чинрән соляд, келц үгмүд болна. Зәрм келц үгмүд күцц тогтад уга. Томья үгмүд келц үгмүдин зуг нег әңгнь болҗ бәәнә гиҗ келх кергтә. Үлгүрнь, маңнд хәәч - хө кирһдг хээч; хар буудя - хар һуйрин буу- дя; цанан буудя - цаһан һуйрин буудя (пшеница); улан шавр - глина; цанан шавр - известь; тавгхәәсн - бакрсн (казанок).

Үгмүдин ниицлһн шуд чинрән гееһәд, оңдан чинртә болҗ орлц- на. Үлгүрнь: цанан алтн - белое золото, хлопок, платина; хар алтн - нефть; мөңгн усн - ртуть; улан мөңгн - медь; күрл мөңгн - бронза.

Эн деер келгдсн һурвн зүсн кев-янз келц үгмүдин тогтлһна һол эв- арһнь болдмн. Ямаран чигн келнд үгин ниицлһн эврә чинрэн соляд, өргнәр олзлгдад, ниицлһ, ниилмҗ, негдлт тогтлһнд олзлгдна. Зәрм келц үгмүдин бүрдәмҗс ямаран келнәс ямаран келнд ирснь тодрха медгдхш. Үлгүрнь: дорнь нүк малтх - кел нәәрүлһәр күүндсн цагт чигн, үүдәврмүдт чигн харһна.

Оңдан келнәс орҗ ирсн үгмүд хоорндан хойр багар хувагдна: гали- гүд болн күцц биш галигүд.

Эдн эврәннь чинрән болн янз-бәәдлән орчулад, талын келнәс авгд- на. Үлгүрнь: көлд дегә өгх - ставить палки в колеса; хойр туула көөх - гнаться за двумя зайцами; толнанинь илх - гладить по головке; уснд хэлэсн мет - как в воду смотрел.

Күцц биш галигүдин утх-чинрнь талын келнэс авгдсмн, зуг янз- бээдлэрн болн үгмүдин дараһар эдн хальмг келнэ келц үгмүд. Үлгү- рнь: батхнар зан кех; ус кев чигн ивтршго', носнаннь давхрг дор бэрх.

Келц үгмүдиг олзлгддг төрәрнь йилһлһн

Олзлгддг аһуһарн хальмг келнэ келц үгмүд хальмг улсин бээдл-җирһллә, авъясла, заңшалла, билг-эрдмлә залһлдата. Хамгин өргнәр олзлгддг төрмүд:

1. Мал, аң-аһурсна туск келц үгмүд: бурнтгта темэнлэ эдл - номһрҗ одсн бээдл; бууриннь зац медх - эзнэннь авц медх; туплан нол­ей үкр кевтд - онытан, төртэн эс авх, йилһэн уга бээдл һарһх; тунл- бүрү кемтрсн уга - хулха-худлас холд бээх; ямана бөөрин оокн мет царцэк; одх - түргн еңнх, өөлх; хордсн темән довтлдг - арһан барх, цөкрх; хуцин өвр мет мошкх - ямаран чигн күүг һартан орулад авх.

2. Күүнэ туск, утх-чинрәрн күүнэ бээдл-җирһллэ залһлдата келц үгмүд: ам авх - бат үгинь келүлх; бүдүн күзүнән узулх -модьрун чи- длэн һарһх; кел-аман бүлүдх - керг уга дала үг келэд бәәх; келәрн кел-

17

дүр кех - худл цацх, хов зөөх; чирәһән көөдх - нерән һутах; чирэ хәләх - зуһудх; һарин хурнд цацурхла - кезәчн күцшго керг; көлэн тәвдгэн уурх - ирдгән уурх; нүднд эс үзгдх - таасгдлго бәәх; нүдн-чикән өгн бәәх - оньган тусхаһад бәәх; бөөрнь өөклх - тошурхх; элкнь урсх - икәр зовх; элкн нурьн хойр харнн алдх - өлсх, харһнх; оошкнь амарнъ һарх - ки давхцх, күндәр әмсхлх, икәр үүмх.

3. Хальмг улсин авъяс, заңшалла залһлдата келц үгмүд: дер негдүлх - күүкн күргн хойриг гер-мал болһх; өрк өндәлнх - шин өрк- бүл бүрдәх; хадмудтан ирсн күргн мет - һо-һольшгар бийән бәрх; хотнаннъ хорма дахх - хотна бәәсәр бәәх; заячнь заячксн юмн - тәвсн хөв; эртәсн заачксн хөв

4. Шаҗна туск келц үгмүд: теңгр хәләх - деедс евәх; теңгрт нүдн бәәнд - деедс үзҗәнә; маңһдуркинь теңгр медх - бән-бәәтл медгдх, эврән йилһрх; таралңгин орнд төрх - күн өңгрснә хөөн сүмснь сән орнд җирһх.

5. Йөрәл болн харалд орҗах келц үгмүд бас онц баг болна: харачнь хамхрх; өмнкчн тоста болтха; хар казрт орҗ, тохм таср; нооста толкаһан нохад кемлүл; үклин муунар үк, толна деерән маанъ хатхул, эзән залъг. Эн багт хәәкргч чинртә үгмүд, андһарин чинртә үгмүд бас орлцна: теңгр цокх; амм ардм нарг; наем ахр болтха; нар үзлго одсв.

6. Хальмг амн үгин зөөрт харһдг, олзлгддг үгмүд бас келц үгмүдин онц баг гиҗ тоолгдна. Иим келц үгмүд ик зунь эврә кел нәәрүллһәрн риторическ болна, өргмҗтә, бахмҗин авцта: асхрхла - аан усн, әгрхлэ - ндэмн чимгн - альд эс чилсн цогцв; арен цанан ясан хайх - әмнәсн хаһцх; дөрәтә көлдән мөргүлх - күчәр йосндан орулҗ авх, дәәлх, мухлалх; хәзчлә харнулх - казнить на гильотине; әмтнә хормад баг- тх - әмт дахх; идә-буда кенэд хайчкх - хутхад, холяд тарачкх; каринъ һанзнд, көлинъ дөрәд күргх ~ босхад, кү кех.

Шунмһа болн шунмһа биш кевәр олзлгддг келц үгмүд

Хальмг келнә келц үгмүд эврә олзллһарн йир өргнәр амн үгин кел- нд болн урн үгин үүдәврмүдт керглгддг зергәрн шунмһа болн шунмһа биш гиҗ хувагдна. Зәрм номтнр амн үгин болн литера­туры келнд, урн үгин үүдәврмүдт олзлгддг келц үгмүдиг хойр әңгәр салһна:

18

1. шунмһа кевәр олзлгддг келц үгмүд амн үгин келнд болн урн үгин үүдәврмүдт өргнәр олзлгдна. Нурһлҗ эн келц үгмүд күүнә туск заң-бәрц, бәәдл-җирһл медүлнә: нар күрх - юм көндәх, чидл үзүлх; нартан үүлтә - эвтә, эрдмтә күүкд күн; нартнь атхулх (бәрүлх) - бийднь өгәд тәвх; өшәһән некҗ авх; дурта дурго хойрин заагар - сед- кл угаһар юм кех; келн-амн орх - экләд келдг болх; күүнә мууднь орх - му кех, зовах; кергтән эс авх - оньган эс өгх; ноосан харъулҗ болшго күн - му заңта, кишва күн; сүмсән алдх - икәр әәх; толнанинъ эргүлх - тенүлх, меклх, зүүлүлх; хар көлсәрн гесән теҗәх - һар көдлмшин оруһар теҗәл кеһәд бәәх.

2. шунмһа биш кевәр олзлгддг келц үгмүдин учрнь иим болна: эн үгмүдин чинр-утхнь хуучрад, мартгдад ирсн; хальмгудын кезәңк бәәдл җирһләс уга болснас, олзлгддган уурсмн: элкн деернъ өөк шарх - өрч деернь өөк шарад цааҗлх; хәәчлә харкулх - толһаһинь чавчҗ алх; баран деернъ нарх - зөвәсн давад бәәх; малякан атхх, хазаран сүүвдх - юмн уга, хоосн үлдх; сәңгрцгән сәвх - хармнл уга бәәсән өгх; уцгднъус асхх - мууднь орх, зовлң эдлүлх; ээдмг-хөөрмг болх - диг-да- раһан геех; тууркин хаирхакар нар үзәд, тунлын турунар ус уунад - түрү-зүдү бәәх.

Ашлврад келхлә, хальмг келнә келц үгмүд шунмһа болн шунмһа биш кевәр олзллһарнь хәләхлә, цуг келн-улсин келц үгмүдин онлла ирлцнә:

1. кецәрн келц үгмүд хойр үгәс авн бүкл зәңглә әдл болна. һол үгәрн нерн болн үүлдвр әңгд хувагдна. Хальмг келнд нурһлҗ үүлдвр келц үгмүд олзлгдна;

2. утх-чинрәрн хальмг келнә келц үгмүдт омонимия, синонимия, антонимия, полисемия харһна;

3. тогтлһарн хальмг келнә келц үгмүдин һол саң уул хальмг келнә йозурта, зәрм келц үгмүд чинрән болн янз-бәәдлән оңдан келнәс авч бүрднә, зуг тиим келц үгмүд хальмг келнд йир баһ;

4. олзлгддг аһуһарн хальмг келнә келц үгмүд улсин тууҗла, авъяс- ла, заңшалла, билг-эрдмлә, бәәдл-җирһллә залһлдата. Эн халхар күүнә туск, аң-аһурсна туск, шаҗна туск, авъясин туск келц үгмүд гиҗ хувагдна;

5. келц үгмүд шунмһа болн шунмһа бишәр олзлгдна. Күүнә туск амн үгин хойр-һурвн үгәс тогтсн үүлдвр уңгта уул хальмг келнә олн зүсн чинртә келц үгмүд шунмһа кевәр олзлгддмн. Наадк бәәдлтә

19

тогтацарн олн зүсн болдг, литературы келнд өөрхн, хуучрсн, эс гиҗ мартгдсн үгмүд олзлгддг келц үгмүд шунмһа бишәр харһна;

6. өдгә цагт хальмг келнә келц үгмүдин хойр толь барас һарсн бәәнә.

Хальмг келц үгмүдин тускар Г. Ц. Пюрбеевин, Э. Ч. Бардаевин, нань чигн номтнр бичсн статьяс, бас В. Н. Мушаевин келц үгмүд сурһлһна дөңцл барлгдсн бәәнә. Эндр өдр хальмг келнә келц үг- мүд кел нәәрүллһәрнь йилһгдәд уга, лексико-этимологическ халхар шинҗлгдәд уга, эклц болн дунд сурһульд дасхлһна эв-арһин тускар бас ухалгдад чигн уга. Ода келц үгмүд дунд сурһульд «Лексика» гидг әңгд дасхгдна.

Хальмг келц үгмүд шинҗллһнә ном-сурһалин олн шишлң медә темдглхин төлә шин томья үгмүд орулҗ авх кергтә болв. Тегәд ода деерән өргн олн умшачнрт дасмҗ болад уга, шинәс олзлҗ бәәх хальмг томья үгмүдиг орс орчуллһинь дахулад өгчәнәвидн.

Филологическ номин доктор Муушан Владимир, филологическ номин доктор Пюрбән Григорий

20

Томья үгмүдин толь

келц үг, келц - фразеологизм

келц үгмүдин көрң (саң) - фразеологический фонд (запас)

келц үгмүд шинҗллннә ном (сурналь) - фразеология как наука келц үгмүдин олзлх ану - сфера употребления фразеологизмов келц үгмүд эцгллнн — классификация фразеологизмов келц үгмүдин кев-кец - структура фразеологизмов келц үгмүдин эв-арк - фразеологическое средство келц үгмүд бүрдәлнн - образование фразеологизмов келц үгмүдин келлг - фразеологическое выражение келц үгин бүрдәмҗ - фразеологическая единица келц үгин эргц - фразеологический оборот

келц үгин ниилмҗ - фразеологическое сращение келц үгин негдлт - фразеологическое единство келц үгин ниицл - фразеологическое сочетание нерн келц үгмүд - именные фразеологизмы үүлдвр келц үгмүд - глагольные фразеологизмы келц үгин мөчмүд - компоненты фразеологизма келц үгин үүрг - функция фразеологизма

келц үгин бүрн ниитутх - общий, целостный смысл фразеологизма келц үгин хүвллнн - варьирование фразеологизма

келц үгин хүвлвр - вариант фразеологизма

келц үгин шилэк;сн (теҗг) утх-чинр - переносное значение фра­зеологизма

келц үгин диг-даралгч (дигләни) шинҗс - системные свойства фра­зеологизмов

келц үгин зүс-төрл - типы фразеологизмов

келц үгин утх - смысл, содержание фразеологизма

келц үгин утх-чинр - значение фразеологизма

келц үгин чинр - качество, свойство фразеологизма келц үгин шинҗ-темдг - признак фразеологизма

21

келц үгин йилһвр ишнэкртемдг - дифференциальный признак фра­зеологизма

келц үгин кев-янз, янз-бәәдл - форма фразеологизма

келнә дүрслгч ул-сүүр - образная основа языка

кемәц - изречение, идиома

кемәц үгмүдин саң - идиоматика

кем.җәтә керглгддг келц үгмүд - фразеологизмы, ограниченные в употреблении

хатяр керглгддг келц үгмүд - редкоупотребительные фразеоло­гизмы

утх-чинрин өңг-шинэк; - смысловой (семантический) оттенок чинрәрн өөрхн келц үгмүд - синонимичные фразеологизмы чинрәрн эсргү келц үгмүд - антонимичные фразеологизмы утх-чинрин ниилмҗин зерг — степень семантической слитности

(спаянности)

олн утх-чинртд келц үг - многозначный фразеологизм

нәәрүллһнә өңг-шинэк; - стилистический оттенок

нерәдгч үүрг - номинативная функция

шуд утх-чинр - прямое значение

шилҗсн (теҗг) утх-чинр - переносное значение

шунмна келц үгмүд - активные фразеологизмы

шунмна биш келц үгмүд - пассивные фразеологизмы экн авгин (эклгч) утх-чинр - исходное, первичное значение

22

Аавин заңта. Ведущий себя как взрослый (о ребенке). Бөдүн күүнә авцта (бичкнэ тускар).

