаац деерән тәмк татад суув.

Бүтү хар үүлн бут-бутар салврад, үзг-үзгтән нүүһәд тарҗ йовна. Хоовтрад холын баран барс-бүрс үзгднә.

Манжд генткн үкрнь сананднь орад, тәвхәр седәд ирнә. Үкр ормдан уга. Шиндә хәрү герүр орулад уйчк- сн болх — гиж. санад, Манҗ хот эргәд цуг эргндкән бүрткж, йовад, асхн тәәлчксн башмган сольхар герүрн орна, үкр герт бас ормдан уга. Үкс һарад герин ард ирнә. Үкрин ормд өврәснь мөлтлчксн деесн герин бү- сәс шавшҗ кевтнә. Манҗин зүркнь «пард» гиһәд одв.

Болв өрәсн өвртә адусн уяһан мөлтлчксн болвза гиҗ санад, хотн дунд орад, зел эргәд, хашан иргәр эргәд хәәв. Үкр уга! Бийән иткл уга Манҗ дәкн нег негҗәд оркв. Заһрмгаснь көлсн чиихәд, арань зуугдад ноха- 52

сан бүрткнә: һалзн Цоохр хойр хөөнә захд кблән җии- лдәд хәврһәрн кевтцхәнә. Балтг хот эргәд, нохан шее- рң кедәд тедүкн гүүҗ йовна. Коти гериннь һаза ирглә наалдад хоңшаран хойр ар көлмүд заагурн шурһул- сн тоһшлад кевтнә.

Манҗ герүрн үкс орҗ ирәд Шиндән шилвәрнь дев­ок серүләд: — Теңгр цокна гидг эн, темән девснә гидг эн! һазак үкричн юмн авад йовҗ одҗ! Асхна яһад эс герт орулҗ уйлач, кишва домбр, залху ө!.. гиснь әрә соңсгдад гүүһәд һарч одв.

— Йо, ях, ях, юн гинәтә? — гиҗ өврҗ серәд Шиндә нүдән һариннь нурһар арчад, үсән савилһәд деерк ху- вцнаннь барун ханцнднь зүн һаран шурһулад, ардан чирәд Манҗин ардас гүүхәрн һарв. Герин ард үкрин еврәс мөлтлсн бор деесән төөмдәһәснь авад, ардан чирн яһла-халган татад зелән эргәд, хотн дундуһур гүү- һәд гер болһна һаза одад: «һанцхн хәләсн үкрим бидн хулха авч одв! һарч үкрән хәләтн, бүртктн!» — гиҗ хә- әкрәд, хот эргҗ ирәд, зеләс уята бәәсн өрәсн өвртә цоохр үкрин, һалзн туһлын.өөр деесән бәрәд суув.

— Бос, бос! һарч үкрән хәлә! — гисн дуд энд-тенд соңсгдад харһа хасвчнр харҗңнад одцхав.

— Залус, түрд гитн, бичә һартн! Нохас бәрҗ уйнав, Балтг, һалзн, Цоохр! — гисн Манҗин дун соңсгдв.

— Я, нохас сул бәәҗлм. Нохас бәәһә бәәтл, юн әмән хурлд бәрсн күн ирх билә. Манҗин өрәсн өвртә үкрин төлә махан нохад идүлхәр седдг күн бәәхий? Айстан би- чә ниргәд йовтн! — гисн Манҗин барун бийд бәәсн ге-- рәс томһ сахлта хар өвгнә дун цуһараднь соңсгдв.

Хотна улс нег-негнәннь дууһар цуһар шууглдад бо- слдв. Оһтрһун олн ивр-ивр гисн одд, дорд үзгәсн шилә- гдәд нарн суух үзг талагшан баглрад, әңгнь цөлдәд ме- дг-үлг үзгддг болҗ. Нарн һарх үзгәс өр тунтрад, хоо- втрад, холын баран үзгдәд, өрүн торһас энд-тенд торл- зсн ә соңсгдад, орчлң өмнк кевәрн өдрә җирһлән экл- җәнә.

Гер болһна өркәс нәрн, көк утан цоонград, һаза су- улһ харҗңнад, зел деер үкрмүд шуугулад сааҗах ә һарад ниргәд бәәнә. Әмтнә үкрмүд цуһар бүрн, урдк кевтән бәәр-бәәрндән хонҗ. Зуг хөөч Манҗин өрәси өв- ртә цоохр үкр уга, кевтән уга.

— Эртинә Цедән сетрә көк хө авсн күн авчана гидг

53

эн. Нань нааран зөрҗ ир.дг кун уга. Ним дала «һалзу» нохас бәәһә бәәтл я тад күн зөрҗ ирдв? Дәкәд терүкрнь Манҗин гериннь бүсәс уята бәәҗ гинә. Ямаран алмс- та күн болхв? — гилдәд хотна залус, өвгд, эмгд дала болен улс өврмҗ кеҗ күүндәд Манҗин тал ирцхәв. Әмтнә малмуд тег темцәд тарвалдад һарч йовцхана. сүүлнь хотна захд терг шөргәһәд 0әәһә бәәнә.

Манҗин зеләс уята улан һалзн туһл малмудын ар- дас хәләһәд, күзүһән сунһад, утар татад мөөрәд бәә- нә. Шиндә зелин һасна өөр бор деесән һартан бәрсн, һалзн туһл талан хәләһәд ууляд сууна.

— Өрәсн өвртә үкрән өврәсн өгәд тәвчкәд. өнчрәд үлдсн туһлан яахв!—гиҗ суусмн эн. Өцклдүр асхн ге- рт орулад уйчклавдн. Маниг асхн хотан ууҗатл, гев- генткн үкрмбидн сүүлән хөрүләд, хамран бүшкүрдәд, ардан хәәрәд бәәхләнь халурхҗадг болх гиһәд һазаһар- һад герин бүсәс уйчклавдн. Ода юн эрлг номин хан авад йовҗ одв гихв. Хар авна гидг тер. Хард мана үкр оч ав гиҗ зәәсң келҗ гиҗ Шев келлә. Тегәд мана Шев нохасан тәвчкәд моднд ишлсн ханҗалан авад манх бо- лҗ келҗәлә. Дәкәд би герт орулхан мартад хуурҗв, — гиһәд Щиндә келәд, кевшәд боев.

Манҗ хөөдән хотнас холҗулад өмннь һарад, тогг- нулҗ идүлчкәд, хәрү гер талан чикинь цокчксн элҗгнин бәәдл һарад үрвҗ ирәд зелин өөр цуглрсн улс тал ирв. Ар захд бәәсн герин бичкн күүкн ивлцнә суулһ дүүрн шаху үс бәрсн, хаҗуднь дахсн томһ сахлта өвгнә ач күүкн модн ааһта тос бәрсн Манҗин тал одад, ик күү- кинь дуудҗ авад өгчкәд гүүлдәд хәрҗ одцхав.

Манҗ хотнаннь улсларн мендләд һанзан һарһҗ авад тәмк чикн бәәҗ, сана авсмн кевтә:

— Үкриг авдгнь йирин Хар. Харас талдан күн ирж авш уга. Эртинә Цедә зәәсңгин сетрә көк хө ирҗ авх- днь маңа нохас цуһар сул билә. Нохаст чигн, нанд чи- гн медүлл уга авад йовҗ одла. Цедә зәәсң намаг эврән огәд тәвчкләч гиһәд ода бийнь уурлад, аглад бәәнә.

Одак Хард «арһта залу болхла, мана нохас заагур орад Манҗин цоохр үкр ав» — гиҗ келснәннь хөөн намаг дуудулж. авад «Чи, Манҗ, арһта залу болхла. Хариг нохасарн шуучулад: дөрвн мөчинь күләд нанур авад ирхләчн, Харин темәнлә әдл темә унулх биләв»— гилә. Ода сапад бәәхнь тср үг нег уга үг биш — гиж 54

саннав. Ода тер Хар тал одхм, яахмб? Тадн, залус, нохас цуг сул бәәснд цуһар герч болцхатн. Эс гиж иа- маг Цедә зәәсң цокж алх гиҗ томһ сахлта өвгн тал хә- ләҗ келв.

— Би эврэн однав, тер хөөнтн яахмб? Хулхалҗ авсн мини һанцхн хәләсн үкрин үсн чамд хорн болг, хавснчн дегә болг! Хойр күүкнәңнь кульмс, өнчрәд үл- дсн һалзн туһлыннь нульмс, амндан балһад авч ирв, — гиҗ чирәднь нульмнав, — гиҗ Шиндә беләрн нүдән арчв.

— Ду таср! Цаадк туһлан тәвҗ иҗлднь күрг, цәәһән чан’ — гиҗ Манҗ сурулан амнасн суһлҗ авад хәәкрв.

— Манҗ мел чик келҗәнә. Би өрүнәһә бас тиигҗ иелҗәләв. Хар йоста аңһуч күн. Аңһуч күн цуг ан- һудын заң, авцинь меддмн гиҗ би соңслав. Тиигхлә нохаст юн бәәх билә. Нохас күүнә һарт еснәхн. Сиврт ивг-чивг модн заагт бәәдг аңһуч улсин бийнь иим арвн дөрвтә, тавта көвүдин бийснь ик утх авч һарад аю алад авч ңрнә, — гиҗ одак Сивр эргҗ-эргҗ ирсн Аздан Хулхач келҗәсинь соңслав. Миниһәр болхнь үкс гиж цәәһән ууҗ авад Харин тал йов. Хар эсавснболв чигн, малый көл мәәһг болдгинь меддг, ут чиктә күн терчн, нег чик селвгән өгх. Айстан харал, йөрәл бичә тәвәд бәәтн, — гиҗ томһ сахлта өвгн келчкәд ачан көтләд ге- рән темцв.

* * *

— Цаатн тер зо деерәс нег мөртә күн довтлҗ ааш- на, тарцхатн, зәәсңгин элч болвза, — гиҗ өвгн хәрү эр- гҗ келв.

— Бадаш ирж нохас тәвүллә, ода юн болсинь мед- хәр аашдг болх. Тадн тер күн иртл бичә тарцхатн, — гиж келәд Манж мөртә кү гердҗ хәләв,

— Тер күүнтн махлаһарн хойр талан дайлад нәәхл- с.н болад йовдмб, — гиж туһлмуд һарһад ирҗ йовсн би лчхр шар бер келв.

— Тиигхлә би меджәнәв. Терчн: «нохасан бичә тәвтн, би эврә күмб» — гисн докъян болдмн. Эн шидрә күн гидг тер, — гиж Манж цәәлһв.