Эн көвүн бичкнэсн авн аавин заңта гиҗ, хам-хоша бээх улс

өкәрлҗ келцхэнэ.

Ааһ цусан асхрулх. Пролить чашу крови своей; бороться, жертвуя всем. Төрскнәннь төлә әмән эс әрвлх.

Әгр хар булгин көвәд аан цусан асхлций... - «Җаңһр».

\ Ааһин ам эс зуулһх (ааһин ам зуулһсн уга). Ничем не угостить, ничего не дать поесть. Ирен күүнд хот өглго һарһх.

- Цэ уунад нартн, - гинэд, сана авен кевтә Дорэк; аднҗ боев. - Хальмг улс аанин ам зуунад нар гиж; келдг. - Бадмин А.

\ Ааһин дүңгә нүднь аврлт угаһар урвх. Наполняться беспо­щадной ненавистью ( огромные глаза величиной с чашки). Уур- тан бүтәд, хәәр-бәәр уга болх.

Хармин Хату Хариг тиигҗ йовсиг үзчкәд, аанин дүңгә нүднъ аврлт уганар урвад, арен әрүн цанан хурннъ алъхн талан үүм- лдәд, далднр өргн ээмнь дэәсндән күрхдән кецәнәд, таен алд нурннь тавтан күрхдән белдв. - Хальмг тууль.

V Аанан-саак. Опять, снова тот самый, та самая. Дэкн одак,

саак.

Би аанан-саак булхач хар нунс үзчкэд, Арашата хоюрн гетэ бәәэк;, иңг хэәхән мартад хуурчв. - Эрнҗәнә К.

У Авд орх. Пристраститься к чему-либо. Оказаться во власти кого-, чего-либо. Юмна күчнд бәргдх, авлгдх. Күүнә үлмәд, һарт,

медлд орх.

Манҗин бан наснаснъ авн ик гидгэр седкл өгч шилтпен эрдмнь - эрәтэ цоохрин авд орад одсн, көзрин ду соңсад оркхла, көлнъ ормдан тесч чаддмн биш. - Дорҗин Б.

У Авлдана тоодш. Хаос; сыр-бор. Диг-даран уга бээдл. Эк- тол һа уга, азр-бизр.

23

Уга. Одд тоолҗ болшго. Кедү дәкҗ тоолхар седсн болхв. Зуг һурвн зуунас давулҗ тоолҗ үзәд угав, цааранднъ ээдрҗ однав. Авлдана тоодш кевтә ара сара хойр болҗ одна. - Бадмин А.

Энд бас авлдана тоодш. Хәрулс, хотна залус нар бәрлдсн то- оста ьазр деер көлврлдв. - Нармин М.

\ Аврлт уга. Беспощадный. Өр өвч биш, өршәңгү биш.

Нойн, эс гиҗ зәәсң тохмта күн сәәхн гергтә хар яста эц- кин көвүнә ишкә герт ирәд, терүнә гергәр зооган кедг бээсмн. Кемр тер сәәхн гергнә залу өрцхәр седхлә, аврлтуганар цааҗлдг бәэсмн. - Амр-Санана А.

Авч идәд бәәнә. Не дает покоя. Одолевает. Амр өгхш. Дарад даҗрх.

Цукар окопдан шухинэд кевтнэ, минометмуд чигн авч идэд бәәнә. - Бембин Т.

Авшг авх. Принять обет; дать клятву. Посвятить себя че­му-либо. Андһар тэвх. Нет юмнд әмн-цогцан, насан зөрүлх.

Бат арен хойр номин авшг авсн бәэдг. - «Җаңһр».

Әмн-цогцан эрвллго, кесн көдлмшәрн бийән үзүлх болҗ амлҗ иткүлсн деерэн, бас эмд бийнъ дотран авшг авч батлла. - Дорҗин Б.

^Адг-ядхдан. В крайнем случае, на худой конец. Яһв чигн, яһдг-кегдг болв чигн.

Адг-ядхдан тер белдчксн салман зөөэк; авхла, үлү болшго билэ, иим түрү җил. - Тачин А.

...Чи ман хойрт юн болв чигн болхгов, адг-ядхдан дееҗ иддг күн эс болх билү, эс нарнсн болвчн, насмдн ирсн та ман хойрт үрн болҗ, нер дуудулх... - Хальмг тууль.

- Адһсн күүкн аавиннь барун бийд. Поспешившая девуш­ка занимает место на правой стороне кибитки отца (о девушке, вернувшейся в дом отца после неудачного замужества). Кеҗәх кергән тохнятаһар, хол тоолвртаһар эс күцәхлә, ашнь сэн болдго.

Дегд бичэ аднад бәәтн, аднсн күүкн аавиннь барун бийд гидг. - Нармин М.

24

⁴ Адех болх. Жить одиноко в нищете. Арһ-чидлән алдад, һанц бийәрн бээх.

Хэрнь гинич!.. Күүнә олзтаһар күүк буулнҗ, гер авхар адсх болад, иигэд күләнэд йовсн болхмч! -Дорҗин Б.

\ Аҗг авх. Намотать (себе) на ус. Бийдән тодлх.

Кеҗәх көдлмшән бакчуд шинҗлэд, аҗг авад бәэнә.

\ Аҗрһ болх. Властвовать. Нойрхх, әмт әәлһх.

- Әмд бийнъ әрә торч йовх күүнә хөөч көвүнд аҗрн болхдан ичхнч! - гинэд, Бавур беелэнэн зүүкәд, модан түшәд зогсв. - Эр- нҗәнә К.

V Аҗрһнь алг болхла, унһнь булг болдг. Если жеребец пегий, то жеребёнок бывает белоногий (сравн. яблоко от яблони неда­леко падает). Эцкин заяснас хөөһдго.

Аҗрһнъ алг болхла, унннъ булг болна, аавиннъ дассн эрдмэс альдаран одх билә. - Эрнҗәнә К.

у Азр-бузр болх. Выставлять себя на позор. Вести позорный образ жизни. Андрх, һутрх, бийән һутах.

Эмтнд азр-бузр болад, үг карнад, дала юм татчкад, ода ирҗ юн гидг юмухалҗах күмч? - Дорҗин Б.

Айс тамин йоралд хатсв. Пусть ожидает меня самое дно ада (клятва). Үксв-хатсв гиҗ, андһар тәвх.

- Чамаг чилң нурнн дел деер эс авхинь айс тамин йоралд хат­св, - гиэк; анднарлв... - Хальмг тууль.

Айстан түумрт орх. Лезть безрассудно в огонь. На-цааһинь

тооллго аюлур зорх.

Бийэн сагл. Айстан улаҗасн түүмрт бичэ орад йов, халуч билэч. - Нармин М.

V Алдр-билдр цокх (һарһх). Мутить воду. Крутить мозги. Мек- тах олзлх, худл-хуурмг йовдл һарһх.

Хаалнасн хаҗиэк;, далътрҗ, алдр-билдр цокх ухан Баатуд кезәд чигн ордго билэ. - Дорж;ин Б.

Алмс эзлен кун. Человек, в которого вселился бес. Шулм эрг-

җәх кун.

25

Ээҗ, намаг шулм эзлсн күн гиҗ, әмтн келнә, би яахмби? - Хальмг тууль.

Нег уга күн биш. Илвтә, эс гиж; алмс эзлсн күн гиҗ өврҗ келҗәцхэнә. Намаг оч эс келсн болхла, зәрм өвгднъ бүүрән соляд нүүхмн гиҗ өвклзҗәҗ. - Эрнҗәнә К.

\ Алн алдх. Готов убить. Цокад алн гих.

- Ирх биш, танд ирсн намаг цокад, керлдәд, бийим алн алдад бәәнә, - гиҗ Нусха-Му келнә. - Хальмг тууль.

\ Алң болх (сәәхн). Удивляться, изумляться. Удивительно кра­сивый. Өврх, һәәхх.

Бюрод суусн улс алң боллдад, ардаснъ хәләлдәд үлдцхэв. - Та­нин А.

Мирки Миндрикович тас алң болад, гергән барун нарарн нурн- наснь бәрәд зогсв. - Танин А.

Алц болх сзэхн асхар банчуд сергмҗтә кевәр цаган давулв. / Алс-булс болх. Быть не в состоянии что-нибудь понять. Диг-дараһан алдх, юн болснь эс медх.

Нөөртнъ эс болх зүүдн орад, алс-булс болад, серок; босад, наза нархла, ор зрз шарлж; йовна. - Танин А.

•V Алтн жола эргүлҗ (менд хәрү) ирх. Благополучно (в здра­вии) вернуться. Көөсән күцҗ, эрүл-менд гертән күрх.

Деерзс алтн җола зөв эргүлж;, менд ирхинь мөрэлж;, делкэн күмн-змтн цуг ки тасрж; күлзж;знэ. - Эрнҗәнә К.

Алтн йорал. Золотое дно. Чилшго ик зөөр.

Буран - бичкн хотн. Эн хотна иргд ик салг бәәнә. Эн - таен зу кар күн: орс, хальмг, хасг улс көдлнэ. Зансчнр хорвс нуурас миңнн алд шүүгүлэр заксигутхад гилтэ бзрнз. Тегэд энүг «алтн йорал» гиж; нерздснъ орта. - Бембин Т.

Алц-тааһан үзх. Разобраться, кто сильнее в схватке, в борьбе. Бәәр-бәрлдәнд, ноолданд харһлцад, кен чидлтэнь медх.

Көвүн тер кевтэн хаана цахрур ирэд келв: - Мини хатыг мекзр, күчэр хулхалад авад йовж; одла, ода олж; авув, би бас тер хаана нутгин хан болдув, эн хан би хойр эврэн бийсэрн алц-та- анан үзлцнэвидн, - гив. - Тадн ман хоорнд бича орлцтн. - Хальмг тууль.

26

' Аль сансарн. Жить с безграничными правами; жить без за­бот. Аһу зөвтә; зовлң, түрү уга бәәх.

Болен бийнь эдн нурвад, дөрвәд бүл улс зарцта, алъ сансарн бәэсн улс билэ. -Дорҗин Б.

Аль сансарн бәәх. Как хотят, так и живут. Жить привольно, припеваючи. Амр-таварн дурндан җирһх.

Яһсн амулңта цагла харнҗ үүдҗ өсчәх үрд болв эдн! Иим сээхн, аль сансарн бәәдг җирнлд күрхвидн гиҗ, мана өвкнр, аав- нр, бидн санҗ йовсн болхий? Седклднъ зовлң уга, севркәднъ заг уга, ях гих өвчн уга, я гнх зовлң уга. - Эрнҗәнә К.

Альдас оһтрһу буухнь темдг уга. Неизвестно, с какой сто­роны грянет гром (придет беда). Хамаһас аюл-әәмшг ирхнь медгддго.

Сагар бээх кергтэ, сагар. Алъдас нал цэклэк;, онтрну буухнъ ода темдг уга. Үзг болннас чигн ниргәд бәэхмн. - Дорҗин Б.

Альмн ундг зэ уга. Яблоку негде упасть. То-томҗ уга олн кун хурад, сул орм уга болх.

Сойлын бэәшңд олн эмтн хурв, альмн ундг зэ уга, оратад ир- снъ үүднә өөр дарцлдв.

''-Г Альхан делгх. Просить помощи (милостыню), һууль һуух.

Туру-зуду бээх учрар альхан делгәд, бийдән теҗэл нуульнҗ авх.

Альхн деерэн бэрх. Баловать. Создавать беззаботную жизнь. Эркәр өскх, дегд эрклүлх.

Альхн деерэн бэрэд бээхв, аль сансарчнь бээлнхв, оранаечн авн көлинчн үзүр күртл алтлхв. - Басңга Б.

У Альхна эре эс үзгдх (үзгддгән уурх) цаг. Пора вечерних су- мерков. Өдрин гегән тасрад, хо бүрүл орҗах кем.

Альхна эрэнь үзгддгэн уурад ирсн хо бүрүлин цаг билэ. Тер бийнь Зандан хо цанан чирә, хойр хар күмсгнь, барта күрң аль- чурин захас давад, саглрсн хар күкл Батад тодрха үзгднэ. — Эрн- җәнә К.

/ Аляһан амндан зуусн, альхн деерэн шам шатасн күн.

Злостный хулиган, негодяй. Бузр-азр үгтә, адта азд күн.

27

Не болх, яһсн юмчи, тиигтлэн алянан амндан зуусн, альхн де- ерэн шам шатасн кун бишч, тат эн келэн! - «Теегин герл».

Алянан амндан зуусн, альхн деерэн шам шатасн, төөрсн нодль болен, тошен бух болен орндулмудла янад седклән негдулхэр бээдгинъ Бата медҗәхш. - Эрнҗәнә К.

V Алян ард орх. Вести распутную жизнь. Аля-елдң боях, цалдңнх.

Цаарандан әркин, алян ард орад, хаҗудан зуну-җилдр улс цуглулад, чик седкләр, ноодан бәәэк; кодлдг улсиг бийэсн холд бәәлһәд, теднэ тускар хов-җив цуглулад, харнад, уг куундхлзрн: «Кодлмшәсчн көөнәв. Хуурмгар, седклән тәвлго кодлҗәнәч!» - гидг боле. - Тачин А.

Ам авх. Взять (твердое) слово, устное заверение. Бат угинь келүлх.

Зуг мини тадна амиг авхар седҗәхм - эн төрин тускар кенд боле чигн докъя медулм уг авх зов угавидн. - Дорҗин Б.

V Ам алдх. Случайно (ненароком) проговориться. Келшго угон алдад келчкх.

Болҗах куундврт эврэннъ нуувчан ам алдад келчкэд, залу до­игран нундрхад бээв.

\/ Ам аңһах. Молвить слово. Амн уг келх, бий деерасн уг келх.

Булннд көөрк гиҗ, ам ацнах оорхн садн чигн шидрт уга. - Басңга Б.

Ам аңһах арһ (зөв) уга. Нельзя даже и словом обмолвиться. Үг келҗ болшго, уг келх зев эс егх.

Тор нуувчин. Тер толэд кун куунд ам ацнах зов уга болҗана. - Нармин М.

Энчн Советин орн-нутг. Ам ацнах зовим нанас кен чигн кун булаҗ авч чадшго. - «Теегин герл».

Митрофановин завод, һәрэн келсэр дуцнхлэ, эвртэ ик чигн, кесгмицнн кун кодлдг болна. Көдлмшнь күнд, көлснә мөңгнь бич- кн, йир юунар боле чигн кодлмшч кууг дорацулх, меклх саната. Ял улм иктэд, зов-учран келхэр седхлэ, кеочкх. Ам ацнадг арн чигн уга. - Бембин Т.

28

ч Ам бөглх (ам бәрх, хазарлх). Затыкать рот. Күчәр (чидләр) үг келүлл уга бәәх.

Үг каркад, алдад оркм чигә амдын негиг бөгләд орксн болхла...

- Дорҗин Б.

Намаг хәләхнч, йоснахн бас чигн амим хазарлхар, көлим туш- хар, деерм зәәдцнхәр седсн бийнь, даргдсн угав, нам өкәс гиҗ нукрҗ өгсн угав. - Бембин Т.

Ам задһа күн. Болтливый (несдержанный на язык) человек. Бурмха, олн үгтә күн.

Ам задка куунд иткэк;, уг бичэ кел. Келэрн келдур кекэд, кел- сичн цааранднъ йовулх.

Ам залһх. Передавать чужие слова. Күүнә келен үгиг цаа- ранднь тархаһад йовулх.

Нуувчинэр келен зәцгд ам залкад, олн чикнд соцсулв.

Ам хаһлх. Начинать говорить (выступать) первым. Эмтин түрүнд үг келх.

Хург эклхлэ, хурц олмка келтэ медэт ам хаклэк;, эмтнэ онъг авлв.

Ам эргх. Попрошайничать. Күүнәс теҗәл хәәх, хот сурх.

Одахн куртл орсин ам эргэд, хатсн одмгин халъс цуглулҗ, теҗәл кеҗ йовен Бадмин Ларлу. - Дорҗин Б.

Аман аңһаһад йовх. Ротозейничать, зевать. Аңхун, санамр бээх.

Ода бас чамла эдл офицер болад, алтн погон зуухв. Тегэд би ухатай, аль чи ухатайч? Дээнэ цагт аман ацкакад йовен кун толкакан геечкдмн... - Бадмин А.

/ Аман аңһаһад үлдх. Остаться без ничего (букв. разинув рот).

Уршгла харһад, бәәсән геех.

Итклтэ толэдэн йовден куунд меклгдэд, аман ацкакад улдв.

V Аман аңһасинь өгх (күцәх). Исполнять все прихоти (жела­ния). Сурен болһнынь бәрүлх: зөвтәһинь чигн, зөвгоһинь чигн.

Манахнд болхла, мел эн-тер гигч солю юмн уга. Авдг алван, өгйэн мөңгэн авдгнъ йирин авна. Аман аңкасинъ огчкэд, тагчг бәэнэвидн. - Дорҗин Б.

29

>/’ Аман аңһачкад суух. Проявлять беспечность. Сидеть, рази­нув рот. Юм оньгтан авлго аңхун кевәр бээх, оньган геех.

Тадн чигн бийстн аман ацьачкад суулго, бас арнинъ хэн бдэтн. - Дорҗин Б.

Аман бэрх. Жалеть о чем-либо потерянном, переживать о чем-либо упущенном. Эндү һарһад, эс гиҗ нег юм алдад орксн- дан һундх.

Болнацхатн, залус! Хаҗһр нарнҗ бәәцхәвзәт. Хөөннъ бийстн аман бәрцхәхт. - Басңга Б.

Аман татх. Придержать язык. Олн үг келдгән уурх.

Не, базр һарнҗах баавнанр кевтә янад хәэкрлдэд ирвт? Аман татцхатпн! - Дорҗин Б.

К/Амар давад бәәх. Попусту обсуждать, пустословить. Дала үлү үг келх.

Көдлмшәрн давад бәәсн сэн, зуг хоосн амар давад бәәхлә, му юмн. - Нармин М.

-V Амар орад, хамрар һарч одх. Быть слишком шустрым, про­являть чрезмерную проворность. Дегд шунмһа болх.

Одакитн тиим гиҗ, би нам меддгол. Амар орчкад, нэәтхүлл- го хамрар нарч одх бәәдлтә. - Басңга Б.

—4 Амарн Алта һатлх. Трепаться, молоть языком. На языке хоть куда, на деле - никуда. Хоосн үгәрн юм кечкхәр, күцәчкхәр седх.

Дала юм кечксн, күцәчксәр, амарн Алта натлх бээдл карнад бәэдг Аздан Чон болн энүнә мет улсиг парть бурушаҗ нээлв. - Дорҗин Б.

V Амарн һартлан тоогдх. Угощаться вдоволь. Сәәнәр гиичлгдх. Авн бергнэсн амарн ьартлан тоогдсн болхговт? - Дорҗин Б. Амбр-умбр күүндх. Разговаривать, беседовать. Ю-бис күүндх. Тиигэд хойр худ өвгн үрдиннь хөөткин тускар амбр-умбр күүндәд, хоштан ирэд, гер-герэрн орад, наран унаьад, тэмкэн татад, амрад суулннлань, Нарна көвүн Бата орҗ ирэд: - Де­душка, Вас наш аав приглашает домой чай пить. - Тачин А.

7 Амһаһан сулдхл уга. Не распускать себя, не расслабляться. Бийән һартан бәрәд бәәх.

30

- Хургт тәвхмн, - гиҗ Баазр келв. - Олн яһҗ шииднә, түү- гәрнъ болхмн. — Олн - оларн, йосн - йосарн, - гиҗ Санҗ хәрүцв.

- Олн-олн гинәд, айстнъ амнанинь сулдхад бэәхмн биш. - Нар­мин М.

р^ЦАмдад авх. Пересекать путь. Хаалһ керчәд һарх.

Өмнәһүрнь нег полк церг амдад авдг болна. - Хальмг тууль.

/ Аминь бөглх. Затыкать рот. Үг келдг арһинь таслх. Әәлһәд, шахад, ә таслулчкх.

Колхоз бүрдәлһнә йовудын тускар цаг-цагар эрк биш соңсхҗатн гиҗ эс бәәнү? Тиигхлэ яндг боле чигн, аминь бөглдг ууд олх кергтә. - Дорҗин Б.

_г Маңна хаанд сурсинъ өгэд, аминь бөглчкх кергтә. - Басңга Б.

Аминь дурах. Передразнивать. Кү дурасн болад, инәдтә шог- та кевәр үзүлх.

Бичкн цагтан көвүн кенә боле чигн аминь дуранад, шог наад тәвәд, олн әмт шуугулэк; йовла.

Амн сән үг. Хорошие, приятные слова. Тааста үг.

Көвүн санҗанад: — Амн сән үгичинъ соңснав, - гив- Хальмг тууль.

\ Амн усн. Чистая проточная вода. Цевр болн әмтәхн урсхул усн.

Одх хотн Чөөрән ар бийд арен дуунад. Тиигән күрэд ирхлэ, нолнь дүүрң усн, өвснъ өвдгцэ. Амн уста мал йир тарнн. - Нар­мин М.

|/ Амн үгән өгх. Дать слово (клятву). Нег юм эртэснь келэрн батлх.

«Эцкчн эмд цагт теднэ көвүнд чамаг огх болад, амн үгән огч- клэвидн. Би келен үгән хәрү авш угав», - гинэд, эк йосндан аздлх бээдл парад ирв. - Эрнҗәнә К.

/ Амна зог болх. Стать притчей во языцех, не сходить с языка. Күр-күүндврин учр болх, күүнә келнәс эс хөөһх.

Колхозд орсн күүнә малнь, күүкднь, гергднъ олн дундан болх юмн... Чини-мини у га гих... зәңг амна зог болад бээв. - Манҗин Н.

31

Амнаннь зава һарһх. Чесать языком. Дать волю языку. Харҗахар болх-болшго үг келх, цалһ-цаман үг келх.

Зәңг ядад бээдг улс бак бигил, тиим улс якэк; кевтэ амнаннь зава каркҗ келҗ йовцхадг болх. - Дорҗин Б.

Амнас ам кедх. Передавать из уст в уста. Зәңг тархагдад йовх.

Өнчн Харла көвүнлэ эн се болен йовдл амнас ам кедҗ, эмтн дунд олн зүсн күр-күүндә үүдәв. - Дорҗин Б.

Амнасн һарһҗ келен уга. Не проронить по этому случаю ни слова. Дун уга бээх. Юм эс келх.

Салм белдлкэн хайхмт гиен заквритн тенд соңсад уга, би чигн амнасн каркэк; келен угав, урмдынъ хәрүлшгокар седэд. - Тачин А.

Амндан багтсарн (орсарн) му келх. Обругать скверными словами. Бузр-азр үгәр муурулх, дорацулх, һэәлх.

Шахҗанат, күч үзүлҗзнәт, муудм күрхәр бэзнәт гинэд, йосна күүг амндан багтсар му келх. - Дорҗин Б.

Медҗэнэ, медҗәнә... Амндан багтсарн келэк; ав. Чини зөв. Арк уга. - Басңга Б.

- Мөңгн дала манд! Манла әдл чамд уга. Кедү эуилдэн кеер хөөч бәәсн бийчн, нүцкн хошнгта йовнач. Нохала худ болен күн баасарн хүрм кедмн, - гикэд, Цевгин күрднр хар эмгн амндан ор­сарн хэәкрв... - Бадмин А.

Амндан бат. Твердый на слово. Үгән бәрдг, келсндән күрдг.

Чини чигн бийчн амндан бат бол. Аюдан бурэк; йовад, алдад үг келзд орквзгоч. - Дорҗин Б.

Амндан ус балһсн кевтэ (мет). Будто в рот воды набрал. Таг- чг, э-чимэн уга бээх.

«Амндан ус балкон улс мет тагчг суухар, хот эдлтн гинэд, эдндзн келх билү», - гиҗ Бергэс ухалв. - Бадмин А.

- Чамаг амндан ус авен кевтэ суухла, тер яахв. Эврэнньховин телэ ноолдхмн билэ, - гиҗ Эббэ келв. - Нармин М.

Амнднь мөңг чикх. Подкупить, дать взятку. Өглһ өгх. Мөңг, өлг-эд өгэд, бий талан татад авчкх.

Өлкэн татад уга бэәэк; каркҗ йовх аалинь хәләкич түңгиг. Кишгтә юмби? Амнднь мөңг чикәд хәләдговчи? - Басңга Б.

32

Амнчн тоста (өөктә) болтха! Пусть из уст твоих молвятся только добрые слова! Амнасчн сән-сәәхн үг һарч йовтха!

- Тана күүкн Анҗула хәрд нарчана, күргнтн эн, Захар Бадми- нович, урднь дээнэ летчик йовсн, ода совхозин нүүрлгч көдләч, - гиҗ Мукөвүн келв. - Үнәр келҗәхлә, йир сән, амнчн өөктә бол­тха. - Бадмин А.

- Әмтн танд ханх, ачитн мартхн уга, - болҗ, ахлач өрг- мҗин авцтанар келв. - Тавта сән амта көвүн бәэҗч, амнчн өөктә-тоста болтха! Керг күцхлә - йир сән... - Дорҗин Б.

Амнь халх. Слегка выпить, быть навеселе. Разгорячиться от речей. Әрк-чаһр эдләд, невчк хальң болад ирх. Үг-күүртән халх.

Амнь халсн медәтнр йөрәлән тэвәд, өрвэк; аркул цемшҗ иш- кэд, парад эрлдв. - Дорҗин Б.

Амрарнь келхд. Одним словом. Проще говоря. Дала үг кел- лго, цен үгәр цәәлһх.

Амрарнь келхд, бичкдүд әәмшгтә зеткрлэ харкв чигн, ашнъ сэн амулцта кевәр тогсв.

Амр-зая(н) эс огх (уга). Не давать покоя. Лишать покоя. Төвкнлһинь эвдх. Амрлһ эс егх.

Ода деерән амр-заян уга. - Эрнҗәнә К.

Эн хойр ачта ээҗ-ааван санҗанавидн, йовхмн, одхмн гинэд, амр өгхш. - Тачин А.

Амр-таварн бээх. Пребывать в покое и благополучии. Жить без забот и хлопот. Төвкнүн, амулң бәәх. Түрү-зүдү, зовлң медл- го җирһх.

Арднъ үлдсн хотнд амр-таван авад кевтсн мал асхн эдлсн идәндән диинрв. - Дорҗин Б.

Амр эс өгх (амр өглго бәәх). Не давать покоя. Төвкнүн эс бәәлһх, көндәһәд бәәх.

Амр өгшго болм кевтэ гисн үгмүд цунарапаснь давунар Бакдгин экнд хадасн болэк; хадгдад, зүркнь хард гинәд одв. - Дорҗин Б.

Әрлтн, әрлтн... Иигҗ бәәэк;, энчн тан хойрт амр өгдмн бит. - Басңга Б.

33

Амсн-умсн җирһв. Стали жить-поживать. Амрад-җирһэд бәәв.

Өвгн ЭЛ12Н хойр арднъ алтта-мөңгтә болад, амрад амсн-умсн җирһв. - Хальмг тууль.

•_ч Амта-келтә. Бойкий на язык. Олмһа келтә.

Баахн бийднь, медрлтә, амта-келтэ гинәд, иим ик көдлмшт тәвгдсмн. - Нармин М.

\ Амта тоотнь. Все, кто может говорить. Келтә күн болһн.

Ода янад, юн болад, иим юмн соцсгдад одна гидгнъ энв? Амта тоотнъ цунар келэк; бэәнәлм. - Дорҗин Б.

Амтан барх. Потерять честь, опозориться. Нерән һутах.

Золу күн тиигҗ амтан бардмн биш. Хадм эцкиннь уурнъ тәәлрәд, кургндэн санань зове. - Бадмин А.

Тадн укр саадг лавшгтанан ирэд, амтым барвзгот. - Доржин Б.

Амтн уга кун. Бессовестный, негодяй. Ичр-һутран геесн күн.

Таниг карнсн эцклэрн эдл кун гиэк; күндлҗ сандг билэв. Боле та йир амтн уга кун сановит. — Дорҗин Б.

Амтынь авх. Пристраститься к чему-либо. Нег юмнд дурлч- кад, җилвтәд бээх.