Зелин өөр баглржасн улс цуһарн зааград, тедүкн

55

одад, мөртә кү күләһәд зогсцхав. Довтлҗ йовсн мөртә күн хотнд өөрдҗ ирәд, мөрнәннь аминь татад, шурун хатрларнь өөрдәд аашна.

— А, энтн ода мана күүндҗәсн Буурла Харин көвүн бәәҗ. Не, ода энти нег зәнг авч аашна гидг эн. Хәрнь өрүнә зүн нүдм татад бәәлә, — гиҗ Манҗ генткн бай- рлсн бәәдл һарад маасхлзв.

Мёргн мөрнәннь җола татад менд сурад зогсв. Баг- лрад зогсҗасн улс уралан йовад өөрдцхәв. Мергнә унҗ ирсн одн төөлтә кер мөрнә хойр бөөрнь хавсн заагурн хаһрад һарч ирх бәәдл һарад көөсн мет цаһан көлсн бу- урлтад һарч медг-үлг ур һарад мөрнә көлснэ үнр соңсг- дад бәәнә. Төөлтә кер морн толһаһарн наадад, хойр ар көлән селн, селн өскәлдәд йовхар седәд телүлнә.

— Хөөч Манҗ гиен та эс билт? — гиҗ Мергн мөр- нәннь күзү зүн һарарн иләд, барун һарарн эмәлән бүүр- гәс бәрн бәәҗ өкәһәд сурв.

— Э-э, би-би! Би чамаг таньнахн,—гиҗ келн Манҗ өөрдв.

•— Баав танд менд келүлв. «Санаһан бичә зовтн! Үкртн манад бәәнә. Цедә зәәсңгән, эс гиҗ терүнә итк- тә элчинь дахулҗ ирәд үкрән автн. Дһад авч һарсим нохасасн сур, нохас яһад өгәд тәвсинь зәәсңгдән кел», — гиҗ намаг баав илгәв, — гичкәд унҗ бәәсн мөрән иләд мана баав чадна. Сетрә хө авхд намаг дахулж ирлә. Ода хур орх гиһәд намаг серүлсмн уга. — Буль- җа, та мел чик кедҗт, минь ода тана келсәр цәәһән ууҗ авад Харин тал һарад йовхар бәәләв. Сән күн са- наһар гиһәд эн Мергн ирв. Мергн манаг зовҗадг боях гиһәд довтлад йовҗ. Залус эн көвүн ю келсинь соңс- вт? Шиндә! — гиҗ Манҗ гер талан хәәкрв. Шиндә мөртә күн ирсинь үзәд аашсн бәәҗ.

— Үкр олдв! Үкс гиҗ цәәһән болһ. Мергн, бууҗ цә у. Залус, герт орцхатн,—гиж. Манҗ цуһараһинь дуудв.

— Манҗ, би ханҗанав. Цә күләхшв. Би күүнә мөр сурад унҗ һарлав. Йовнав. Әвртә гүүдг мөрн бәәҗ. Не, менд бәәтн! — Мөрнәннь җола зөв эргүлҗ татад зогсв. Шиндә нег ааһ хольсн чигә бәрсн; — Цә ууш уга болх- ла, эн цаһан идә у,— гиҗ чигәһән Мергнд өгв. — Көвүн, сән зәңг авч ирсндчн ханҗанав. Ода эврән Цедә зәәсң- гин тал однав. Яһад чини эцкәр мини_/ һанцхн үкр хул- халулсинь,: *чинл эцкд^; эврәннь нохасан түкрҗ мини за-

5Ө

луг терүн тал түкрәд шуучулхар седләч? — гиҗ оч сурнав. Хара зайгтан хойр кү цоклдулад, зенткҗәх кев- 1Ә, ямаран хар саната гиҗ Шиндә аглв.

— Ханҗанав, Шиндә бергн, — гиһәд Мергн ааһинь хәрү өгәд, аман арчад: — үкритн би тууһад авад од- нав гихлә баав зөв өгсн уга. Марһана аш чирәһәрн хар- һад олна нүүрт таслдмн, — гинә. Мана баавар зогкех саната. Та, бергн, тиигән бичә одтн. Манҗ бийнь одг. Тер һәргтн таниг цокҗ алх. Би ода хәрүдтән Цедә өв- гнә мөрч Бадашт келчкнәв, бийнь ирәд хәләг. Не, менд бәәтн! Мергн кер мөрнә җолаһинь сулдхад, шовшрад оркв. Агчмд ардан тоорман цоонгрулад, зо давад дов- тлад йовад одв.

— Соңсвт, одак көвүнә келсиг? «Аҗрһнь алг болх- ла, унһнь булг» болдмн, сән седвәртә көвүн болх бәәд- лтә. Келсн үгнь кеб-кеб гиһәд ормдан тусад бәәнә, — гиҗ Шиндә келв.

— Чи, Шиндә, тедниг авч ирхинь күләһәд сул уга, эврән Харин тал одад, зөвән келәд, үкрән одҗ ав. Тер залус хоорндан яһна-кегнә; бийснь медг, — гиҗ Буль- җа өвгн келв.

— Тиим, өтрлх кергтә, тер үкрчн делврәд үкҗәдг болх. Чамд нам тер залусла күүндәд, цәәлһәд керг уга. Харин көвүн ирҗ келсн хөөн эврән одад үкрән хашаһа- снь һарһад тууһад хәрхч. Күн чамд ам аңһахн уга, -- гиҗ тер багт бәәсн улс нег дууһар селвг өгч келцхәв. Шиндә зөвәр удан уха тунһаһад, тагчг зогсҗаһад, ху- ухан мааҗад олн тал җөөлн нүдәрн хәләҗәһәд:

— Тадна зөв. Би иигәд хара зайгтан элкән теврэд тагчг сууҗ чадш угав. Зуг Харин тал одхшв, Харла би юуһан күүндхв. Харла нанд өшән уга. Би Цедән тал однав. Кен бурута, кен зөвтәһинь эврән йовҗ йилһнәв. Цуг медсән, соңссан илднь келнәв. Цедә зәәсң намаг «ямана толһа янзд ордмн биш, ядхр шивгчн т$рт орд- ми биш» гиһәд гүвдәд көөх..Көг, гүвдг, гүвдүлҗ эс дас- сн цогц биш. Үнән келәд үкснд һундл уга.

Байндан бәәж чадад, яахв гихләрн, бөөсндән утх үзүлҗәх күнч, — гиҗ келиәв. Нааһан «нарн» болад, цаһан яста зәәси тохмта күмб гичкәд, цааһан — цань уга хар саната күн бәәжт», — гиҗ келнәв. Мини харал терүнд күрх.

Авхан авб, нань намас ю авхм тер! Бодь*садь бо-

57

лдгнь боях, — гиҗ аралдҗ келчкәд, Шиндә барун цох деерән өрвәсн үсән альхарн дарад герүрн орв.

— Шиндә, болһа хәәмнь, болһа! Ур бий зовадмн, уул мөр зовадмн, уурлад бийән зоваһад, цогцан эвдәд яһ- нач. Терчн кезәнәһәс нааран бәәхтә, нертә, түшгтә зәә- сн күн. Кезәнәһәс нааран теднәнчн зөвнь диилә, мөрнь гүүһә улс. «Амнь хаҗһр болв чигн, байн күүнә көвүн келтхә» гидг үлгүр эс меднч?— гиҗ Бульҗа өвгн Шин- дә нег мөслсинь медҗ келв.

Шиндә хойр күүкндән уух хөөрмгинь зааһад өгчкәд, хая-хая бел кеҗ зүүдг шигдәч эрәтә цоохр альчуран авдрасн һарһҗ авад толһадан бооһад, бичкн күүкән хойр халхаснь селн үмсчкәд һарв. Герән һурв эргүләд бүрткчкәд, гериннь ооср-бүчмүд батлад, орм-ормаснь чаңһаһад боочкад, нег ик.шилтә ус һаза герин бүсәс дүүҗлчкәд, «герин бүсәс усн өлгәтә бәәхлә хү салькн дәврдмн биш», гиҗ көгшд келдгиг санад, дотран сана- мрдв. Зел талан одад, зелин <өөр кевтсн бурһсн бура бәрҗ авад, өрүн гү тәвх кем болен нар хәләһәд һарв.

Шиндә хаалһ хәәҗ цаг үрәҗ йовхш. «Хар булг» ха­ма бәәхинь меднә, дөтлҗ авад, өңгнь цөлдәд бәәсн «беткс», «өлн», «зурмн сүл» кедн-кедн ишкәд һарв.

Хар булгин ар зо деер һарад ирв. Цедә зәәснгин хойр давхр модн гер һурв-дөрв зерглүләд тәрсн «мөңгн уласд», «хөн уласд», буһу дүүргәд тәрсн: альмна, кед- мнә модд заагт күриһәд, көкрәд дүңгәҗ, үзгдв. Шиндәг бичкн күүкн цагт Баһ-Чонса хурлд җил -болһн болдг «дөнн-шинин дүүцңгд», «мәәдрин эргцд», «шүтәнә гегәнд» мөргхәр йовсн улс зөвәр тедүкн көлгдән үл- дәчкәд, эн герәр орҗ баралхҗ мөргл уга, гериньсадинь һәәхл уга һардго билә. Ода эн күүнә цолнь цөлдҗәхмб аль әмтнд иигән ирдг цол уга болҗахнь медгдхш, урд- кла әдл багшҗ ирдгән уурҗ йовна. «Ода намаг цаг бмш нагла цахрар орл уга, хоосн орҗ ирдг цумрха чөткр гиҗ цухлтхла, би ямаран үгәр эклхлә сән болх», —-ги- һәд Шиндә ухалж йовна.