Амтынь авчксн Бата архлв чигн, бээш уга деерэн пара. Удм цааранднь сурх дурнъ курэд, өдрин килэсн, сөөнин зүүдн болад бээв. - Эрнҗәнә К.

Тертн амтынь авад, хэру эргэд бээдгнь тер. Шулмиг дарунь эс көөхлэ, бээршч оддг, нарч өгдго биший! - Хальмг тууль.

Анда-санда боях. Всполошиться. Әмт догдлулх, кесг кү үүмүлх.

Саңнҗиг директор орсна маңндуртнь ах тооч дала эдл ца- аста орм; ирэд, анда-санда болад, дала цааснд нар тэвулэд, тииз дарулад йовэк; одла. - Дорҗин Б.

АндЬар тэвх. Дать клятву. Сүртә авъяс бәрҗ, бат үгән егх.

Тиигэк; Тең нолын ковэд бидн орс хальмг хойр буунин ам умсч, анднаран тәвҗ, ах-ду боллавидн. - Бадмин А.

34

Зул өргәд, бурхн багшин, эс гиҗ Зунквин гегәнә өмн суунад, мини көвүн күүнә юм көндәшго гинәд, анднар тәвәд мөргэк; өгнәв. - Бадмин А.

Анчинь авх. Получить известие. Зәңг-зә соңсх.

Бас манахст юн болҗахинь нег анчинь авлго аднҗ болх уга. - Дорҗин Б.

Увш-хун-тәәэк; эвинь олад күүндхлә, икәрнь тәвэк;, авх зөвтә татлн алван авх. Түүнд икәр илгәнәд, нег анчинь авх кергтэ. - Басңга Б.

Аңгин ард орх. Преследовать зверя. Аң көөх.

Кесг олн хонгт аңгин ард орад, нөр-хол уга муурчкад, Сагсг Саарл Күлгән киитн булгин уснд, көк девән өвснд, болдын сэәнәр бончад, төмрин сәәнэр төдгләд хайчкад, бийнъ... сершгонарун- тад одна. - Хальмг тууль.

Ара харһулх юмн уга. Нет ни крошки; даже на язык поло­жить нечего. Гесндән олг авх хот уга.

Ара харнулдг юмн у гай? Цаачн нег томиа нуйр үлдлә, ода бу да кеҗуухмн. - Нармин М.

./'■ Араһан зуух. Сжать челюсти; терпеть боль; держать себя в руках. Күнд зовлң тесх, өвдкүр даах.

Эн гергн даңгин хоорнднь орад, эцкиг эвләд авчкна гиҗ, Така аранан зууэк;, Сәәхләд дотран уурлҗана. - Бадмин А.

Санлын бригадас тер цүүгәнә хөөн селәһәр орэк; аашад, нег нөкд олҗ авад, тер кшива Эрднәс хәрүнән авсн болхнъ гиҗ, аранъ зуугдҗ йовла. - Саңһҗин Б.

Араһан зууһад, шүдән хэврх. Еле себя сдерживать. Әрә бий- ән бәрәд тесх.

- Арн уга, идгэрнь орулад келчкхлэм, аранан зуунад, нам шүдән хэврэд, нудрмарн стол цокчкад, шурд эрлв, - гичкэд, Эр- днь Бораевич күр-күр гинэд инэв. - Тачин А.

Аран күцх. Подрасти, набраться ума-разума. Өсәд, томан орад ирх.

Чамаг соңсад бәәхнъ -мухурнна бәәдлтәч... Мәәлхәс талдан ямаран чигн гем уга бээдлтэ. Боле бичсичн авад хәләхлә, аранчн йостанар күцэд бәәэк;. - Бембин Т.

35

Арһ тасрх. Обессилить, стать беспомощным. Чидлән чиләх. Чинәһән геех.

Сөөднь чик нөр уга, өдртнъ күнд хар көдлмш кесн учрар Эрдән арннь тасрад, амнь хагсчах бийнъ босч, ундан хэрүлҗ чадсн уга.

'Арһ угад зарһ уга. Нельзя судить того, кто не мог преодолеть невозможное. Болшго юмиг күцәҗ чадсн уга гиҗ шоодхмн биш.

Өдр-сөөкин кемҗә медлго, эврәннъ чееҗләрн ноолдад йовдг Булннд цаг хамаран давснь медгдхш... Арк. угад зарк уга гишц, болш уга юмн болит уга. - Басңга Б.

Арһан барх. Очутиться в безвыходном положении. Терять надежду, отчаиваться. Арһ уга йовдлла харһх. Итклән гееһәд, цөкрх.

Маши күләҗ-күлгҗ, аркан барад, күүкд-көвүд хол хаалһд хур, салъкнас ээлго йовкар карад йовцхав.

Кемр торкн нооста хоодиг аркан барад ирхлэрн, алад, ма- хинь олзл.җ болхла, отхта хоодэс нег чигн толка алэк; болшго. - Тачин А.

Арһан нөл уга (хармнл уга). Не жалея сил и возможностей.

Чидлэн эрвллго.

һурвн көвүн аркан нөлуга, эмч болкнд үзүлнә.-Халъмгтррй,.

Элстин болн райодын цутхлңгудын күч-көлсчнриг бззсн аркан хармнл уга, түрүләд харкҗах малчнрт шулукар күрч, ту- сан халъдатн гиэк; соңсхна. - Тачин А.

Арһинь хәәх. Искать выход, решение. Привести к благопри­ятному концу, результату. Кергиг чик мортнь орулх.

Би хара зөңдән өдрән чилэкэд, балке орсн угав: кодлмшиннь аркинь хээкэд, олн тор күцэвүв.

Адг-ядхдан отхта хурсх өгдг хөөдән цадхлң үвләс һарһад, төлән авх арк мана района кардачнр бас хәэсн уга. - Тачин А.

Арһ-мек тоола бәәҗ. Обдумывая свои уловки, ухищрения. Мек-тахиг ухала бәәҗ.

Урднь меклчкен Сөнәкулм арк-мек тоола бэәҗ, негмек санҗ авна. - Хальмг тууль.

36

Арһта болхла. Если была бы возможность. Чадвр бээсн болхнь.

Аркта болхла, амндан зуунад, үлә талан авад одх саната. - Эрнҗәнә К.

I Арһта гиснь. Наилучший. Цугтаһаснь сэнь, деернь.

Баахн көвүд-күүкд, берэд арнта гиен хувцарн кеерсн Бакдга герүр хурв. - Дорҗин Б.

Ардан чикэн огх. Прислушиваться, не оставлять без внима­ния. Мартл уга, оньдин оньгтан авх.

Банчудын күцәҗәх керг йир оралдата, чи амрлннд паре чигн, ардан чикэн өгн бэ. Ик дамшлтычн күндләд сурҗанав.

/ Ардаснь ноха түкрх. Выгнать с позором, һутаһад, му нер зүүлһәд көөх.

Фашистнр мана орн-нутгиг дээлхэр ирлэ, Улан Ээрм, со- ветск эмтн негн кевтэ босад, деермчнриг ардаснь ноха түкрәд, төрскн назрасн уга келэ.

^хАрднь орх. Взяться основательно, заняться специально. Ши- шлң керг гиһәд, цуг оньган өгәд күцәх.

Тер хамгиг үкс гиҗ, арднь орҗ чиклдгин арн хээх болэк; нарв. - Дорҗин Б.

Бата сурнулясн цон хонгт дутад, унтл-кевтл уга чирмэнэд, арднь орад неклдэ йовэк; - унав нарш уга, утлв чилш уга утьта инъг болҗ, аман авлцен Сергән Васильтә цецн күүк, эв-арн уха- лад, олад авв. - Эрнҗәнә К.

х; Арсинь авх. Снимать, спускать с кого-либо шкуру. Аврлт угаһар засх, цокх, гүвдх.

- Чамаг, кишго ноха, арсичнъ авсв. Зуг ирэк; өгич, - гинэд, Санҗ йовдңнад бэәнә. - Басңга Б.

^Арсм кех. Заниматься спекуляцией (наживой). Хулд-гүүлгә кех. Сольх, дольх.

Дәкәд үдү-түдү болҗанад: - Ээҗ-ээҗ, нег цөөкн мөңг өгит, арсм кенәв, - гинә. - Хальмг тууль.

/ Арендам әрә багтх. Чрезмерно гордиться, хвастаться. Испы­тывать острое чувство стыда, чувствовать себя в неудобном по­ложении. Дегд көөрх, ик сана зүүх.

37

Догшн хариг эдлчксн залу көөс цахртл көөрәд, бийән бив гиьәд, арсндан эрә багтҗана.

_ч Архлв чигн, бәәш уга деерән һарх. Даже на привязи не удер­жать. Ю эс кев чигн, бәрҗ эс чадх. Торшго боях.

Амтынь авчксн Бата архлв чигн, бээш уга деерэн паре. Ули цааранднь сурх дурнь күрәд, өдрин киләсн, сөөнин зуудн болад бэәв. - Эрнҗәнә К.

\ Ас-мә (уга). Без понятия. Ни аза не знать. Төрүц юм меддго, мала-маам.

Орсанар ямаран чигн ас-мэ гиен уг меддго улсиг амдач гиен, ик медрлтэ күн болҗ тоолгдна. - Дорҗин Б.

Гришкинхн хөөч хэәҗәдгҗ. Бээлнв гиэк;, гем уга, ядхдан ас- мз гих юм сурсна бийнъ олз. - Эрнж;энэ К.

Асрлһнд орулх. Поставить на стойловое содержание. Малан белдсн теҗәләр аерх.

Мал идшлулдг казр уга болад, малмудан бар сарин арвнас авн зогсаҗ, аерлннд орулемн. - Тачин А.

^“Асхрхла - ааһ цусн, әгрхлә - нээмн чимгн. Если и прольет­ся - всего лишь чаша крови, если и высохнут - всего-то восемь косточек. Где наша не пропадала. Альд эс чилен цогцв.

Довтлх шоцхрин нудн паре. Эгрэд одхла, нээмн чимгн бшиий!

Асхрад одхла, аан цусн биший! - гиэк; хэәкрв. - «Җаңһр».

\/Ата-марһаһан авх. Отыграть. Взять реванш. Отомстить.

Ү зен,'даасн түрү-зовлңган хәрүлх.

Тер кишго андн нохасас ата-марнакан авен болхнь гикэд са- над оркхла, дотркм киитрэд бәәнэ. - Бембин Т.

Атхр бәәдл һарх. Показаться угрюмым, хмурым, мрачным.

Атысн, миркһр бәәдл.

Аанан~саак шогч Увша куукнд шог келэд, саадрулх авъяс нарнв, куукн буру хандад, улм атхр бээдл паре. - Эрнҗәнә К.

Атхулдг алтн-мөңгн уга. Нет средств дать взятку. Альхнднь авлһ бәрүлдг арһ уга.

Зарнчин бәәх бэәдлиг, сурад бэәх сурврмудынь тадн бийстн соңсчанат: мел Амха деер шавхар седэд, Очкаг татад бээнэ.

38

Учр юундв гихлэ - Амха угатя, арнан хәәҗ атхулдг алтн-мөңгн уга. Тер учрар уүг харсдг йосн, татдг кун уга. - Бембин Т.

Ах-дүүһин оңһа. Родственники, братья. Эврә махн-цусн, эл- гн-садн.

Ардасминь некәд ирдг ах-дүүнин оңнауга эс билу. - «Җаңһр». \ Ах нойн баав! Всемогущий государь! Нутгин күч иктә эзн.

Ах нойн баав! Герт орад нартн болна. - Хальмг тууль.

Намаг Чүүчэ гидгән, нег үлу тпурнта гидгән кентпн болв чигн хайтн, марттн, эс гихлә толнауга үлдхтп... - Басңга Б.

«Уга, ах нойн баавин зергәс», - гиҗ келчкәд, гүвр маасхлзад авна. - Бембин Т.

- Ахрар келхлә. Если кратко, короче говоря. Цөн үгәр товчлад келхлә.

Ахрар келхлә, үр ах эмч, би тана нөкд - малый фельдшер болҗанав. - Тачин А.

\ Ахрхн ухата. Скудоумный, недалекий, нерасчетливый. Өөрхн тоолврта.

Манҗ гергән шоодад келв: « Чи утп үстәч, зуг ахрхн ухатач».

. Ацата болх. Быть беременной. Гестә, күнд бәәх.

Тиигҗ бәәтлнъ, Арамбар хаана экнъ ацата болад бәәв. Эн ик му йор. һарсн күүкинь царин арсар бүтәнәд алчкад, нолд хаяд урсхачкна. - Хальмг тууль.

\/ Ач-тус кех. Приносить пользу, оказывать помощь. Дөң болх.

Ач-тус кесн көвүн, ю авнач? - Хальмг тууль.

Аицнь (уңгднь) амр эс огх. Не давать покоя. Төвкнүн эс бәәлһх. Өшә көөх.

- Тегэд би эн малые цөөлх, эвтәлх саната бәәнәв, - гиҗ Бакдг цааранднъ үрвэк; келв. - Эс эвтәлхлә, нанд йирин аштнъ амр өгдг бәәдл уга. - Дорҗин Б.

Аюһинь дахад бәәх. Поступать согласно чему-либо. По­слушно следовать за кем-либо. Нег юмна заң-бәәр дахх. Ямр нег күүнә ухан-тоолврар болн келен үгәрнь бәәх.

- Э-э, тиим балл уга, - гиэк; гертк эмтн нег дуунар ярд гинэд одцхав. - Арн бәэнү. Аюнинъ дахад бәәх зөвтэ улс, эмтн болҗа- на. - Басңга Б.

39

Аюдан йовдг күн биш. Просто так не ходит. Учр угаһар йовдго күн.

Ахрар келхлэ, аюдан йовдг күн биш. - Бембин Т.

Аю-кейүһинь (медҗ) авх. Разобраться в чем дело. Учр-ут- хинь йилһәд ирх.

Медгдэд бээнэл энчн. Мел муңхг күн биш, аю-кейуьинь ава бээнәвидн. - Дорҗин Б.

Аюл даах. Пережить невзгоды, преодолеть трудности. Ха- ту-мөтү юм тесх.