ӨРӘСН ӨВРТӘ ЦООХР *

Мергн Цедәнәс һарн кер мөрни гүүхәр ирәд гериннь һаза буув. Кер мөрнә көлс минь ода буухларн үзц. Әң- клсн мөрнә зүркн әәвлхәһән тиирәд һарн алдад, дөрвн зала саһг күртлән чичрүләд бәәнә,

58

— Йо, көөрк! Чамаг иигж, көлрч йовна гих санан орсн уга. «Күүнә мор унсн күн — өвкәҗ хатрдмн» гидг өвгдин келдг үг меднәв. Зуг чам деер һархларн жола- һичн сулдхад дәвхәс даву ухан орсн уга. Чамла әдл же- елн амта, шүрүн гүүдг мөрн деер һарсн нанла әдл баһ- цуд цуһар тиим болх. Мини гем! Не нег бичкн зуур са- льк өрәд йовий — гиһәд кер мөрнә халхаснь иләд, хаа- һарнь ташҗ эңкрләд жолаһинь авад нар-цар көтлҗәһәд, сальк өрүләд сөөчкәд герт орв. Кер мөрнә эзн — теглг нурһта, зеегтә ик хар нүдтә һольшг залу Ован Очр өө- рән һурвн күүтә көзр наадҗ сууна. Мәәдән тал дунд зө- вәр ик мөнгн бэәнә «Хөрн негн» гидг наад наадҗана. Көзриг сәәнәр семрәд, элкнәснь татж авад төгәх болҗ үтцсн залус төгәләд өгчәх көзрәс нүдән хуулцхахш. Хар севән» цә чанҗ өгәд, һал деернь «евән» мах чанчксн, көзр һәәхәд сууна. Очр зөвәр шүүвртә бәәнә. Мергн орж ирсиг күн оньһсн уга, зуг Очр үзчкәд: — Мергн, йовад ирчквч, не кер мерн.ямаран, таасгдву? — гиҗ сурв.

— Деернь йовҗ күн ханш уга, сәәхн заңгта, сул ам­та, шүрүн гүүдг мөрн бәәҗ, Манҗинд одад һазак үк- рин тускар келәд Цедә зәәсңгәд одад һарч ирвв. Мини тускар Бадаш одад зәңглхлә, намаг дуудулв.

— Цедә зәәсң! Манҗин өрәсн өвртә цоохр үкр мана хашад мөөрҗәнә. Тана дала болен зууһач нохас сул бәәһә бәәтл, туһлан хайчкад яһҗ ирснь медгдхш, хәрнь эн Бадашан илгәһәд эрт одҗ автн! — гиҗ давслҗ ке- лүв.

— Бадаш, бәрҗә өөрк шулман! — гисн дун соңсгдв. Җолаһан сулдхсн б.олвв, кер саадгин сумн әдл одв. дә- кәд ю келснь медгдсн уга, — гиҗ Мергн келв.

— Не, болх, бичә көөрәд бә. Көр күн му болдмн, герин өөр көр хурдмн. Наар! — гиҗ дуудж авад, Хар һаза һарад: — Манжиңкин яһжана, ю келҗәцхәнә, — гиҗ сурв.

— Манж хөөндән йовҗ одж, гергнь хойр күүктәһән усн-цасн бодад уульлджаж, зеләс уята һалзн туһлнь бәәҗәһәд-бәәжәһәд утар татад уйлһтаһар мөөрәд бәә- нә. Хотна улс цуһар Манжнн һаза цуглрлдад өрәсн өв- ртә цоохр үкрнн тускар ик төр кеҗәж. Намаг довтлад аашсиг үзчкәд Цёдә зәәсц аашна болһад тарлдад одц- хав. Намаг таньчкад хәрү хәрҗ нанас кесг сурвр сурц- хав. Манҗин гергн Шиндә эврәи бийәрн Цедәнд күрч

59

нүдәрн үзҗ, чирәднь нульмнав. Терүнә һарһад бәәдг генн мекч әәлинь һартнь, бәрүлнәв—гиһәд аглад һань- дглад бәәнә. Бинам санам зовад, бичә тиигән одтн—гиж селвгән өгв. Тордг бәәдл уга, нег мөслчкҗ. Чамаг Ман- жин үкр сө, дала зууһач нохас дотрас көтләд авад од- сна тускар тер әмтн йир ик төр кеҗәнә. «Ямаран сәкү- стә күн болхв? Нег уга күн биш. Илвтә, эс гиҗ алмс эзлсн күн» — гиҗ өврмҗ кеҗәцхәнә. Нам намаг оч эс келсн боЛхла, зәрм өвгднь бүүрән соляд нүүхмн — гиҗ өвклзҗәҗ. Зәрмснь намаг иткҗәх бәәдл уга. Баав, чи тиим алмста күн болҗанач, — гиһәд Мергн һочкнад ннәв.

«Мууха юмб, Шиндә Цедән тал одхмн биш билә. Цедә үн келсн күүнд дур уга күн. Өңгәр уурлад, әәлһәд, цокад тарах. Үг медш уга күүнд үг келәд керг уга. Шиндә, биш Шиндәһәс болхинь соңсдго «бив» гисн бү- дүн күзүтә бодң. Цедән һанцхн әәдгнь, сёҗдг юмнь - харал. Шиндә хараһадәәлһж авг, Шиндәд дав деер тал- дан селм уга. Болв нег мөслсн күүкд күн һаньдгта бол- дмн, ямаран чигн залу күүнәс дуту биш болҗ медгднә. Пир эн өрәсн өвртә цоохрас көлтә юн болдгҗ» гиһәд Хар ухалв.

Цедә зәәсң Манҗин өрәсн өвртә цоохр үкр мана ха- шад бәәнә гиҗ келәд Мергн довтлад һарсн ард шу- лун болдгар көвүһән дуудулад гериннь деерк давхрин онц хорад орад үүдән хаачкад хөөч Манҗин нерн дее- рәс эрлһ бичүлв:

— Су, би келҗ өгнәв, чи бич! — гиһәд иигҗ эклв.

Э Р Л Һ н

Би Цедән хөөч, Манж гидг күмб. Ик баһ наснасн авн ън Занҗна Цедә гидг күүнд хөөч болад көдләв. Би эз- ндән таасгднав. Эзн нанд таасгдна. Эзндән му һарһад угав, эзм нанд му һарһад уга. Зуг зунаһа мини хәрүлҗ йовсн хөөнәс мана эзнә таңгсглҗ хадһлдг «теңгрин сет- рә» хөн геедрв. Мөрдәд, зарлад хәәһә бәәтл буудан ме­ргн Буурла Хар гидг күн хулхалж авсн бәргдв.

Минь одахн мини һану.хн хәләсн, һурвн күүкдтән теҗәл кежәсн өрәсн өвртә үкрим хотн дотрас хулха авв. 60

Хәәһәд, зарла бәәтл, бас тер Хар хулхалҗ авч. Мини ^кр минь ода тер күүнә хашад уята бәәнә. Таниг тер хулхач күүг шулун болдгар бәрҗ шүрүтә цааҗла хар- һулҗ түүрмд суулһтн гиҗ сурҗанав.

— Цег тәвчкәд дорнь «хөөч Манҗ» гиҗ бич, гиҗ Цедә хоолан ясв. — Биччкв! — гиҗ Бадм хәрү өгв. — Тер Манҗтн һар тәвдг арһ угалм! — гиҗ Бадм сана авсмн кевтә келв.

— Бадашиг дуудад авч ир, — гив. Бадаш махлаһан авад, һаран намчлад, дөрв көлдәд гилтә орҗ ирв.

— Йов, нааран, эн цааснд һар тәв! Бадаш ю кел- җәхинь, ямаран учрта цаасинь медл уга менрәд зогсв.

— Нааран йов гинәв! Эн' бичсн цааснд һаран тәв! Саахнак көвүнә келсн үг соңсвч? Одак көвүнәнчн эпкнь мана хөөч Манҗин һанцхн хәләсн, күүкдтән теҗәл ке- җәсн саадг үкринь хулхалад авч одад, хашадан орулад хаачкҗ. Көөрк Манҗ хәләҗ йовх хөөдән хайҗ чадл уга хаҗудан бәәсн хотна улстан за^лад хәәлһсмн билә. Тегәд хөөч Манҗд зовад, Манҗин нерн деерәс деег- шән ик йосна һазр тал эрлһ бичвдн. Угатя күүнә һанцхн хәләсн үкр хамаран хәләҗәһәд хулхалдв. Ик аврлт уга му ухан. Тер кишва му ухаһинь цаглань эс бөкрхлә, маңһдур чини һанцхн үкр хулхалад авад одхд маһд уга. Мана «теңгрин сетрә» көк хө хулхалад авад бәрг- длә. Чи бидн хойр тачанкар гертәснь одҗ авлусвдн, эс меднч? — Меднәв, меднәв! Манҗиг гүвдҗәһәд келү- лҗ эс авлт! — гиҗ Бадаш инәмсв.

— Манҗиг күн гүвдсн уга, гүвдсн кү чи үзсн угач! — гиһәд Цедә Бадаш тал му нүдәр хәләһәд оркв. —

— Тиим...

— Не, ямаран утхта цаасинь медвч? Эн цаасн Элс тд, Әәдрхнд күрхләг, буудан мергн Буурла Хартн буу- һин амнд зогсх, кишва ноха! — гиһәд босад нар-цар йо- вдңнв. «Буурла Хариг бууһин амнд зогсах утхта цааС' нд яһҗ һаран тәвхв, яһҗасм энв?» — гиҗ санад Бада- шин зүркнь «кирд» гиһәд одв. Киитн хар көлсн хойр заһрмгаснь сарҗннад һарад одв.

— Цедә зерг, медгдҗәнә, — гиҗ урлан зааглж. Ба­даш хәрү өгв. — Не, мә, һаран тәв! — гиҗ Цедә көк ширтә зурһан талта карандаш өгв.

— Биитн һар тәвдгинь меддн угав, эн бичлһнә тус-

61

— Намаг эврән һарарй күргҗ өг гилә, — гиһәд Ба- даш алмацсн бәәдл һарв.

— Үнәр келҗәнәв, — өг, — гиҗ Дарҗа инәл уга келв.

— Нанас әәҗәхлә эн эврәнйь ахлачдан өгтн! — гиж ик ахлач Бадаш тал хәләв.

Бадаш деерк шалвриннь өлк тәәләд, дотр шалв- риннь хавтхас хойр давхрлад нуһлчксн көк конверттэ бичг һарһад Дарҗад өгв.

— Энүгән мууха далд дүрсмч!— гиһәд өөрк залу тал өргән заав.

— Эн бичгим геехлә, хар толһаһан геехч, гиж зак- ла, — гиһәд өлкән боов.

«Күүнә толһаһас үнтә ямаран цаасн болхви! — Үзг- чиг уга юмнд Цедә эн эңкрлҗ ундг мөрән өгхн уга билә, акад юмб?» — гиҗ Дарҗа дотран санв.

— Хәләтн! «Аллюр һурвн кирс» гиҗ бичәтә, — ги- һәд ик ахлач Эрднин Нимә бичгиг секв. Экнәс авн сүл күртл умшчкад, — Эн күүнтн хулхач бәрҗ авч!—гиһәд бичгиг өөрән суусн улан хамрта Дарҗад өгв.

— Залу, мордҗ автн, йовцхай! — гиҗ Нимә җолач көвүн тал хәләв. Хо шар көвүн хойр борин шүрүн хат- рлар делсәд һарв. Пүрвә Бадаш хойр тачанкин хойр талнь босн хатрлдв.

— Ик малта күүний эн зәәсңгтн? — гиҗ Нимә Дар- җаһас сурв.

— Урднь зөвәр ик малта, хойр давхр ик модн гертэ. модта, садта нертә йовсн күн. Ода бийнь медәрәд ирв. Тер бийнь ода чигн малан өскҗ көвүндән үлдәх сана- та. Миңһн шаху хөөтә, зу шаху бод малта, арв һар те- мәтә, хөр һар мөртә. Теднинь шишлң хәләдг улс бәәнә. Бийнь кезәнәс нааран икәр аңһучлдг күн. Нохаснь да­ла, олн зүсн буута. Тер бийнь мел һазр баһдсн болад, аңһуд цөөдсн болад бәәдг генәртә күн, — гиҗ Дарҗа хәр залуд цәәлһҗ йовна.

Ик удан йовсн уга «Хар-Булгин» өмн зооһар гүүлгж ирәд әәмгин правляна һаза ирәд зогсв.

— Бадаш, маниг дахад ортн! Цааснаннь хәрү автн! — гиҗ Дарҗа Бадашиг дуудв. Цуһарн дөрвн хората хуучн модн герин ик хорад орад сууцхав.

Манцин кецин ахлач махлаһан авад, терз деер тә- вчкәд, деернь дала болен юмсуд зурсн, бекәр эрәлсн 64

ик хуучп хар модн стол һатц сууһад, улар кесндалвлч- лдг сур бүчтә түңгрцгәсн цаас, карандаш һарһҗ авад:

— Не, залус, йирин тиң₽ән эс одн гиҗәхш, бүрүц эн бәәсәрн «аллюр һурвн кирстә» бачм цаас хәләһәд эн Бадашт хәрүһинь өгий, — гив.

— Тиигхмн, мел чик. Цедән бәрҗ авсн хулхачинь одҗ хэлэхугов. Йирин Цедән гер-мал танд үзүлхәр бэ- элэвдн, — гиҗ әәмгин ахлач Дарҗа зөвшәрв.

Шинэс батрачном шиидгдсн маштг нурһта махта хар заду Йисәг дуудулҗ авад ик ахлачла таньлдулв. Хойр арвин ахлачнр әәмгин правляна сегләтр, цуһарн бачм бичгин туск төрәр сүүрән эклцхәв.

Негдгч төрәр Цедән илгәсн бичг умшҗ хәрүһинь өгх, Хойрдгч төрәр шинәс көдлҗәх Батрачкомин тооца соңсхмн, — гиҗ күүндцхәв.

Әәмгин ахлач одак көк конверттә бичг һарһҗ авад цуһараднь соңсхад умшв. Бичг экләд умшснас авн эн сүүрд бәәсн улс «буру», «буру», Хар тиим юм һарһш уга күн, «тертн Харта ик өшәтә күн» — гинә. Буурла Харта хоюрн марһад, зәәсң Хард шүүгдсмн билә. Хар эәәсңгин «сетрә» хө нохас дотраснь орад авсмн билә,— гилдәд күцц умшулл уга хәәкрлдәд бәәцхәв.

«Эн бичгиг умшад, герчнр дуудулҗавад, сурад, Це- дә зәәснгин бийинь үзҗ күүндәд, Батрачком дахулҗ од- лһта, эрк биш одлһта» — гиҗ Манцин кецин ахлач Ни­ма дотран ухалҗана.

* * *

9

Шиндә үснәннь гүрә шинәс чаңһар татад гүрҗ авад, һосан тәәләд, цуһлаһан хагсаҗ авад, хормаһан сажад. хотхрас һарад сальк өрәд альчуран бооҗ авад Цедән гер хәләһәд шилвкәд һарв.

Ик удан йовсң уга, дарунь Цедән темснә модн заа- гур орад уралан йовад Цедән хойр давхр герин өмн ур- һсн өндр хөн уласна өөр ирәд, Цедән хойр давхр гер тал хәләһәд:

— Махта, цуста бүләрн моди гериннь нутгт булул! Маңхн цаһан толһа деерән маань хатхул! — гиһәд аль- хан ташад хәәкрәд бәәнә.

Бадашин гергн Му-Күүкн яһла-халган татад, дәрк- дәрк гиһәд Цедән герәр орад Җирһлднь хәәкрҗ келәд,

5 Эрендженов де

герин ард судлд бут сөрҗ кевтсн Цедә көвүн хойртнь зәңгләд хәрү әңклҗ гүүв. Эцк көвүн хойр бут сөрҗәсн бууһан хайн гүүлдәд: эмгтәһән, көвүтәһән хурсн улс заагур йовад нохашлҗ суусн Шиндән өмн одҗ зогсв.

Цедә зәәсң гер-бүләрн ирсинь лавта медчкәд, Шиндэ хавтхасн хустгии герт тулһасн хусад дүрҗ авад һарсн көөд, барун һариннь хумха хурһ күргҗ авад келндәч түркчкәд, хувцнаннь хорма хойр талан шуурдад хайч’ кад, Цедә зәәсц тал хәләҗәһәд:

— һарһсн үрдтән теҗәл кеҗәсн һанцхн хәләсн үк- рәсм хаһцулсн, Цедә зәәсң, соңсҗ бахан хаңһа! Хөөдин- чн ард хойр нарн болзгта, халун нарнд, хар салькнд хатад чамас гүвдүлп гиҗ муудан орад, мокан җажиад дегә болад үкҗ йовх мини авалин нульмсн, өлсәд ууль- җах күүкдинм халун нульмсн, өнчрәд экән хәәһәд энрәд мөөрҗәх һалзн туһлын нульмсн, нииләд мини харалын хорн шү дамб болҗ хар бийәрчн һартха! Хавснчи дегә болтха! Үрнь-тәрнь болҗ үмснд хүврҗ салькнд — нис! — Минь эн һулмтдан булулҗ махан шарулҗ мааньан хатхул! — гиһэд хойр өскәһәрн һазр шудрад хэәкрәд, чишкәд бәәнә.

— Эй, болх! Ха^гаһас ирсн эрлгвч?! Мини герин өөр харал бичә тәв, му йор болх! Эн Һанцхн хәләсн көвүн- дм харш болх! — гиҗ Цедә зәәсң саак хар төмр тайгаи авад өөрдв.

— Болх, бичә өөрдтн, энтн ад гем ирсн һалзурҗ йовх бәәдлтә күн. Тер залусар һар-көлинь күлүләд, аминь бөгләд эрт хурлд күргүлтн. Зурхач авч ирҗ эн көвүндән эрт «хар кел» утлултн, — гиҗ Цедән эмгн Җирһл,. өвгән ээмәснь татв.

— Юн ад ирсн күн болх билә. Тана хөөч Манҗин гергн, — гиҗ олн дундас күүкд күүнә дун соңсгдв.

— А-а, энчн одак мана хөөч Манҗин гергний?! — Цедә хәрү эргәд, хусрңгар инәһәд:

— Өрәсн өвртә цоохр үкрчн олдв. Хулхалҗ авсн күнь бәргдв. Му күүкдчн амндан хүвтә улс бәэҗ. Шу- лун олдв, эндр, манһдур мана Бадаш авч ирх. Мана сурин урн Бадашиг эс таньнч? Тер тана үкр хулхалҗ авсн ку бәрулхәр деегшән ик йоснд цаас авад йовҗ одв. Тана Манҗин ормд һар тәвдг күн уга болад Ба­даш Баһ-Чоис балта тамһ тәвәд авад йовҗ одв. Удл уга ирх. Бичә ууляд, харал тәвәд зовад бә. Тана үкр 66

хулхалж. авсн кү эрт бәрүлхип кергт би нам хоңһр-һаЛ- зн мөрнәннь көлс әрүлсн угав. Тана үкр кен хулхалж авсинь меднч? Буудан мергн Буурла Хар хулхалж авч, укртн теднә хашад бәәнә. Би цуһараһинь меднәв, кукн. Цуһараһинь сонслав. Ямаран кишва аврлт уга күн. Күүнә һанцхн хәләсн үкр хулхалхдан ичхинь яһна! Гем уга санаһан бичә зов. Буудан мергн Буурла Хартн буу- 'һин амнд зогсад бурхнд мөргх! Чи дууһан ахрд, Би бу- рута бишв. Айстан харал тәвәд бәәдмн биш. Му йор болх, чи бичкн күүкдтә күнлмч, манаһас үкр авад саах бәәсн болхов, — гиҗ эвлҗ өөрдв.

— А-а, намаг кенз күүкдтәг, угатяг ода ирҗ медвч? Мини күүкдт харал күрдмн биш. Чини көвүнлә әдл, «өөкн дотрк бөөр, өндгн дотрк уург» мет эрк «эрднь» биш. Чи тер, бу]эхн болен көвүнәсн әәхлә, Буурла Ха­рин һарар һал шиләлһкәр седхн уга биләч! Мини му залуһар зууһач нохасан тәвүләд Харин толһа мөлҗүл- хәр седхн уга биләч. Манҗар нохасан тәвүлчкәд «ма- •наһас хө ирҗ ав!» гиҗ Хард кен келлә? Келҗ өг өөрк ялчнртан. Тер бийнь Хар чини нохасас әл уга сетрә хө- ьһичн ирҗ авла. «Чи һарһад өгвч» гиҗ мана Манҗиг төмр тайгар ухань моиьдлтл кен цокла? Терчн баһ бо- лад мини залун һарар Хариг кен алулхар седлә? Мана нохас сул бәәсн цагт арһта залу болхла Манҗин һанц- хн үкр ирҗ ав гиҗ Хард келчкәд. кемр сө Хариг үзхлә- рн хәәчәр кесн ханжаларн шааһад алхлачн Харин аң- һучлдг темә өгнәв, — гиҗ кен келлә? Келҗ өг өөрк сө- өвңгүдтән! Кенлә бәәхән, кенд заргдҗахан мецҗ авг. Би чамас икәр меднәв, икәр соңснав. Аш сүүлднь теоҗ бәәҗ чадад, чини ичричнь илдкхәр нег мөслҗ ирләв. Эн келсн үгән «эрлг номин хаанд» чигн келҗ өгхв. На­нд тооднь йилһл уга! — гиҗ Шиндә һаньдглв.

— Хәләһит эн хазар уга шивгчнә келҗәх үгинь, ду таср, — му йорта өлгчн! Дорчн хаһад алчкнав! Цаадк бууһим авч ир! — гиҗ Цедә көвүн талан хәәкрв.