Намрин идг му болад, зөвәр эцҗ одсн хөөдт түрүн ирсн аюл даадг чидл курчэхш. - Тачин А.

Аюл улм көлавад бәәнә. Ненастье набирает силу. Теңгрин бәәдл улм му болх.

Дорд үзгин дөрвн районд налзурҗах йиртмҗин аюл улм кол авад, йоста гидг зуд болҗахинъ цуг әмтнд медүлв. - Тачин А.

Аюл хату болх. Опасное, жестокое условие. Заквр шүрүн бо­лад, зааврас давҗ эс чадх.

Хаана аюл хату болад, курвлн элчиг дахад ирнэ. - Хальмг тууль.

Ә

Әәһән огх. Подать голос. Дууһан өгх, келх.

- Көлсинъ сээнәр хагсачкад, эмәлинъ авад, ардк сөөгт арпх- мн, - гиҗДорҗ әэһән егч боев. - Эрнж;әнә К.

Әәһинь таелх. Заглушить звук. Ә һардгинь уурулх. Үг келдг арһинь таелх. Алх.

Аргуга, сансн кергтн күцхнуга гихлэ, Барг чочн тусчкад,мо- тоциклиннь ээьинь таелчкад, буунад, ширэн еер чеклэк; суумд, сецстэ цэ бэрэд уув. - Тачин А.

Әәмг-алвтан медулх. Передать во владение свой аймак н подданных, Әәмгән хамг улстаһинь күүнә медлд өгчкх.

Эн күүкиг ду нарнсн күүнд өгнәв, дэкәд әәмг-алвтанмедушв гиэк;, зар тэвсиг ик ахнь соңсад, зарһта болҗ. - Хальмгтууль.

40

Әәрстә хармуд. Люди подневольного труда. Чернь, беднота. Хар кодлмш кедг ялч улс, угатьнр.

- Тегэд эргүлэд авад хэлэхлэ, съездд ирх улс темдгтэ: нойн, зээсң, байн - нег хаҗунас, гелң-зурхач хамг Балдна Чимд толначта - талдан хаҗунас... - Сэн-сэн, - гиэк; Криштафо- вич таасч маасхлзҗана. - Әәрстә хармудас съездд нег чигн күн у га... - Бембин Т.

Ээхдэн бара кех, ичхдэн хальч кех. При опасности исполь­зовать как прикрытие, при позоре - как ширму. Чидл баһ саамд нөкд авх, эмэх йовдл харһсн цагт кошг болх.

Яах билә?.. Алэк; хайнав. Түүгэр юн ээхдэн бара кеҗ, ичхдэн хальч кеэк; бээлнхв? — Басңга Б.

\ Әгрәһәд оркх хормч, эм орулад оркх аршамч? Ты не яд ли смертный, не напиток ли целебный? Эмим авх юмвч, аль эм огх юмвч?

Бата мусг гиэк; инэнэд, толнанан толпа талнъ өөрдхәд, үг келх бээдл каре. Күүкн буру гиҗәх темдг медүлсн уга. Бата дэкэд нег дэвэд, улм еордэд, «эгрэнэд оркх хормч, аль эм орулад оркх аршамч» гиэк; санҗанад, эклэд күүкнлэ күүндв. - Эрнҗәнә К.

г Эм авх. Приходить в себя; воскресать. Эмдрх; эмн орх.

Арнта юмн болад, ондээк; босад, эм авад, арнснас нархла... - «Җаңһр».

’Эм арһдх (тасрх). Выбиваться из последних сил. Үклин өмн өргнд күрч, чинэн-чидлэн геех. Кинь тасрх.

Хәр назрт оч, арнсн-түлэнэ күн болэк;, эм арндэк; заргдхин орчд... - Басңга Б.

/ Әм аврх (арһлх). Выручать, спасать. Дөңнх. Түрү учрас хар- сч авх.

- Турлаг гидг юмн налу дахнав гинэд, уснд унад оддг гишц, та күзүцэнэн уснд кү дахад орад оркхлатн, таниг эм аврлнн җаңнрта чигн болхмн, - гиэк; Бемб өвгнэ кирцә авб. - Дорҗин Б.

Деед хотнд, боолстд болен йовдл соңсч оркад, эмтн гертэн бәэдгэн уурад, эм аврх, эврә Советин йосан харсхулс хээнэд нир- гэд бээнэ. - Нармин М.

41

- Хооран хай! - гинәд хоолыннь мөөрснәс атхад оркхла, ~ хәэртә иньгм, ханцулҗ әмим арьл, - гинәд гергнүр хээкриз. ~ Хальмг тууль.

Әм өгх. Быть источником жизни, давать жизнь. Менд бәәлһнэ һол юмн.

Тедндчн эм огчэхнь - худгин усн. - Тачин А.

Эмэн авад зулх. Бежать, спасая жизнь. Бийэн харсх. Бийэн зеткрәс гетлүлх.

Әәмшг өөрдхлә, эмэн авад зулв. - Эрнҗәнэ К.

Дәврлннд зөрг кергтэ. Зөрг уга болхла, күн даңгин ээнзд йов- на. Нег сүртә цагт эн дәврхәс урд эмэн авад зулна. - Хоньна М.

Эмән әрвллго, дөрәһән сулдхлго. Не жалея сил и жизни. Не ослабляя стремена. Бийэн хармнлго, бәәсн чидләрн керг-үүлзн күцэх.

Теднә зергләнд Серкән Баату сән дурарн орҗ, әмэн зрвллго, дөрэкэн сулдхлго хальмг теегт олн зүсн бандитмүдиг күүчэЬ йовсмн. - Дорҗин Б.

Әмән һартан бәрәд йовх. Жить, испытывая большие труц- ности. Кецү түрү йовдл үзэд, терүг дааһад тесх.

Бүкл нурвн җилд хөөнәнтн ард хатад, даархинь чигн үзэд, көрхинъ чигн үзэд, эмән нартан бәрәд йовсн бийм, танасүлүнег арслң, ээмдән күртпх хувц авад угав. - Басңга Б.

Әмән өгх (әмән «ях» гилго өгх). Отдать свою жизнь, пасть смертью храбрыхГНасн-җирһлэрн шордх. Цогцан, эрүл-мендэн эс хээрлх.

Советин йосна төлә эмэн «ях» гилго өгхдән белмб! - Нар­мин М.

Давен дээнд залусин сэн гиснь орн-нутган харсхар народ, налзурсн хортнла бэрлдэд, тедниг хамх цокад, эмэн өгч, һазран харсв. - «Хальмг үнн».

Эмэн сольх. Променять свою жизнь на что-либо. Җирһлән талдан нег юмнас огх.

Кемрҗэн үүл буукад ирхлэ, Боврг Иванас эмэн солыиго, Иван чигн Бовргас эмэн солыиго.

42

Әмән харсх. Защищать свою жизнь. Бәәдл-җирһлиннь төлә ноолдх.

Чамас змэн харсхнъ болх.

Әмән авч һарх. Спасать свою жизнь. Аюлас гетлх. Бийән аврх.

- Эн ик дәрвкҗәсн түүмрэс эмзн авч нархин төлә күн ю эс кехв? - гинэд, нана белд бэзсн алъчурарн нүдзн арчв. - Бадмин А.

Әмән_хурлд бәрх. Махнуть на жизнь. Җирһләсн хөөһх.

Үкдг болв чигн, амр йовад үксн деер! Бас кен иигэк; санҗана? Эзн сурчкад - уга, худл, үкхдән кен дурта болх билз! Олн дотр иим негн, хойр күн йовхас биш, цуһар әмән хурлд бэрхзр седнэ гидг алъ? - Бембин Т.

Әмән хуулҗ авх. Избавиться от кого-либо или чего-либо. Бийэн зеткрэс аврх.

Ну ста күүкнд меклгдхв гиҗ, кен санэк;? Болв эрт эмэн хуулэк; авснас деернь уга. - Басңга Б.

Эмэрн шордх. Поплатиться жизнью. Бийәрн һарутх, өңгрх.

Әмтнэ төлэ эмэрн шордснд нундл уга. - Хальмг поэзин ан- толог.

- һурвн мишг буудян төлә харадан бэәсн хөрн негн күн змэрн шордна гидг, ямаран шалтан, - гиҗ Муузра келврзн төгсэв. - Эрнҗәнә К.

Әмдин харалта юмн. Грешное дело. Әмтә юмнд ик килнц һарһх мөн.

Ямаран бээдлтзнэр намаг энд бәәдгиг бийстн меднэт. Тедн- лзтн тесч бдәнә гидг әмдин харалта юмн... Булнна чирәннъ зов- кнь көкрәд, нүднъ бадарад хавдад бәәэк;... - Басңга Б.

Әминь авх. Лишить жизни. Алх, уга кех.

Иигзд мана толъклдад суусимдн соңсхларн, райкомин сегләтр эмимдн авх. - Дорҗин Б.

Әминь тәвх. Оставить в живых. Әмд үлдәх.

-Көвүн, авсан ав, әмим тзв, - гиҗ цурх келнэ. - Хальмг тууль.

Әмичн алнав гивчн. Даже под угрозой смерти. Цокад алнав гивчн.

43

Мини хошт миңпн толпа хөөнд күрх шүрүн хот эмичн алнав гивчн угалм. - Тачин А.

Әмн һарх. Скончаться, умереть. Үкх, өңгрх.

Цапан харпнад, эмнь парч одв. - Манҗин Н.

Әмн-арсан әрвллго. Не жалея жизни. Эврәннь эрүл-мендон хармнлго.

Кеемэ хөвдзн пундн, эмн-арсан зрвллго кесн-күцзсн бийнь, терүгинь юмнд тооллго бээнз. - Дорҗин Б.

Әмн-арсндан күртлән. Цепляться за жизнь до последнего. Әмд бәәхин толэ чидл чилтлэн тесх.

Көгшн буурл хаана Күҗин Герл күүк үззд, намаг хайчша, яахвгипзд, келлуга, эмн-арсндан күртлән бззпзд бәәлэв. -Халь- мгтууль.

Әмнәннь арһ хәәх. Каждый сам ищет выход из трудного по­ложения. Күн болһн бийиннь төлә. Туру йовдлас мөлтрх, эвхээх.

Тиигзд тус-тустан эмнзннъ арп хэзпзд, эҗго эрм цаьан көдзпэр, тоолвран өмнкзсн улмар гүүдүлэд, эмнзннъ арн хээыд парад йовцхана. - Хальмг тууль.

Әмн-һолан йууһәд^ өгх. Отдать жизнь до последней капли. Җирһлән бүклднь тээх, насан таслх.

Ар Бумбин орнаннь төлә эмн-полан йүүнәд өгх анднар авлцг- сн эс билү бидн? - Басңга Б.

Эмн-шир уга болх. Потерять признаки жизни. Кииһән алдх.

Ирҗ йовцхасн улс эркнэ паза эмн-шир уга, кок умен боц одсн чирэтэ, көндлңдэн кииссн Булпниг үзцхәв. - Басңга Б.

Эмн-шир уга эрэ киитз Бомборэкраниг тергнд авч ирчкэд, тер тергзрнь түдлго күүкн, күргнднь зэңглв. - Бадмин А.

Әмнднь күрх. Издеваться над кем-либо. Лишать жизни, уби­вать. Икэр зовах, алх, уга кех.

Эврзн бийчнь эн, бзрзнд... Эцкдчн пииср Ванък змнднь курен. Әмнднь күрнз гиен - ален гиен үг болнус. - Дорҗин Б.

V^х Эмнднь орлцх. Спасать кого-либо от неизбежной гибели. Үкләснь авч һарх. Эмд-менд улдхднь ик тусан кургх.

44

Тер хоорнд харцну болад, теегин бор шарлҗн теңгр хойрин зүсн ниилэд оде. Танъдго, мини эмнд орлцсн салдс намаг чирэд паре. - Бадмин А.

Ану ик ач күргсн, эмнднь орлцсн күн арагнъ Зандн Зул мон. - Басңга Б.

Мини ормд талдан эмч бээвчн, йилнл уга тиигэк; чини эмнд орлцх билэ. Тер асхн мини эмнд орлцситн кезэд чигн мартгигов. - Инҗин Л.

Эмнднь орх. Избавить кого-нибудь от опасности; спасти жизнь. Үкләс, әәмшгәс харслһн.

Алдр Җаңнрнъ өсрҗ босад, эмндэн орсн Арг Улан Хоцнр- ла үүрләд, эгшг дуунан дууллдад, элвг арзин сүүр болад суув. - «Җаңһр».

У Эмсхлэн тоолх. Быть при смерти. Үкхиннь өмн өргнд бәәх.

Кесг сардан күндәр гемтәд кевтсн өвгн икэр эцәд, әмсхлән тоолад, зөвэр зовҗана.

Әмт шимдг хортн. Кровопийцы, враги. Әмт даҗрҗах улс.

Баячудыг эмт шимдг хортн гиҗ, уга кенәд, теднә малый то авлдан болҗ. - Нармин М.

Әмтә (киитә) юмн уга. Ни живой души. Әмд тоотас төрүц хоосн.

Буунад, энд-тендән хәлән гихнь - әмтә нег юмн уга. Үзгдхәс нег цөөкн модн гермүд архалдад үзгднэ - нанъ киитә юмн уга. - Манҗин Н.

Әмтәхн нөр. Сладкий сон. Төвкнүн, сәәхн нөр.

- Хәәрн әмтәхн нөөрм! — гинәд әрә өр цәәхлә, Бодня серэд, тракторан көдлмшт белдв.

Әмтәхн үгмүд. Сладкие речи. Соңсхд таалта күр, сәәхн болвчн, худл-хуурмг үг.

Мел чик. Зуг терүнә әмтэхн, шикрлә әдл үгмүдэс бөөлҗх дурн күрнә. Терүг кенинъ медҗәнч? Мана Кеемән эцк, худ өвгн. - Бад­мин А.

Әмтнә авд орх. Попасть под влияние. Күүнә үгд орх.

Агчмин дунд әмтнә авд орад, алдрсн деесн мет сулдынәд од- снднъ алң болнав. - Дорҗин Б.

45

Эмтнэ алтн хаалһар йовх. Идти со всеми прекрасной доро­гой жизни (букв, по золотой дороге). Цуг әмтнлә хамдан җирһ- лин хаалһар йовх.

Кена нилчар эндр өдр күртл эмтнэ аптн хаалнар йовэк; йовхан эс меднэч. - Танин А.

Әмтнә келн (нүдн) күрх. Сглазить. Накликать беду. Күн үлү үзснәс шалтгла харһх.

Шидра мел ик бан уга, икр орэсн уга - Бата, Бода гилдэд шууглдад бээдг боле: эн му көвүндм эмтнэ келн бича куртхэ. Хол йовх отхн көвүндм хаҗунин шалтан бича харнтха. - Эрн- җәнә К.

Эмтнэ тоод эс авх. Не считать (не принимать) за человека. Күн гиҗ санл уга бээх.

Намаг амрсн эмтна тоод авлго бээнэд бээдгчн, нанд нундлта юмн болад бээнэ. - Дорҗин Б.

Эмтнэ хормад багтх. Жить и расти в обществе, коллективе.

Олыг дахад амрад-җирһх.

Үүгэн эмтна хормад күргэк; багтахар би чирмэнэд йовдг билэлм. - Дорҗин Б.

Эмтнэ чееҗ мааҗад йовх. Не давать покоя никому (букв, ца­рапать людскую душу). Амр егл уга бээх.

«Эзн болҗ тогтнсн халъмг тег хар мортэ зудла харкад, дэкэд хоосрад одснд кен килнцинъ даахмби?» - гиен сурвр кесг экршдэн теегин олн эмтнэ чееҗ мааҗад йовхнъ ил. - Тачин А.

Эмтнэ ээмд курх. Стать взрослым. Өсәд босх, бөдүн күн болх.

Өсэд-босад, эмтнэ ээмд күрэд, сурнуль сурад, залу болад, нер- нднъ багтх саамднъ ах-дү, ач-авһ селэнэр дүүрң болхас бит. - Бембин Т.

Эмтнд анцн болх. Опозориться. Стать посмешищем. Олн ул ст инэдн-наадн болх, һә-һутамҗ болх.

Өлгч дахен гендн болад, хот кедәд, унтсн эмт серүлэд гүүю йовҗ, эмтнд андн болхвидн, нал ишкен ноха кевтә, һол орад йовҗ одсн күүкд дахад, харцну со хамаран йовдв? - ЭрнҗэнәК.

46

Әрә торх. Еле держаться (существовать). Әрә-керә бәәх.

Әмд бийнь эрә торч йовх күүнә хөөч көвүнд аҗрк болхдан ичхнч! -Эрнҗәнә К.

Әрә торсн әмтә (юмн). Очень болезненный, слабый. Еле- еле душа в теле. Үчүкн киитә, әрә-әәвл, һар күрхлә, билцрҗ одх бәәдлтә.

Әрз торсн эмтэ юмн бәэсмб, күүнэ нег тирислчкснэс авад үкэд бээх. - Басңга Б.

Әрвжән уга юмна төлә җидин үзүр хуһлх. Спорить, препи­раться из-за пустяков. Керг уга юмна төлә хоорндан цүүглдәд зүтклдх.

Тадн бийэн бәрэд, бичэ хоосакар халурхад бээтн. Әрвҗэн уга юмна төлә җидин үзүр хуклад, эмтнд наадн бичэ болтпн.

Әрк зөөх (орулх). Сватать, посылать сватов. Күүкнд зәңг

орулх.

Каару уукн көвүндэн Бадмин отхн күүкнднь әрк зөөкэд өгсн бәәҗ. - Басңга Б.

Халъмг күүкнд эрк зөөнэ гидгтн ик җанҗата юмн бэээк;. - Эрнҗәнә К.

Таварн бээдг Тал хан иигзк; зэрлг боле: «Эн курен җиләс наа- ран хаадудын көвүд, нойдудын көвүд болн сәэчүдин көеүд мини күүкнд әрк зөөкэд, ата-марканд орэк; бэәнэ». - «Седклин күр».

- Бата, соңсчанч? Чамд эрк зөөҗәнә. Наар, энүг хуркарн дарҗа, - гикәд Кермн домбрин сулдэк; одсн берн чаңкав. - Эр- нҗәнә К.

Буува, не, ода якия? Бас чигн нег арк бээнэ. Эндр Нээмнэ авкнъ хойрдгч әрк орулэк; ирхмн чигн. - Басңга Б.

' Эрк ирх. Сватать девушку. Күүкнд зәңг орулх.

Бадмин күүкнд әрк ирҗ гинә. - Дорҗин Б.

Булкн, тана күүкнд эрк ирҗәнә гикэд, зэцг карад бээнэ, үн- ний, аль угай? - Бадмин А.

Ч/ Эркин хорнд авгдх. Стать пьяницей; пристраститься к спирт­ному. Догшн харин ард орх.

Урднъ кодлмшч залу эркин хорнд авгдад, ичртэ йовдл каркдг боле.

47

Эркин хорха гем. Алкоголь, пьянство. Арз-хорзин ад (евчн),

Анҗулаг дуранад, Захар бас шилэс шиигсн коостэ ус ууһад бээнэ, юн болна гидгнъ энв? Эркин хорха гемэс күүкд күн чидлтэ болхий? О, хээрхн, чидлтэ болтха... - Бадмин А.

Эрл цааран! Убирайся вон! Уга болад йовад од!

Энчн юн билә. Төрүц күүнэ бээдл уга. Эрл цааран, би чамаг үзхәр бээхшив! - Хальмг тууль.

Б

Бааҗа болх. Властвовать, повелевать. Старшинствовать. Нойрхх. Ахлх, йос бэрх.

Байн-байн гихлэ, бааэк;а болхар бичэ седэд бээтн. Баав, цаьан хаантн ширэнэсн өсрэк; одсн бээнэ. Өдгэ цагт улана йоснд эмтн цугтан эдл йоста болҗ бээх бээдлтэ. - Нармин М.

Баатр нерэн дуудулх. Возвеличить свою честь, прославить свое имя. Зөргтә йовдл күцәһәд, бийэн туурулх.

Курсантнр биш, хөөннъ ирсн улс ода баатр нерэн дуудулад, бийэн дәэнд үзүлсн йовна. - Нармин М.

Байгуш болх. Стать отшельником (бродягой). Даянч мет тенэд йовх.

Җацһрин авднь орсн күн гер-мал, куукд-шуухдан хайчкад, байгуш болад, хотнас хот кедэд, Җаңнрин авд орад йовдг чигн гихлэнь, бидн иткдгуга билэвидн. - Басңга Б.

Байндан бәэҗ ядх. Не знать, чем заняться от богатства и без- делия. Ю кехэн медлго, байндан бүүрһх.

Кезэнэ баячуд байндан бэээк; ядад, хулха кецхэдг билэ. - Нар­мин М.

Тер бичгинь байндан бэээк; ядад, баатртан сууэк; ядад то- шурхэк; йовсн нег эргу байн олад авна. - Хальмг тууль.

Байр өрчд багтж огл уга деврх. Грудь переполняет чувство радости. Байртан бәәҗ чадад бээх.

Байр өрчд багтж; өгл уга деврэд, нөр курл уга, Санэк; кесгтэн унтж; чадад бээв. - Нармин М.

48

Бар җил базһх. Выпадут большие испытания в год тигра. Түрү-зүдү болх.

Салм эс белдхлэ, бар җил базһхнь лавта гиэк; келләв. - Та­нин А.

\ Баран болх. Находиться рядом, поддерживать. Өөрнь йовад, тус болх.

Эн мана җирнлд учрсн му цагла нааран ирэд, маднд баран болад, бүлэн үгәрн, цанан седкләрн түшг болвт. - Танин А.

\< Баран деернь һарх. Злоупотреблять чужой добротой. Зөвәсн зөвәр давад бәәх.

Увш-хун-тәәҗ: Болэк; тегэд. Бичкэ давад бэ!

Көвүн: Би давхла, нойн зергэс, баран деертн нарх билүсв. - Басңга Б.

ү^Барг чигн биш шург чигн биш. Ни то ни сё. Ни рыба ни мясо. Не бог весть какой. Иирин, олнас йилһрдго күн. Күүнә дөң угаһар, селвг угаһар бәәҗ чаддго.

Бригадын залус көдлмштэн сэн үзмҗтә, чадмг, чиирг, зуг негнь, хәләхнь, барг чигн биш шург чигн биш, мел күүнә заавр күләсн бээнә.

Барун һарнь болх. Быть первым помощником, ближайшим соратником. Иткмҗтә, өөрхн нөкд.

Олн эк;илд итклтә үүрнь Дорҗин барун ьаринь болад, ик чинртә кергтнъ орлцад, инъглгч дөңгән күргэд, өөрнъ йовна.

У Барун нүдн татх. Веко правого глаза дергается (к радости). Барун нүднә күмсг көндрхлә - байрин темдг.

- Үдэс авн энүнэ барун нүднъ татгдад бәэв. Күүкд күүнә ба­рун нүднъ татгдхла, байрлна гиэк; келдг билэ. Тернь чик болхла, эндр лавта ирх, - гиэк; Болха бийэн эәтрүлв. - Бадмин А.

Батхн алсн эдл амр юмн. Очень простое, несложное дело. Проще простого. Ямр нег керг күцәхд күнд биш.

Аш сүүлднь гемтэнь бәәршч батрад уга, деерәс хәләэк; дөңн- дг үр-өңг уга, дулан-бүлэн үвлзх сән патьр уга, нардгч улсла овр- шөвг болад, хаэк;нринъ илднь келәд, үннэр бәэхәр седҗәх чамаг эндэс зәэнрүлнэ гидг - батхн алсн эдл амр юмн эдндчн. - Тачин А.

49

Батхнын хамрас цус һарһшго күн. Он и мухи не обидит.

Кенд чигн хорлтан күргдго, номһн, төвшүн күн.

Шин ирсн бер дала үг уга, эк;өөлн заңта, бәәдләрн батхнын хамрас цус нарншго күн.

Бахан хаңһах. Получать удовольствие, полное удовлетворе­ние. Ухалсан, седсән күцәсәр бийэн тевчх.

һаргсн үрдтпән теҗәл кеҗәсн нанцхн хәлэсн үкрэсм хаьцул- сн, Цедэ зәэсң, соңсч бахан хаңьа! - Эрнҗәнә К.

Бахлураснь авх. Взять за горло. Грубо принудить к чему-ни­будь. Күчәр келгүлх. Арһ уга йовдлла харһх.

- Болҗана, болҗана... Хөөч Эрнцн фермин залач Маштга Баргиг бахлураснъ авсн болҗана, - хе-хе-хе гинэд инэчкэд шв. - Эрнҗәнә К.

Бәәр бәрлдх. Сойтись в поединке. Ноолдх, цоклдх.

Тегәд Мазн түркин хар маңнд баатрмудла бэәр бәрлдҗ, ик диилвр бәрәд йовсмн, тедн Мазниг ик күчтәһинъ медэд, эв как;, танъл-үзл болхар иртхә гиэк; эрҗэнә. - Хальмг тууль.

Богзатын бор шивәд бәәр кеэк; бәэнә. - Басңга Б.

Көвүд, наза нарад, бәәр бәрлдхмн. Эс гиҗ эн общежитиг күүчхвидн гиэк; күүндцхәв. - Бадмин А.

Бәәсәрн байн, суусарн өнр. Чем богаты, тем и рады; числом богаты. Юмн дугу болҗ зовлго, зуг эмэрн олн бээдг.

Манахс бээсэрн байн, суусарн өнр гишң бээдг улсвидн. - Халь­мг тууль.

Бәәсн чидлән һарһх. Собрать последние силы. Цуг арһан өгх. Чинәһән геех.

Хошт йовсн Ухарльг, фермсин ахлачнр сэн зэңг соцсад, бээсн чидлэн нарнэк; зөөлһҗ. - Нармин М.

⁴⁷ Бәәхтән мөрн гүүдг. Богатому удача сопутствует всегда. Байн күүнә кергнь уралһ.

- Бәәхтәннь мөрнь гүүнәд бәәдгнъ кезә бөкрхм бапхв? Уга- ядун хөвнь кезә учрхмб? - гинәд, генткн Хоңнр хәэкрәд оркв. - Нармин М.

50

ху Бәрҗ идн гих. Съедать глазами (взглядом). Му нүдәр хәләх.

Цаадкиннь нүдн икдәд, галинәд, комиссариг бәрэк; идн гинәд, толъаднь салькн теерм эргҗәхәс даву... мел көлврэд бәәнә. - Бембин Т.

Беләр бәәһәд, бекәр бааһад. Жить на всем готовом. Күүнә зөөрәр бәәх.

Эднәнчн иигәд, белэр бәәнәд, бекэр баанад бэәдг - шаңна хотп, хувцн, цунар кезэнә манла эдл бәәхтә, байн улс күцәчксн зөөр. - Эрнҗәнә К.

< Белг бәрх. Гадать, предсказывать. Тааҗ медх, тааһад келх.

Юунь арнар меклхв гинэд, белг бәрүлхләнъ, белгч-шулм келв...

- Хальмг тууль.

- Бер-аднь көдлх. Показывать характер. Киизңгән үзүлх, му заңган һарһх.

О, дәрк, юн бер-аднь көдлнә гидгнъ энви? Күүнлә күүндҗәнэд нарад зулҗ одх юн учр терүнд үзгдви? - Бадмин А.

-Яһсн бер-адта күмч? Белн тергн деер суулго, ора болен цагтп йовнар бас йовдви? - гиҗ үр күүкнъ гемшәҗ келв. - Бадмин А.

Бер-адта күн. Капризный человек. Киизң, хаҗһр, му заңта күн.

Күүкд болн берәд үзхлэрн ичэд, теднә өөр көдлх биш, күүкд улс бэәх назрт сууэк;, хот уухасн ичдг тиим бер-адта күн билә. - Бадмин А.

V Бергән хаах. Жениться на старшей невестке после смерти старшего брата. Өңгрсн ахиннь герг буулһх.

Одахн боолстын пошт зөөдг Таена ач көвүн Заеда гемәр өң- грв. Терүнә дү көвүн Нарта гецл бәәсн, хурлан хайчкад, хэрҗ ирэд, бергэн хаасн бәәнә. Эннь зөвтә, хуучна авъясар болхла, дүнь ахиннь герг-бергэн хааэк; чаддмн. - Нармин М.