— Ха, ал намаг! Эн ормдм ал! — Шиндә хойр һара- рн өрчән делгәд, — Бахан хаңһа! Би чини эн өвлзңгд доиамд төрнәв. Өдртнь сүүдрчн болҗ дахнав, сөөднь сүркә зүүдн болҗ өркәрчн өңгәҗ оркрнав! — гиҗ Шин- дә зөрж хәәкрв. Цедә яахан медж чадл уга, арань зуү- гдад, арсндан әрә багтад дал-дал гиһәд чичрҗәһәд: —■ Муула! Натр! Хамаран хәләһәд тагчг бәәһәд бәәцхәнт,

67

кишва нохас! Арһмҗ авч ирж күлтн эй өздң шулмиг!- гиҗ хәәкрв. — Цедә зәәсң, соңсҗанав! — гисн дун соң- сгдв. Муула Натр хойр дарунь хар килһсн цулвр авч ирәд Шиндән һаринь нуһлад, гиҗгәрнь түлкҗ унһаһад. хойр һаринь арднь күлв. Хәләҗәсн улсин зәрмснь бу­ру хандлдад, тазр хәләлдәд, күүкдән цокад уүмлдәд, буслад одцхав.

— Болһатн залус! һаринь хуһлвзат, энтн әмд кун. «Худгт унси хунд меклә ажрһ болна» гидг юм һарһҗа- нат! — гиһәд темәч Муулан гергн, бичкн куүкән хааһа- снь чирәд: чишкүләд хормаһан сәрвкуләд хәрәд йовж одв.

Муула Натр хойр Шиңдән күләтә хойр һараснь сүү- вдҗ авад Цедән өөһүр өмәрән һардг хаалһур чирв. Шиндә хойр өскәһән һазрт булхулн тулн чигтхләд, хойр ээм деегүрн селн-селн ардан хәләһәд харалан тәвәд йовна.

— Аминь бөглтн, аминь, му йорта аминь! — гиһәд Цедә зәәсң арднь дахв. Цедән көвүн эцкиннь аңһучлдг хорһлҗп сумта бу авсн гүүҗ ирәд эцкинь өөр дахв. Теднә ард терүнд бәәсәрн, хаалһар йовдцн хажу-хәвр- һин улс өврмҗ кеҗ дахлдв.

Минь эн агчмд, асхн гү тәвх кемд өрүн «Бадашла «Ялмтин экнд» харһсн хойр мөрнд татсн тачанкта за­лус өрүн эдниг дахҗ йовсн буута милицән Бадашта хойраһинь өөрән дахулсн мөрдин шүрүн хатрлар йовж йовад эн дала әмт үзчкәд, хойр һарнь күләтә Шиндэг хаалһ тал чирҗ йовсн хойр залусин өөр ирәд тотхад зогсв.

— Эй, Пүрвә,. эн юн болҗ йовна, хэлә! — гиҗ ЭрД- нин Нимә милиц тал өргән заңһв. Пүрвә үкс мөрән дәвәд, барун таша деерән дүүҗләтә йовсн пистул һарһж авад, зогстн! — гиҗ һаран өргв. Шиндә хая-хая үзгдәд йовдг Пүрвәг үзн таньв. Болв Цедән келҗәсәр Харта хамднь бийән авхар йовна болһад саак кевтән нег мөс- лв.

Тер хоорнд Нимә бу бәрсн Цедән көвү үзчкәд, Пүр- вәг дуудад буута көвүн тал өргән заңһв. Пүрвә үкс көвун тал одад бууһинь авад, эмәлиннь бүүргт өлгчкәд, дәкәд ю келнәт гисн кевтә белн болҗ зогсв. Бадаш зә- әсцгиннь даалһвр «күцәсн» ачта күн болҗ үкс дәвәд Цедән өөр одад мөрнәсн буув. Цедә үкс гиһәд хоңһр- йалзна җолаһас авад мордхар седв.

68

— Эй, Цедә, яһнат? Наартн! Махлаһан дарҗ өмсәд, мордад зулхар бәнт! Тапа илгәсп бачм цаасар Манцын кецин күцәгч комитетин ахлач эл ирсп бәәпә. Таиа хәәсн приств, зәкрәч кезәнә буйсла. Энтп юп болҗахмб. Манд келҗ өгтн! «Мини сетрә хө, Манҗип цоохр үкр хулхал- сн күн буудан мергн — ап.һуч Буурла Хар. Терүг үкс гиж, бәрүлтн» — гиҗ «аллюр һурви кирстә» цаас би- чәд Бадашан йовулчкад, ода Манжин гергнә мах яһад ндҗәхмт? Делкә догдлулчкад ду тасрад яһҗанат? — гиҗ әәмгин ахлач Дарҗа Цедә тал ширтҗ хәләв.

— Ду тасрх, минь ода намаг цәкүр, цәкүрәр утлад цандг болһнд хайхар... хаҗ алнав! —гиҗ хәәкрҗ йовлч, ода эн олна чирәд ха иамаг! — гиһәд күләһәсн алдрсн Шиндә күгдләд Цедә тал дәврв. Хәврһднь зогсҗасн Натр ээмәснь авад зогсав. Тер бийнь Шиндә Цедән чи- рәд күргәд нульмв.

— Үзҗәнт! Автн цааран эн адта баавһаһан! — гиж, Цедә чирәһән ханцарн арчн бәәж хәәкрв. Нимә һараи өргәд: — Түрд гитн. Нернтн кемб? — гиҗ Шиндә тал өердҗ сурв. Шиндәг ам-хамран арчад келтл:—Шиндә! Шиндә! — хөөч Манҗин гергн Шиндә! — гиҗ әмтн хәәкрлдв.

— Шиндә, та бийән бәртн, төвкнтн. Цуһар медгдҗә- нә. Цуһараһинь негн деернь һарһх улс ирсн бәәнә. Би ?4анцин кецин ахлач Эрднин Ңимә гидг күмб, — Цеда тал хәләһәд, — Эн мана әәмгин ахлач Картан Дарҗа. Эн мана өөр зогсҗасн шинәс шиидгдж. ирсн батрачном. Батрачком гисн кенинь меддвт? Цуһар тагчг. Батрак улсин комитет. Танла әдл угатя, ялч батрак улсин тол- һач, эндән келхд, тадна сә хәәдг, күүнд заргддг улс болхла эзнләнь күүндәд бооца кеҗ бүрткдг күн гиж. мусхлзв.

— Мана сә хәәдг күн — гиҗ манд уга! Биднтн тер цаадктн Цедә зәәсн. тал зааһад «һар» гихләнь һарад «ор» гихлә орад бәәдг, хар өрлә урлдад, хойр нарн болзгта заргддг улсвдн. Тер күүнәнтнтөмр тайгар цок- лһнд мини авальм _а— өрәл элкн уга, өрәсн бөөр уга, өвчсн .күрнин бәәдл һарад әрә торч йовна!—гиж. дәкн- дәкн давтад аглҗ келәд Шиндә асхрулад уульв. Цедә һазр хәләһәд тагчгрв.

Буурла Хар хөөч Манҗ хойр зөвәр тедүкн ирәд буув.

.1-,

69

— Не, Цедә, тиигэн тер тана гер тал йовцхяйГ Тяня герт маниг багтах зэ эс олдхий? — гиж Нимэ келяд олн тал хэлэв. — Олдх₆ олдх!—гиһәд Цедэ гер талаи һарв. Цедән ардас цуһари дахлдв. Шиндэ эмтнэс имси бәәдЛ һарад олна ард үлдв. Нимә хәрү эргэд:—Шит нааран йовтн! Эзән дураһад мордад зулхар байт? -- гиҗ хөкрләд, та чик келвт, тана зов. Тер кевтән үнэн келәд бәәтн. «Үн келен күүнд үкл уга» гидг эс билу? Ода энтн күүнәс әәдг цаг биш. Болв, Шиндэ, һәәвһә келдг бәәҗт! Өрчәрнь орад, өрәрнь һарад өрдгинь ууру- лад, уру хәләлһәд бәәвт. Ода мана советин йосна пагг ним келтә, зөргтә күн ик кергтә, — гиҗ эвлүнәр кел».

— Ю, әәҗәнәв, би нам дегд уурлчкад, ю келсән мея« хшв, ич-кевт цуһар соңссн болх! — гиһәд Шиндә нүдән арчад, үсән ясад, ярлзад инәв. Минь эн агчмдан көрку- хн өңг һарад, сәәхрсн болад одв. Чирә-зүснь тияиһә! одсн бәәдлтә. — Таниг йир сәәнәр, зөргтәһәр келв гил- днә, би хург болҗасинь соңсад минь ода ирв—-гиж Мер­ги олн дундас һарч ирәд Шиндән өөр зогсв.

Цедән модн герин хойр давхртнь ик сәәхн хорад орад сууцхав. Хораһас каңкнад ширин үнр һарад одв. Суудг стулмуд цуһарн хар, улан сатья бүрәстә, герин эре дахулад тәвж_д Суудг девскүрмүднь көгтә юмн кевтә булвлзад бәәнә. Хоран тал дунд цемгәр бүрәтә стал бәәнә. Терзин тольмуднь: улан, цаһан, ноһан, күри, оошг, шар, хар солңһин долан зүсн өңг күцәсн шилмүд- тә. Хоран орад негл нааһаснь шивәд наачксн кевтә. олн зүсн алтн, мөңгн ширәр сиилүлҗ зурсн лу зурата. Лууг эргәд нисҗ йовх нилх-нилх бурхдын дүр зурата. Деерк зивгәрнь «бееҗн хотн» зег татад оркҗ.

Эн ахлачнриг дахад шиңкән эн хорад орж ирсн ан­гин улст ик гидг сүрәтә. Цуһарн эн герин снилүллһ һәәхлдәд, менрлдәд одцхав. Зәрм өвгд, эмгд нам сүжгл- жәх бәәдлтә урлмуднь гөвр-гөвр гилдәд нег-негән хә- ләлдәд тагчг сууцхана.

Манцин кецин ахлач Нимә орҗ Ирн төгәлүләд шин- җлчкәд: «шаңһаһар ордг долан жилә школ бүрдәхнь һәәвһә гидг гер болхмн» гиж санад блн-әмтнә аҗг анч авад эс моден болад суув. Цедә эмгтәһән, көвүтәһән ах- лачнр сууси хажу тал цемкәлдәд сууцхав. Цедэн эмгн — Җирһл кееһә хувцан емсж, барун һартан хойр ик 79

цаһан мөңги бумбта эрк эргүләд урлпь гөвр-гөвр гиһәд көндрәд бәәнә.