\/ Бид гиен (күн, улс). Достаточно хорошо осведомленный. Бийдән зөв медрлтә (күн, эмтн).

Иигтл-тиигтл, хотнас нурен бид гиен залус босад, хойр адуч~ нртанан таен болад, Кааруьинүр орад ирв. - Басңга Б.

\/ Бизһ күрәд, билцрҗ одн гих. От сильного раздражения едва не лопнуть. Ууртан бүтәд, әрә бийән бәрх.

51

Чичэк; эс чадхларн, түлкхэр седв. Ичэд, эмтнүр хәлэҗ болҗахш, бизнм күрэд, билцрэк; одн гиэк;энэв. — Нармин М.

Бий күнд бәәх. Быть беременной. Гестә, ацата бәәх.

Залу, тана келснтн зэрмнь орта. Боле чигн, бас нег ик саалтг бэәнэ: тер күүкнтн бий күнд бээх кевтэ. ~ Хальмг тууль.

Бийән ээтрүлх. Успокаивать, отвлекать себя от чего-либо. Седклән төвкнүлх.

Унтхла, өөкн сүүлд нэрн шилвр шигдэд бээх биишй гиҗ, өөрнъ ирсн байн Ноонин келен үг сананднь орад, Бата назрин өндр бэрэд, энд-тендән хөөдэн харвад, дуулад, бийэн әәтрүлэд йовна. — Эрнҗәнә К.

Бийән бәрх (татх). Взять себя в руки, сдерживаться. Цаглань бийэн топнул ад зогсах.

Цүүглдэнд бийэн барж; чадл у га, ухандан орсан цунараъинь келчкв.

Бийэн бив гиен күн (залу). Человек высокомерный, особого мнения о себе. Деегүр сана зүүсн, карат, омпа күн.

Пүрвә наснъ тэв күрэд у га, бив гиен белвен залу. Бийдән зөв малта-гертә. — Басңга Б.

Бийэн богд кех, белдк утхан селм кех. Выдавать себя за бог- до-хана, а нож свой — за меч. Бийэн ик юмнд тоолен, әмт әәлһхәр седсн күн.

Күмн-эмтн көлврэд, кен-янан олж;ах цагт, Бакур бийэрн богд кесн, белдк утхарн селм кесн күн. — Басңга Б.

Бийэн Ьартан авх (бэрх). Взять себя в руки. Заңган дурндан тәвлго бәәх, ууран һарһл уга тесх; сүрдсэн эс медүлх.

Боле эн удлго бийэн картан авад, нег мөслсн дуунар келв. - Дорҗин Б.

Арн уга, бийэн бэр, Хөвчн бээхлэ, күргнлэрн таарад чигн бээхч, янэк; медхв. — Нармин М.

Бийэн даре гих. Взять себя в руки. Бийэн һартан авад, болҗах йовдлыг төвкнүн кевәр шүүх.

- Сүргэс салгсн гөрэсн ээмтхэ гидг эс билү? Бийэн даре гил( бээнич,., - «Җаңһр».

52

Бийәнҗалдх. Наводить красоту, наряжаться. Бәәдлән ясх, сәәхрүлх.

Дэкэд орнасн боен, чирәдән крем болн пудр түркәд, бийэн җалдад бээхэс даву юм кедмн биги. - Бадмин А.

Бийэн зааглх. Отстраниться от дел. Юмнд эс орлцх, юмнас хол бээх.

Батнасна Бовргнъ болхла, цааранднь бийэн зааглэк; авхар эмән арнлҗах авцта үгтә болэк; каре. - Дорҗин Б.

Бийэн идүлх. Позволить издеваться над собой, унижать. Бий­эн дорацулхиг зов огх.

Би амрар теднд бийэн идүлэд бээшгов. - Танин А.

Бийэн икд тоолх (тэвх). Возомнить о себе. Держаться высо­комерно. Ик сана зүүх, бийэн цугтаһас деер санх.

Бийэн икд тоолад, белдк утхан селмд тоолен, деегүр сана зүүсн, залу болн күүкән дорацулэк; сансн күнч. - Бадмин А.

Бийэн медх. Знать себе цену. Эврэ чидлэн, арһан кемҗэлҗ чадх.

Нанла кесн күүндвртэн ямаран кевэр эврэкэн келэк;, көшүн кевэр тер бээлэ? Бийэн медсн эмтн бээдлтэ. Бийэн хагсунар авч нарх эвнь бас олдх. - Дорҗин Б.

Бийэн үзүлх. Показать свои способности. Чаддган, меддгэн үзүлх.

Бидн, Сталинград харсчасн улс, бас бийэн үзүлх зовтэвидн.

- Нармин М.

Бийәрчн һал тәэҗ оркх. Принесут тебя в жертву. Пожертву­ют тобой. МуутхадДпоодад уга кех.

Эдн хэлэнэд, чамаг шоодад, кодлмшэечн нарнад, бийэрчн нал тэээк; оркх. - Тачин А.

Бийдэн зов уха ухален улс (күн). Люди, которые рассчиты­вают на себя, на свои возможности. Эврэ арһ-чидлин кирцэһәр бээдг улс.

Арнта улеч эднтн. Цаадкинъ бас тома бээдг. Таниг теегт төөрсн темэд гиҗ санэк; йовлав, тадн бийдэн зов уха ухалэк; бәәҗт. - Нармин М.

53

Бийим бүклар зальгчкх. Живьем съест. Кучр кевэр керлдх,

зовах.

Тун деернь эн бичгиг намаг авч одхла, Эрднь Бораевич бийим буклэр зальгчкх, - Тачин А.

Бийинь күн гих. Уважать человека. Күн гиҗ кундлх.

Аҗрп-адупан унулад, хәрҗ ирсн бийинь кун гипэд кундлхлэ, ямаран аюлла, му нернлэ намаг харпулв? Цусна халунд, нарин шурунд харнж; одсн кун. - Нармин М.

Бийләрн күүндх. Размышлять, разговаривать с самим собой.

Дотран ухалх, санх.

«Ода эс негинъ таслэк;, шуруп хот малдан эс белдхлэ, цааран- дан оратҗ одх», - болад, завхозиг дахулад, Эрнцн парч одхла, арднь бийлэрн куундв. — Тачин А.

Бийнь тас (эв) уга болх. Недомогать. Чувствовать себя не­ловко. Эвго болх, шарклх.

Өцклдүр невчк бийм тас уга болад бээлэ. - Дорҗин Б.

Бийсинтн толһа мөлҗх. Создать проблемы (букв. обглады­вать будут ваши головы). Олн туру-зуду узулх.

Цааранднъ эн малмудтн бийсинтн толпа мөлҗх. - Тачин А.

X Бир тэвэд уульх. Вдруг разрыдаться. Генткн бигшэд, нульмс асхрулад бээх.

Чичргсн парарн түлкүрмүдэн өгч бээпэд, куукд кун бир тэвэд уульв. - Манҗин Н.

Закрия хадсн хулен кевтэ доран нупрад, бир тэвэд уульв. - Басңга Б.

Бича хуцад ба. Не ругайся, лучше помолчи (букв, не лай). Тагчг бэ, юм келлго бэ.

- Чи, көвүн, цохан хамхлулхар эс седҗэхлә, бичэ хуцад бэ! - эн угэн келн, Орпадг церэд суув. - Нармин М.

V Бич г татулх. Делать астрологический прогноз. Зурхан номар цәәлһулх.

Зэрмснь: үкс гиэк; зурхачд одҗ бичг татулхмн, шо нэәрүлхмн, белг бэрулхмн гилдҗ, олн зусэр тээлцхәнә. - Эрнҗәнә К.

54

V Бичкн әркән нерәд оркв. Ребенок заплакал. Күүкд уульҗана.

Бер духуцад, әмтәхн нөөртән орхланъ, бичкн әркән нерәд оркв. Баахн күүкд күн өсрҗ босад, эңкр нилхән таалв.

_х Бод гисн күн. Выдержанный человек. Тогтун, адһм уга күн.

Ямаран ивтә-тевтә, бод гисн күүкн. - Эрнҗәнә К.

X Бодарт йовх. Идти в качестве подставного лица. Нег күүнә

ормд тэвгдх.

Чини көвүн әмтнәс юуьарн үлүв? Байн толэдэний? Мини ьурвн көвүнд үлү үзҗәнт? Эврәннъ көвүнә орчд бодарт мини көвүнэ негинъ йовулхар, ташр хулдэк; авхар седҗәнч? - Тачин А.

Бодын орнд төрх. Возродиться в лучшем мире. Сәәни орнд төрх.

- Үксн цагтан сэн - бодын орнд төрхт, - гиэк; Хар давслэк; келв. - Эрнҗәнә К.

X Боз хотта, бөс киилгтәһән эс медх. Забыть о своем простом происхождении. Хар ястаһан мартчкх.

Нанла, мини көвүнлә әдлцхәр йовэк;. Көөрк, көөрк, боз хотта, бос киилгтэьэн медок; бәәх бээдл уга. - Нармин М.

Бозин үлдл сэкх. Жить впроголодь. Влачить жалкое суще­ствование. Гесндән күцц хот уга, өлн-өнчр бәәх.

Мананар келхд, энтн бозин үлдл сәкәд заргдҗ тенҗ йовсн эмтн. -Дорҗин Б.

Болдго талан хәләх (болшго деерән һарх). Заупрямиться, не уступать. Үгд (зөвд) оршго болҗ одх.

Хэ йир, Эрдни, энчн болдго талан хәләок; йовх бәәдл нарад бәәдмби? - Дорҗин Б.

Болен хотын эзн болх. На всем готовом (букв, стать хозяином готовой еды). Күүнә кесн, белн хотар бээх.

Ода эдн болхла, аав-эээк;иннъ оор, болен хотын эзн болад, хот эргэд, нольр-нолър гилдәд, әәл хээхэс нань юмн уга. - Эрн- җәнә К.

Болсн-бүтсәрн бәәх. Как получится. По-всякому. Болсарн, бәәсәрн бәәх.

55

Тер цагин кемд көрң хураҗ авлго, аман аңналдад, болсн-бүт- сәрн бәәцхәҗт. - Тачин А.

Болх күүнд бор туулан зем. Удачливому человеку - везет во всем (букв, удачливому человеку попадается и тушка серого зай­ца). Шудрмг күүнд кергтә тоотнь эврән орҗ ирдг.

Болх күүнд бор туулан зем олдна, Буурла Хаар сөөнәһә күзүн- дән буута, күрл хөңкнүртә сетрә көк хө олҗ авч! - Эрнҗәнә К.

Болх үг. Дельное слово. Зөвтә үг.

Болхмн, терчн болх үг. Зуг эврән кесн юмн бат, нам түргн болҗ парна. - Сян-Белгин X.

V Болх-болшго юм. Всякая всячина. Керг уга, дими юмн.

Дэкәд төртэ күүндвр кеҗәнәд, иигәд болх-болшго юм келдг биләч. - Бембин Т.

Бор согту. Сильно пьяный. Дегд икәр согтсн.

Харли бор согту күүнә ишкдләр там-тум ишкәд йовна. - Дорҗин Б.

V Борлг цаг. Отроческий возраст. Пора юности. Цогц-махмуд тахшад уга уйн баһ насн.

Болха авгин уханан ода солыиго, борлг цагтан эс кесиг ода ирэк; кенэд, мел туста юм үзүлшго гиҗ ухалад, бәәсэрн бәдһэд бәәв. - Дорҗин Б.

Ботх авхулх. Совершить обряд, чтобы верблюдица приняла верблюжонка. Экнь ботхан авхин төлә шишлң йос күцәх.

- Ботх авхулхд юн кергтэв? Нанд келтн, би нокд болнав, - гиҗ Лееҗн Намҗлд келҗ өөрдв. - Эрнҗәнә К.

.^■'Бөдүн күзүтә күн. Упрямый (твердолобый) человек. Мон- дһн, күүнә үгд ордго, зөвго күн.

Бөк зүрктә, бөдүн күзүтә. - Хальмг тууль.

Күргн эврәннъ сән дурарн Элъзаг авч ирснд Тевкэ байрлв. Болв энүнә санакар боллго, бөдүн күзүнән үзүләд бэәснднь ээлтэ тосвр кесн уга. - Бадмин А.

/ Бөдүн үг. Грубое слово. Модьрун үг.

Эннь дунуганар колхозд орх, энүнләнь бөдүн үгәр куүндхкерг- тэ. - Дорҗин Б.

56

_Бө1^чохан оллдх. Выяснять отношения. Зөвтә-зөвгоһан йилһлдх, негн деернь һарһх.

Пүрвә, тер, би келә бәәнәлм: әмтн бөк-чохан оллдх дән гиҗ.

- Басңга Б.

Бөөрнь өөклх. Беситься с жиру. Тошурхх, бүүрһх.

Э-э, Эмбә, зәәсңд ууЭч йовад, үгдән мергн келмрч нер авсн Бадм, ода ирҗ олна мөргдг хурл деер хорманан саҗхар бәнч? Бөөрчн өөклҗәх бәәдлтә. - Эрнҗәнә К.

\ Бөөснд утх һарһх (үзүлх). Показать силу слабому. Чидл тату күүһәр зооган кех.

Янна гинәд бөөснд утх үзүлҗэхмч! Әмд бийнъ әрә торч йовх күүнә хөөч көвүнд аҗрн болхдан ичхнч! - Эрнҗәнә К.

- Кемрҗән әмтнә келнәс әәшго болхла, бурхнас әәх билү. Би хөвдән эврәннъ элгн-саднас әәҗәнәв, килнц, бөөснд утх нарнснла әдл юм Һарнҗанат, - гиҗ Сәәхлә назрт кевтсн Церниг сүүвдэк; босхн келв. - Бадмин А.

_/ Бөрвән тинилһх. Выпрямить спину: отдохнуть, сделать пе­редышку. Босад йовад, бийән невчк үмгх, амрч авх.

-Худ овгн, босад, невчк бөрвән тинилний? — гиэк; Цевг өөрдҗ ирэд келв. - Бадмин А.

Буг болх. Быть обузой, һәәд үзгдх. Керг уга болх.

я Мана герт буг болхар ирвч?» - гиҗ хәәкрлннлә өсрәд серәд бээв. - Басңга Б.