Әәмгин ахлач Дарҗа хойр цаһан төмр оньста хар булһар портфеләс цаасд авад өмнәп тәвчкәд ик ахла- чин чикнд шимлдәд үг кслв. Дарупь сапа авсмп кевтә костюминнь дотрк хавтхасн одак Бадашин авч ирдг конверттә бичг һарһҗ авад Нимән нмп тәвб.

Нимә үүдн хоорнд зогсҗасн Пүрвәг дуудж авад ш.ч- 'млдәд үг келв. Пурвә барун һариннь альхан барун цох деерән гердәд һоорҗ зогсчкад, бууһан авад һарад йовж сдв.

Эрднин Нимә^дор ормдан босад, зүи даһмасн цаһап мөпгн шүлзәтә нк цаһан часан авад эркәһәрн эрәсинь дарад бүркәсинь секәд хәләчкәд хәрү дүрчкәд:

— Үүрмүд! Бу таниг удан бәрхшв. Зәрмстн эн сәәхп герт сууһад суухар чигн седҗәдг болх бәәдлтә. Урднь эн герт ирҗ, орҗ йовсн улс бәәнү?—гиҗ Нимә инәмсҗ сурв.

— Уга, уга! — гисн дун соңсгдв.

— Эн герт хурлд мөргхәр ар хотнас йовсн баячудып көвүд, күүкд, берәд ирҗ зәәсңгин мотрт күртцхәдг би­лэ. — Маниг, хар яста улсиг эн геринтн чигәр ишкүл- дмн биш! — гиҗ Шиндә хәәкрв. Манҗ Шиндәг бөөрә- рнь нудрад оркв.

— Эндр тана әәмгин парвлянд эн таиа суусн, эн сә- әхн герин болн тана эзн зәәсн. Цедә бачм гидгәр илгәсч хөөч Манҗин бичсн эрлһәр күүндвр кевдн. Цуһарн хөэч Манҗ тал ормалдҗ хәләлдв. Тер суусн Шиндән хөвәр бидн кергәрн нааран аашлавдн. Бадат манла таш-пиш харһад өтрлж эн кергәр күүндә кеһәд нааран ирсмбидч эн. Эс гиҗ Шиндәг «сяк бодинь орнд» төрүлхәр йовҗ биший? — гиҗ Цедә тал хәләв. Цедә доран хүүхлзв Гергнь Цедән чирә хәләһәд эркнәннь бумбас әдс авб.

— Бадаш эн бичг авсн адһмта довтлҗ йовҗ, — ги- һәд көк конверттә бичг әгогнд үзүлв. Довтлад йовх Ба­дашин зөв. Тер юнгад гихлә эн бичгт «аллюр һурвн кирс» гиҗ бәәнә. Эн «мел довтлад йовтха» гисн бачм темдг болдмн. Зуг эн бичгт нег эндүнь; «Әәдрхнә гу- бернә, Черноярск уездин приствд болн Манцип кецин зәкрәчд өгтхә» гиҗ бичҗ. Тер хайгтн кезәнә билрлә! «Приств», «зәкрәч» гидгтн 1917-гч җил Әрәсәд болен вк революцла харһад хог тасрла! Та, Цедә, ода күртл

71

терүг яһад эс медсмт? Бадаштн маднла эс харһсн бол- хла, тедниг хәәһә йовҗ бәргдәд түүрмд орх била, -гиж Нимә Цедә тал хәләв.

— Хүүвин йосн тогтад арв һар җил болҗ йовна. Ху- үвин йосн гидгтн тадна угатя, ялч, көдлмшч улсинйоси. Иим сәәхн өлзәтә советин йосна тускар ода күртл сәә- нәр медәд угатн манд ик һундлта болҗана. Эн ар, ло­ра һазрар сәәнәр тархагдад угань, эн мана шинәс бүр- дәсн сельсоветмүдин ахлачнр, батрачкомин салнгин уршг. Тегәд чигн иим әәмшгтә му йовдл дора һазрар теегәр болҗана. Мөр болад бидн харһҗ ирвдн. Кем? бидн эс ирсн болхла энүнд юн болх бәәснь медгджәхш. Тер күүкд кү әмтнә чирәд күләд, гүвдәд, чирәд хама- раи авч йовсмб? — гиҗ Цедә тал хәләв.

— Дегд аздлад, бийим дәврәд, харал тәвәд бәәх- ләнь, адта күн болһад, хурлд күргүлҗ «һавг» тәвүлхәр седләв.

— Ду таср, кишва шивгчн, дорчн хаҗ алнав, буу- һим авч ир! гиҗ хәәкрлт! — гиҗ суусн олн дундас негнь келв.

— Дегд ууртан бүтәд, әәлһхәр келләв.

— Сумта бууһитн көвүнтн авч ирәд, өөртн дахж йо- вҗлм! Буутн тер бәәнә! Ода бууһар нааддг цаг оиш,— гиҗ Нимә келн, милиц Пүрвә терз деер авч ирәд оркчк- сн бу тал заав. Суусн улс цуһар тиигән хәләлдв.—Шин- дә һашудад дәкәд үг келхлә дорнь хаһад уңһачкх биләт. Ода эн хургиң сүүләр ямаран бу бәәнә цуһараһинь ми­ли цд өгтн.

— Эн күүндтн дөрвн бу бәәнә. Намаг биидән ацһуч кеҗ авхар седәд, эс одхла терүнәс авн өшәркәд, аңһуч- лдгим уурулад, нохасарн шуучулҗ алхар эн суусн Ма- нҗ ма хойриг цоклдулҗ алхар седәд эклсн үүл энтн,— гиҗ Хар босв.

— Хөвч Манҗ! Та эң Хариг үкрим хулхалснд бәрү- лҗ засгла харһултн гиҗ эрлһ бичлт? — гиҗ Нимә Ман- җас сурв.

— Уга, цаас бичх биш, цааснд юн эрәләтэ бәәхинь меддн угав. Зү уга юм келнәт! — гнҗ Манж өврв.

— Цаас бичсн күд тер цаасндан һаран тәвдмн. Та эп цаасндан һаран тәвхин орчд Баһ-Чонс балта тамһ тәв- жлмт! — гиҗ Маиҗд эрлһ үзүлв.

— Ио, тенгр цокг, темәи дерсг, тиим юм медхшв,

72 ■ ,

нанд күн юм келсн уга билә! — гиҗ Манҗ босадхойр альхан делгв.

— Та, Цедә, эн бичсн цаасан, чини.нерн деерәс бич- җәнәв гиж Манжд үзүлсн уга билт? — гиҗ урньдсн бә- адлтә Нимә сурв.

— Манҗиг ном угаһинь медә бәәҗ, Манҗин төлә бичжәх күн юуһинь келхв гиһәд келсн уга биләв. Ба- дашар һаринь тәвүлләв.

— Бадаш, Манҗин төлә һар тәвлт?

— Би бас Манҗла әдл ном уга «ээвә» күмб. Цедә зәәсң нег темдг эрәл гихләнь — меддгәрн Баһ-Чонса балта тамһ зурлав. Мини меддг юми тер,— гиһәд Ба­даш ормдан суув.

Цедән эмгн Җирһл өвгән бәәҗәһәд-бәәҗәһәд, бөө- рәрнь тохаһарн чичәд чочаһад оркна, «яһад иигәд дун уга сугсиһәд суунач!»—гиҗәх темдгинь әмтн медҗ бәә- вә.

Нимә уха туңһаһад зөвәр тагчг болҗаһад өмнк цаа- сндан карандашан гүүлгәд юм бичв.

— Шиндә, тана залутн тер суусн Буурла Хариг зар- һд орулҗ өгчәнәв — гиҗ келлү? — гиҗ Картан Дарҗа сана авсмн кевтә Шиндәһәс сурад, хурһдарн стол цо- кад наадв. Нимә, чик сурвр — гиж дотран санв.

— Уга! Тиим юмн төрүц келдг күн биш. Цедә зәәсн- гәс элк-бөөрән сөнгртл цокулсн бийнь, тан тал одад кел гиж хотна залус келсн бийнь, өөрән бәәх танур одхш. йоста гидг «үй уга хулен, дун уга күн» гидгтн эн! Иим кү зархд амр болхугов! — гиҗ дун уга суусн залу талан хәләв.

— Буурла Хар ирхмҗ, нохасан тәв! — гиҗ Цедәнкн зәңглхлә, Манҗ нохасан үиәр тәвдг билү? — гиҗ Дар- жа дәкәд Шиндәһәс сурв.

— Тәвл уга яахм билә! Цедә зәәснгин келсн үг эи күүндтн бурхна зәрлг.

— Не, йир сән медгдҗәнә. Та, Буурла Хар, Цедә зә- әснгин сетрә хө, Манҗин өрәсн өвртә үкр яһад хулха Л/К авсан, юуни учрар иим шууга татсан манд тодрха- һар, ахрар келж өгтн! Буурла Хар хоолап ясад, эпд- тендән әмт хәләжәһәд: — Минь эн «хулхалад» гпсп үг нанд дегд әәмшгтә, му норта үг болж. сонсгдна. Тср юнгад гихлә, би күн болсара хулха кснә гидг юм меддп угав. Эн суусн улс, цуг әәмг болн Цедә зәәсңгип бипнь

73

сән меднә. Би аңһуч кумб. Күунә юмн напд төруц кер- го! Гесм цадхлң, ээмм бүтн. ^и

— Тиигәд нег хүрм болен һазрт залус эн Цедәя но- хасин тускар ик төр келдәд шууглдад бәәцхәв. Би айс- тан көөрәд: «,Согту болв чигн, эрүл болв чигн Цедә зә- әсңгин нер һарсн нохаст хуцулш угав. Нанд нам ам ан- һахн уга. Минь ода йовад сул бәәсн нохас заагуряь орад дурта хөөһән авч ирхв, марһий! Би йоста анһуч күмб, аңһуч күүнд ноха хуцдмн биш» — гиҗ келләв, Тер зәңг эрк шилтә Цедә зәәсңгд күрч одҗ.

Терүнә хөөн мини келен үгин үнн, худлынь йилһж авхар намаг дуудулв. — Э-э, Хар, ирвч? Чамаг икнер- тә аңһуч болен деерән нохад бийән хуцулдго берк эрд- мтә күн гидмб! Кенә нохас чамд хуцхш. Тер нохасчн зу- ура амта нохас болвза? Өөкн сүүлчн җаһшнҗану? Ти- им болхла мана Манҗин хошд од. Мана ноха зуура биш... гиһәд бийәрм зог кеһәд инәһәд өздңнәд бәәхләнь. —Нохасан тәвчкәд намаг наар гитн, би однав,танандю өгнәт? Марһий! — гиҗ тер Муула Бадаш хойрин өөр келүв. Цедә: — Не, сән! Бадаш, маңһдур хөөч Манжд одад, нөкәдүр сө нохасан тәвчк ги. Чи, Хар, нөкәдүр асхн ирәд, дурта хөөһән ав. Гергндән шөл кеж өг, шар- лхҗадг болх. «Үкх хулһнг миисин сүл зууҗ наадна»— гидг эн^ — гиһәд һочкнад инәһәд йовҗ одв. Минь эн суусн Муула Бадаш хойр: — Чи яһҗах кумч! Тер но­хасчн чамаг таслад хайчкк, уклон хәәсн күн тиигән од- дмн. Бичә од, зәәсңгәс одҗ гемән сур! — гиҗ намаг ээрлә. Залус, тиим эс билү? —гиҗ хойр залуһас сурв. — Тиим, тиим, Бидн нам йосндан әәләвдн! — гиҗ Ба­даш Муула хойр дегц келв.

— Хөөч Манж! Таниг сетрә хө Хард һарһҗ өга гнһәд тайгарн ухаһан алдтлнь цокв гисн үнний? Эн әәмгин ахлачд юңгад эс герчлләт? Элкндән гем авч ги­ен эмчин цаасн бәәнү? — гиҗ Нимә аш сүүлднь хөөч Манҗас сурв.

— Тер һә болен хөн эврәннь үкр хойрас көлтәстә болмарн цокулҗ авлав, — гиһәд Манҗ дәкҗ үг келш угаһар седв.

— Не, әәмгин ахлач, ән пииср батрацком хойртаһан эндр келгдҗәх төрәр эн хамгиг уурулхин тускар ямаран үүлдвр келәт? Эн хамгиг медә бәәж, ода күртл юнгад 74

тагчг бәәһәд бәәсмт? —- гиж Нимә Дарҗаһас чочаж сурв. ।

— Ода, үнәрнь келхд, би эн хамгитн шинәс соңсҗа- нав. Нанд нег чигн күн ним юмн болад бәәнә гиж, кел­ен уга билә. Цедә зәәсң зарц хойрин хоорнд юн болҗа- хинь бидн медҗәхшвдн. Цедә зәәсң әвр халта, зарцнран нокна гиһәд нам кезәнәһәс нааран цуһар келнә. Ода насн ирәд, цагин эргц дахад, тер хамган хайҗ йовдг болх гиж. сандг биләвдн. Эндр эн аюл үзәд, соңсад бәә- хнь — «өшәтнрин тав хаңһасн, иньгүдин седкл бишрә- сн» ик гидг ичр болҗана. Яахв, мана салңгин гем. Хол йовх хортнас, хотн дундкнь әәмшгтә гиҗ уха авх керг- тә, — гиҗ Даржа Цедә тал игзарглҗ му нүдәр хәләв.

— Өргн доран бола бәәсн «дә» эс меднә гидг —ду­ла болн сохр, келкә улст! Энтн йоста гидг нүд далдар болҗах классов ноолдан. Иим юм үзЛ-медл уга күн бә- әдв? Тадн советин йосна элчнр ода цагт саг, сергг болх йостат. Сбветин йосна, көдлмшч классин хортн, ода бийнь дала, — гиҗ Нимә хурһдыннң үзүрәр стол тон- тоң гилгҗ цокв.

— Нанд нег цөөкн үг келҗ болхий? — гиҗ батрач­ном Йисә боев. Эндр өрүн, мана әәмгин правлянд, эн төрәр бас иим күүндән болв. Тер күүндәнд намаг икәр шоодв, Намаг шоодсн тадна зөв. Би энд ирҗ кодләд жил болад угав. Өөр бәәх Цедәнд би нам оньган өгәд \гав. Би, маднас хол бәәх баячуд эргәд, ялчнрлань ку- үндад, цәәлһвр өгәд, эздүдләнь (договор) — бооца ке- һәд, бас харңһу төр илдкәд йовав. Ялчнр-батракуд шин йос сән медҗ йовцхана. Зәрмснь эздүдәрн ду һарһад дууллдад (>лнд тархаһад йовцхана, эн суусн улсас зәрм- сһь соңссн болх:

Доран гинә хәләцтә Бадан Эдлә байн гинә, Догвр уга ялчиһән Зардгла биләлә. Догвр уга ялчиһән Зардгла болв чигн, Деед коммуна йоснлань Карһгдла биләлә!'

Эн ду һарһснд орлцсн күн Харпн Мергп. «Бууринъ заң» меддг, бәәрн улс эн Цедә зәәсцгин тускар келх бәәсмн болжана. Тадннг пнгәд гүвдүләд, нохас түкрү-

75

ләд тагчг йовад йовхла, би ода бийим кезәңк эрк ши- ләрн бәәһәв — гиҗ санад тана цус ода бийнь уухар бәәнә. Энтн йоста гидг мана классин хортн. Әмдәр күү- нә цус шимдг шигдәч, иим улсиг бу-селм авдгинь’ засг- лад, бурхдарн әәлһдгинь уурулад, уга кех кергтә.

— Чик-чик, кесг күүнә цус уусн болх! — гиҗ цуһар хәәкрлдв.

— Энтн йоста паразит, эксплотатор! Вампир! Кро­вожадный кулак! — Маңһдурас авн Манҗ, Муула цу- һарн нанур иртн.. Би тана нерн деерәс эн күүнләтн до­говор кенәв. Тана авх зөвтә олвритн гиҗгәрнь ишкҗә- һәд авч өгәд бәәхв. Нанд эн күүнтн талданар дуулх. Шиндәлә әдл күүкд улст һар күрдг һаринь би талда­нар күлхв. Иим улсла яһҗ күүндҗ, батракудла дого­вор кедгин тускар би Әәдрхнд зурһан сара курст одад ирвв. Эднтн йоста классин хортна үлдлмүд! — гиһәд Иисн нудрмарн стол цокад авч одн алдад бәәнә.

Нимә өмнән бәәсн уста шил графин карандашарн тоң-тоң гилгәд цокв.—Залус, медвт? Арвин ахлачнр, келҗ хәрцхәтн. Батрачком гидгтн бив! Өрчән цокад_; нанас үг угаһар айстан эн баячудт бичә заргдад йовтн Эн тана арднь энрәд, дахад, өскәд йовсн малмуд аш сүүлднь тана малмуд болхмн! — гиһәд көлсән арчад, Цедә тал му нүдәр хәләһәд суув. «Одак, мана сә хәә- дг күн гидгтнь эн бәәҗ. Йоста ик- сурһульта күн болх бәәдлтә. Цедә зәәсңгәс нам сүрд гиж.әхмн уга, йос мед нә гидг тер. Яһсн келтә күмб! Тер «догвр» гиснь яма- ран юмн болхв? Әәдрхнд сурһуль сурад ирсн күн ю болв чигн медх бәәдлтә, — гилдәд суусн әмтн шивр-ши вр гилдәд бәәцхәнә.

Нимә дор ормдан босад саак кевтән цаһан шүлзә- тә часан хәләчкәд: — Не, залус, сурх үг бәәхлә суртн. Эн күүнә келсн үг медвт? — гиҗ сурв. Күн ду һарсн уга. — Дун эс һархла медвт — гиж. санх кергтә. Медсн болхла йир сән. Энүнәс хооран эн батрачком угаһар айстан урднь дассн авъясарн күүнд заргдад йовдган хурцхатн. Онц бәәдг: байн, нойн, зәәсңгүд кү мухлалд- ган уурла! Тадн энд, йоснас хол теегт күүнә малар нүүһә йовж, ач иктә Ленинә өгсн аль-бис зөвән ода чигн медәд уга бәәж,т. Тертн эн суусн тана ахлачнрин салңгар, сулар көдлснә учр. Энүнәнтн тускар деерк их йосн медхлә, 'танд ик ичр, му нерн болх, Би энүнәсн 76

ода Элстәс комсомольцнр, сурһульта баһчуд, «Улаи ишкә герәр» йовад көдлдг, йос меддг күүкд улс илгә- нәв. Эрк биш илгәнәв! Тедн таднла хамдан иүүһәд, хотн болһнд одад йоста гидг үнн чик цәәлһвр делгрү- лх. Тер улсин дөңгәр, эн ахлачнрларн, партий» ячейк- лә зөвчләд, эн әәмгтән угатя, ялч улсин күүкд, көвүл шаңһа хот-хувцар доран бәәһәд сурһуль сурдг долаи җилә школ бүрдәтн. Эн кергәртн би Элстд одхларн ба- чм керг кеҗ күүнднәв. Тиим школ бүрдәм гермүдтана әәмгт бәәнә.

Та, Цедә, зәәсң, кө-гшрх насндан иим ик кө.ндә болен герәр ю кенәт. Эмгнтәһән хоюрн тер бод гисн бичкп модн гертән бәәхнтн. Та йирин дассн авъясарн, хая- хая аңһучлчкад җомбаһан чанҗ ууһад, эркән эргүләд, маанян умшад амрад суухт. Көвүнтн эн улснн көвүд- лә гертән бәәһәд сурһуль дасх, — гиҗ Нимә олн тал хә- ләһәд нүдән ирмчкәд келв.

Цедә зәәсң эс соңссн болад тагчг сууҗаһад, доран хуухлзад үг келх бәәдл һарв. Чирәнь барчхлзад одв. Хаҗуднь төрүц тагчг суусн Җирһл өвгнәннь бөөрәр тохаһарн түлкәд, һартан эвкәтә бәрҗәсн эркән үмгәд толһаһан өндәлһәд:

— Тиим юмн бәәх билә! Күүнә мөңгәр, күч үзүләд бәрҗ авсн гер биш энтн. Кезәнә мана Занҗн зәәсң ик нертә закрач йовх цагтан, әврәннь мөңгәр, орс урчуд нәәмәдлҗ авад, манд бәрүлҗ өгсн гер эңтн. Хөвтә, кишгтә болтха гиһәд эн һаза шуугҗасн: хөн, мөңгн уласд, альмн, кедмн урһдг модд булгта һазр гиһәд бу- рһс тәрлә. Эн гертән Цедә зәәсц бидн хойр гер-мал бсллавдн. Тер җилән эн темснә модд эврән тәрүлләвдн. Мана буй эн гертмбидн келгчкәд, мана көвүн эдлтхә — гиҗ герәслҗәх гер энтн! Мана көвүн тана күүкдлә сурһуль дасш уга. Мана көвүн Пиитрт йовсн авһиннь көвүн тал одҗ тенд сурһуль сурхмн.

Көвүндән герәслсн герим бичә көидәтн! — гиж, Җир- «л зөвәр цунцхсн келв. «Соңсҗант әнүнә келҗәх үг» 'исн бәәдлтә Нимә мусхлзад суусн улс тал хәләв.

— «Мөңгтә күн мөсн деер чигн җирһдмн» — гиҗ <елдг үлгүр эс бәәдг билү? Мөңгтә күүиә көвүн, од- 1ав гисн һазртан одхугов. Му, хар яста мана күүкдлг >дл биш, — гиҗ Шиндә өндлзж, келв. Хаҗуднь суусн өөч Манҗ гергән ээмәснь дарад суулһв.

77

— Та, Цедә, эврән юн гиҗ саннат? Таниг, Цедә зә- әсң, эврән сән дурар, хойр давхр модн герән школке- 1Н гиҗ эврәннь әәмгә күч-көлсчнрт белг өгв гиһәд га« зетд бичәд шуугулад оркхла яһна гинәт! Танд ханлт өргх, тана нерн болх. Тиигхлә танд хөөнән туста болх билә, — гиҗ Нимә суусн улс тал хәләһәд келв.

Цедә зәәсң Шиндә тал му нүдәр хәләһәд: «Йосна улс эднд иигәд зөв өгәд, бууляд-магтад бәәхлә, эн азд гергд ю амрахв! гиҗ санҗасн 'Цедән чикнә хаҗуһао Пимән сурсн сурвр медг-үлг соңсгдв. Цедә миркиһәд сууҗаһад:

— Я, школ бүрдәхдән юуһинь адһнат. Эн мини гер- тн хуучрад, үмкрәд бәәсн гер. Школд зокш уга. Әср көвүд, күүкд хар-хар гилдәд, орад-һарад гүүлдәд, ши- линь хамхлад, ширинь хуулад үрәх. Кесгәс нааран эв- рән эзн болад бәәршәд, иҗлдәд бәәсн герән нүдәрн үзг бәәж күүнә көвүд-күүкдт ишкүлҗ яһҗ үрәхв. Бән-сун бәәҗ меднәв. Ода деерән үг келҗ чадш угав, — гиһәд халх деерән суусн батхн ташнав гиһәд халхарн «таш» гилгәд ташад оркв. Суусн улс лугшад инәлдв.

— Цедә зәәсн! «Хан күн нег зәрлгтә, харцх шовун нег шүүрһтә» гидг эс билү?Та ма хойрин марһан яахмб? Тана нохас цуг сул бәәсн бийнь, тагсохрхарч- һуд Манҗин үкриг би хотндтн орад көтләд авч ирвшв. Тана мейәрксң марһанас көлтә би өңгәр «хулхач» нер авчанав,— гиҗ Буурла Хар босв.

Цедә хуухан мааҗн бәәҗ:

— Тер сөхөөч Манҗнохасан тәвснь үннболҗһарв. Чи йоста гидг зөргтә аңһуч бәәҗч. Би урднь иткдго би- ләв. Марһан чини болла, манаһас марһана аш нег һу нҗ ирҗ ав. Натр, соңсҗанч, одак оньдин салад йовдг оһтр сүүлтә хоогчниг маңһдур Хард туулһадтәвчк. Хә рнь бичә март, — гиҗ сеңкәв.

— Соцсҗанав, мартхн угав! — гиҗ Ңатр Хар тал хәләҗ нүдән ирмв.

— Оһтр чигн болг, нанд оһтр һунҗн кергтә биш, отг-нутг дотран нерн кергтә! Залуһас нерн халун ги­дг,— гиҗ Хар ормдан суув.

Нимә цаһан мөңгн шүлзәтә ик цаһан часан һарһад хәлән бәәҗ эрәсинь эргүлҗ-эргүлҗ хәрү даһмдан дүр- чкәд.

— Не, залус, эн хурган иигәд төгсгәй. Ода керг үүлә-

78

рн новцхатн. Энүнәс хооран Хург болси цагт амндай ус балһсмн кевтә тагчг бичә суутн. Тер Шиндәлә әдл, әл-ичл уга үн иткүләд илднь келәд бәәтн. Шиндәһәс көлтәстә кесг үзәд, медәд уга юм үзҗ, сопок, медҗ ав- вт. Ода тадна әәдг, эмәдг, мухлалгддг наг биш. Не ме­ня, байрта харһнн! — гиҗ барун һаран өргв.

Хургт суусн улс толһаһан геклдәд байрта һарцхав.

— Дарҗа, батрачком, Пүрвә, пииср көвүн, үлдцхәтн. Цедә зәәсң, та бас үлдтн. Җирһл, хәрәд амртн! — гиж Нимә зарлв.

— Залус, нааран өөрдәд суутн. Эн бәәсәрн үнәрн келәд күүндий! Эндр бидн өдрән чиләһәд күүндсн төрт . кесг акад, өвәрц үгмүд соңсвдн. Та, Цедә зәәси, күмн биш юм һарһдг бәәҗт. Нүдәрн эс үзҗ, чикәрн эс соңс сн болхла би нам иткхн уга биләв. Мөр болад бидн харһҗ ирсбидн сән болв. Манит ирсн эс болхла, яма- ран шууган болхинь медҗәхшв. Шин советин йосна тускар танд цәәлһәд керг уга. Та манас деерәр меддг болхт. Эндрк мана үзсн, соңссн төрәр йосар болхле Һанцхн тер күүкд кү күләд, чирәд, гүвдәд зовасндан, «Кишва шивгчн, чамаг хаҗ алнав!» —гиҗ Шиндәд бу үзүлсндән арвн җиләр түүрмд одхмт. Хөөч Манҗигтө мр тайгар цокад элк-бөөринь илҗлснд тедү мет. Та кезәнәһәс нааран эн әәмгтән эрк шиллҗ дассндан ду- рарн бәәсн бәәҗт.

Эн суусн тана ахлач Дарҗа ахта улс «тоомсрта зәәсң» гиһәд күндлҗ,' сөгдж, дассн хальмгин хуучн у авъясарн таниг иткәд нам төртән авл уга бәәцхәҗ. Та тер салн, хар санан уга авъясинь олзлад, эдндән ик му юм кевт. Ода та эн улстан болн йоснд йосндан ит- клән барвт. «Өшә некхлә, таша хамхрна» гидг эн, та сда юундан нәәләд ним болх болшго үүл татад бәәс- нтн манд медгдхш. Буурла Харар эврә шишлн аңһуч кеҗ авад ю кехәр бәәсмт? Дала арат, чонин арс цуг- лулад кендән девл өмскҗ, нерлкхәр бәәхмт. «Зу наслш уга насндан, миңһн җилә зөөр зөөхәр» бәнт? Цуһар тиим ховдгт тадн... тиим ховдг седклтәт! Тер ухаһан үкн-үктлән мартш угат.

Тер аңһучлдг бууһасн талдан бу, селм хадһлад яахар бәәхмт. Танд тав хадг винтовк, дола хадг наган бәәхинь цугинь меднәвдн. Винтовк, пистул, хорһлҗар хадг бу һурвап минь ода мана сүүр төгсхлә эн Балд-

79

ра Пүрвә, әәмгин ахлач хойрт өгтн, эс гиҗ танд хөө- нән му болх! Пүрвә, медвч? Ода маниг бәәсн деер ав. Дарҗа танд «авлав» гисн итклин цаас өгх. —- Соңсҗа- нав! — гиҗ Пүрвә дор ормдан босв. — Цедәд шову хаж «гесән теҗәх» хойр амта хавалнь болх! — гиҗ Нимә ик йосна, йосн зөвтә күүһән медүлҗ келв.

— Я, тер һәәд одсн юмситн кезәнәһәс нааран Дар- җад авч одҗ өгхәр бәәһәв. Зуг мини көвүндурлад бә- әхләнь харм төрәд бәәләв. Ода автн, автн, буйн болт- ха, автн! — гиҗ Цедә толһаһан чичрүлҗ келв.

— Чи, батрачком, тер пииср көвүтә хоюрн маңһдур өдрәс авн эднә бод малын, хөөдин тооһинь авад, Ба­да ш, Муула, Натр, хөөч Манҗ, Шиндә ахта улст до- говоринь кеһәд сёльсоветин тиизәр батлад олнд сән цә- әлһвр өгтн.

Өрүнә болен сүүр, эн хург хойрин протокол үгалдл \га бичәд нанд өгтн. Би тенд ик йоснд авчодҗ Цедән туск төрин негинь таслнав. Та, Цедә, эндр өдрәс авн иигәд: «ил-өңг, далд өшән» болад бәәдгән ууртн!

Та, әәмгин ахлач, даруһас партийн ячейкин сегләт- рән ирхлә, олна хург хураһад «эн Цедән хойр давхр модн герт олн күч-көлсчнрин көвүд-күүкд шанһаһар ордгшкол бүрдәхмн» гисн шиидвр < һарһтн. Тер шиидв- рән авад партячейкин сегләтртәһән Элстүр күрәд вдн. Бидн тенд шиидвр һарһад эвинь олхвдн. Цедәзәәсңсәг дурар эврән өгш уга болв. «Эн гер школд зокш уга. Әср көвүд, күүкд шилинь хамхлад, ширинь хуулад үр- әх» гинә. Үрәхн угавдн. Улм ясад, сәәхрүләд оркх арһ манд бәәнә. Урчуд чигн олдх. Цедә эврә көвүһән яһна- кегнә эврән медг. Пиитр орулну, Москва орулну, дурнь. Тер Шиндә хөөч Манҗ хойрт шулун болдгар дөң бол тн. Не, мана күүндән иигәд төгсҗәнә, — гиһәд Нимэча- сан хәләһәд цуһаралань гекҗ мендләд босад һазаран һарв. Сельсоветин ахлач, Пүрвә, Йисә һурвн Цедәгда- хулад нег давхр онц герүр орцхав...

— Бадм, одак пистулан хама дүрләч? Авч ир! —ги­сн Цедән дун соңсгдв...

Балдра Пүрвә хорһлҗар хадг бичкн дуута бу дола хадг «наган» нертә пистул, бүслчкдг сумдын гер патронташ сүүвдсн һарч ирәд, һурвн мөрнд татсн та- чанк тергнә ардк коозл дор дүрәд деерәснь өрмгәр ху- чад үлдәчкәд мөрндән мордв.

80