Олн дунд ачта-туста сәнъ чигн бәәх, өтрлттә-хорлтта мунъ чигн, буг болдгнь чигн бәәх. - Дорҗин Б.

Цанан күүкдтәһән хувц-хунран хагсанад, әмтнд буг болад хонв. - Эрнҗәнә К.

Будн-цаң болх. Находиться в суматохе, переполошиться. Эк- толһаһан гееһәд хутхлдҗ одх.

Әмтн үүмлдәд, уулълдад-унҗлдад, будн-цаң боллдад бәәтл, некүлсн малын түрүнъ мөөрлдсн-шууглдсн туугдэк; ирв. — Дорҗин Б.

^узр үг келх. Сквернословить, говорить непристойные сло­ва. Му үг келх.

57

Санҗ бийнь йир сән көвүн, сурнулян кезәдчн сәәнэр дасна, бузр үг келҗ альвлхш, бийән сәәнәр бәрнә. - Нармин М.

Буйн болтха! Да будь милостив, всевышний! Пожалуйста! Бурхн хәәрлтхә!

- Күүкн, нанас бичә ич. Чамаг түрү-зүдү гиэк; өгчэхшив. Көгшн күүнэ йөрәһәд өгсн белг хәрүцүлдмн биш. Буйн болг, - гиһэд, өвгн орҗ суув. - Бадмин А.

Буйн болтха, улан әмим тәвич, ю келнәч - цугинъ күцәнэв. - Хальмг тууль.

Бураһар туум элгн-садн. Богат родственниками. Ах-дүүһәрн, һарлдсн-төрсәрн олн.

Манад дала элгн-садн уга, танад чигн буранар туум ах-дү гиҗ уга. Тиигхлэ, эндр манад бәәсинъ тадн авад, маңһдур та- нанас бидн авад бәәцхәхгов... - Бадмин А.

Бурнтгаснь көтлх. Сделать послушным. Водить за нос.

Укротить. Күчәр олзлх, үлмәдән орулх.

Баахн зуур тесий. Бээс гилрэнэд Боера бергн бурнтгаснь көт- ләд авч ирх. - Эрнҗәнә К.

- Колхозин ахлач, хот-хоолтн тату болхла, Делә овгн бурнт- гитн хәрү эргүлэд чигн оркх, - гинәд, җөөлрәд, инэмсглэд, Буль» үгән көтрәв. - Танин А.

Бурнтгта темэнлэ эдл. Послушный, словно верблюд с коль­цом в носу. Сүрә-халан геечксн бәәдл. Номһрҗ одсн бээдл.

Эн эмт гүвдәд, эмтнд эркшил үзүлэд бээдгэн невчк татхм болвза, бааҗа. Эвлэд эдлэд бээхлэ, эмтн бурнтгта темэнлэ эдл болдг. - Басңга Б.

Улан намаг хайхмби? Улан бурнтгта темэн, альдаран би көтлнэв, тиигэлэн мини ардас дахх күн. - Бадмин А.

Буру келтэ кун (улс). Иноязычный человек, иностранец, чу­жеземец. Хәрин һазрин күн, һазадын орна күн (улс).

Буру келтэ улсла бурад йовхасн эәдго, бийэсн үг сурхла, башрддг ямаран күмч? - Бадмин А.

V Буру нудэр хэлэх. Смотреть косо на кого-либо. Дургоһан медулх.

Тер учрар буру нүдэр хэлэҗэдмн болхла - оңдан үг. - Нармин М.

58

Буру (хәрү) хандх (хәләх). Поворачиваться спиной. Отвер­нуться. Показывать свое недовольство. Цааран хәләһәд зогсх. Ууцан өгәд бәәх. Дурго болҗахан медүлх.

Зэрм күүкд улс ток деер буудя цеврллпнд көдлхлэрн, хувцн до- тран, өмсч йовсн посндан кепәд, буудя авч хэрдгинь Матрена Семеновна меддг билэ. Тер улс буру хандҗапад, эмтнәс хулхал- сн-нуусн болҗ авцхадг билэ. - Бадмин А.

Автомат, пулемет, бу, нань чигн зер-зев пазр дүүрң, немшиг хэрүхандулад авчкувидн. - Нармин М.

Мел тиигэд нәэлҗ, иткҗ болшго кевэр буру хэлэнәд одсн болҗ Манэк; япҗ парна. - Дорҗин Б.

X Буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд. Не выдавать истинного настроения. Дурта, дургоһан эс медүлх, дотрк седклэн нуух.

Йосн күчтэ, арп уга. Тегэд Цедә зэәсң буру хәләҗ ууляд, зов хәлэҗ инэпәд, олна зөвд багтна. — Эрнҗәнә К.

- Тегэд мана хургт болотах күүндвр япад урдк хургудас овэрц эс болҗахмби? Саак кевтэн оогикасн парен киипэн эрвллго, ом- лпу, оодэн даалпвр авчкад, болзгнь ирсн цагт, боран-зуд боле гипэд, буру хәләҗ ууляд, зов хэлээк; инэпәд, зөвэн келҗ, зурапан бапрулдган дэкн цааранднъ кехэр бээхмби? — гипэд, Онкоровин бизпнъ күрч, бийән бәрҗ чадлго сууна. - Бадмин А.

7 Буру элктэ. Не свой человек, чужак; не единомышленник. Санан-седкләрн күүнә.

Хэлэлтн, мацпдур эднтн маниг чигн эрвлхн уга. Тер учрар, чидл бээсн деер, буру элктэпинъ дорацулэк; авх кергтэ. - Нар­мин М.

Буру элктнрин нег чигн кол Бумбин орна пазр шикэк; бузрдхх зов уга. -БасңгаБ.

Буруһинь тәвҗ өгх. Простить чью-либо вину. Күүнә геминь тэвх.

Би тадниг сурҗанав, бурупим тэвҗ өгтн, сүл харплпндан ха- лурхад, үлү үг келчкүв, гемэн медүв.

Бурхн арш, буурл сахлта өвгн бол! Будь здоров, доживи до старости! - так говорят старшие, когда чихают дети. Деедс ор- шэтхэ, ут нас өгтхә! - гиҗәх йөрәл.

59

Бурхн арш, буданар цад, мини наснд күрсн буурл сахлта өвгн бол! - Хальмг тууль.

Х^Бурхн болх. Умереть, перевоплотиться в бога (о служителях церкви). Гелң күн өңгрхлә, бурхн болв гиҗ келдг мөн.

Хурла багш зәрлг болҗана. Манҗихнә хурла нертэ Баазр багш ниднэ бурхн болен. - Нармин М.

Бурхн өршәтхә (хээрлтхэ)! Да помилует господь! Деедс гем-зеткрәс хальчлтха! Эрүл-менд өгтхә!

Бурхд оршэтн, ода яндг гидгнь бээсмби! - Дорҗин Б.

Бурхнь буру хэлэх. Бог отвернулся от него. Җирһлнь, киш- гнь иршго деерән һарч одх. Деедснь дурго болҗ одх.

- Аль одак ецгэн мартад у га болхви? - гиҗ Мукөвүн долан хонг хооран болен цуугэнэ тускар сергэв. - Еңнх биш, теднзнчн бурхнь буру хэлэчкен бээдлтэ... - Бадмин А.

Янтлан бурхнь буру хэлэсн күн болхмби! - Инҗин Л.

Бурхнд торх. Перевоплотиться в бога. Өңгрснәннь хөөн бурхнд хувлх, хуврх.

Хооткэн тоолэк;, хооннь нег цагт бурхнд торхэр ухалад йовдг намаг. Үкэд, назр дор орсн хооннь, цань янснь нанд юн кергв. Бурхнд тордг-уганинь кен узок; ирлэ. - Басңга Б.

Буслад-бургэд йовх. Оживленно разговаривать, рассуждать. Шуугад, дала юм келэд йовх.

Чамаг соцсчах гинэд, дала уг келэд, буслад-бургэд йовнав, чи минь наза йовен бэәҗлмч. — Тачин А.

Бууһин ам долах. Дать клятву, поклясться. Андһар өгх, ан- дһарин үт келх.

- Цедэ зээсц! Нохас цунар сул билэ. Эс иткҗәхлэтн, бурх­нд мөргҗ өгнэв. Буунин ам долаҗ огнэв. Та Поста аңнуч кунт, аңнуч куунэ анднар ямаран болдгинь меднэт, - гиэк; Хар иткүлв. - Эрнҗэнә К.

7 Буур кевтэ гиҗгән шудрх, шудэн хэврх. Быть страшно злым (букв. словно верблюд-самец скрежетать зубами, скрести затылок). Хор буслһх. Ур кургх.

Бух кевтэ шуркинэд, буур кевтэ гиҗгэн шудрад, шудэн хзврзд ирдг заңта. - Эрнҗәнә К.

60

\/ Бууриннь заң медх. Хорошо знать крутой нрав своего хозяи­на. Эзнэннь ааш медх.

Бууриннь заң меддг Дорҗ Хулхач хойр эзән үзчкэд, хурвс гил- дэд одцхав. Хулхач үкс парад, Ноониг тосв. - Эрнҗәнә К.

Бүдүн күзүһән үзүлх. Показать силу, грубить, дерзить. Модьрун, мондһн чидлән һарһх (үзүлх).

Чамла әдл иимсинъ бәәтхә, чамас болх бүдүн шилтэниннъ күзүг мошкад оркдг йосн энтн. - Дорҗин Б.

Буунан авад, бийдм бүдүн күзү үзүләд, хөөндм уга сетрәлсн төлгим, хөөнәнм кишгим өрүн хар дүңлә, цаг биш цагла булаэк; авад, алҗ идв. - Сян-Белгин X.

Генткн урднь төрүц орҗ ирдго күн гүүэк; ирәд, үүд секәд орҗ ирн, түлкүр өгтн, янад көвүг хот уга үлдәвт гихлә, терчн аацанинь медчкәд, бүдүн күзү үзүлдгнъ тер. - Тачин А.

Нә, көвүд, хувцан тәәләдунттн. Арен хойр час эклчкҗ. Орна- да Садманович Цандгиг олэн; авад, доладгч классин көвүдин об- щежитъд эндрин бийднь орулх. Теднд бүдүн күзү үзүлэк; чадхн уга. - Бадмин А.

Бүдүн улс. Взрослые люди. Наста әмтн.

Яңкура, та бидн хойр бүдүн улслм. Манд бермсәд, холас авч күүндәд, керг уга гиэк; меднәв. - Басңга Б.

-у Бүлән нүдәр хәләх. Быть хорошо расположенным к кому-ли­бо. Таасх. Цаһан сана үзүлх.

Эн төләдән чигн эдн бүлэн нүднд дурта үзгдәд, кесн тоотнъ нолгдл уга көдләд йовв. - Дорҗин Б.

Эмч гелц угатя өвгиг бүлән нүдәр эс хәләсиг, сән хойр амн үг эс келсиг одак өвгнә бийнъ меддг болх. - Манҗин Н.

Цунар энүн тал бүлән нүдәр хәлэв. - Бембин Т.

/ Бүлкн болен цә. Остывший невкусный чай. Амтн уга киитн цә.

Эрнцн аднсн бәәдлтәһәр герт орад, бүлкн болен цәәһәс уунад, машинэрн гүүлгәд йовэк; одв.

/ Бүстән хавчулх. Заткнуть за пояс, превзойти в чем-либо. Ю болв чигн давулҗ күцәх.

Би чамаг биш, чамас улм чидлтэ залу г бүстэн хавчулх күчтәв.

61

\ Бүүрә һазр. Кочевье, стойбище. Нүүдлч әмтнә бууц.

Бакдг, чини келҗәсичн тохнятанар бүүрә казрт, күнугаонц ьазрт кех кергтә. - Дорҗин Б.

_ч Бүүрән ясх. Подготовить почву (себе или другому). Иргчэн белдх.

Төрл улсиг наар гилгҗ авхулад, дааһдынъ көтлгэд, хөөдш туульҗ хэрүләд, әәмг әңгән эн ниргүлэд оркв. Эннь Бакдгин бүүрән яслнни эклцнь билә. - Дорҗин Б.

\/ Бүүрт хань болшго, буданд хать болшго (күн). Пустой, бесполезный, ненадежный человек. Тус уга, нәәлвртә биш, нәәлҗ болшго.

Бүүрт хань болшго, буданд хать болшго кедү эмтн бээнэ, теднэс йовулхмн гив. - Нармин М.

Г

Гелңгәсн гедр хэрсн. Гелюнг, перешедший на положение ми­рянина. Бурхн-шаҗна үүләс бууһад, хар күн болен гелң.

Кезәнә цагар болхла, зовлц кедүкүчтэ болв чигн, гелңгәснгедр хәрсн күн ховр бээсмн. Ода тедниг хөрдг күн дала ьарчахш. - Нармин М.

Гем уга (буру уга). Нет вины, не виноват. Жив-здоров. Эрүл-дорул, гем-шалтг уга.

Лиэкрһәрәд гем уга. Йос тольалгч күн йосна заасар бзэхгов тер. Алъхнд бәэхлә, доладг, эәлд бэәхлә, күртдг гидм... -Басң- га Б.

Гемэн даалһх. Взвалить вину на кого-либо, һарһсн буруһан күүнд тохх.

Аль цуг геминь нанд даалнхар бээцхэнт? - Тачин А.

Гемэн даах. Нести ответственность. Кесн, һарһсн үүлэн эдлх.

Эс гиҗ партии омн кесн гемэн даахан бичэ марттн. - Та­чин А.

62

Гемән цусарн уһах. Искупить вину кровью. Татсн үүлән әмәрн даах.

- А, одак взводасн тасрад үлддг лейтенантый? Күн гемән цусарн укадмн. Гем уга, - гиҗ генерал келв. - Бадмин А.

Гемнь мини толһа деер ирх. Отвечать придётся мне (букв. свалится на мою голову). Земинь би даах болҗанав.

- Исполкомин, эс гиҗ бюрон шиидвр карктн, хооннь би гем уга болдгар, эс гиҗ эмтнд өвсән таракад огчкэд, мал зутхла, гемнь мини толка деер ирх, - болҗана. - Нармин М.

Генәд-гесәд бәрүлҗ босхх. Построить, затратив огромные усилия. Бээсн олз-чидлэн огх.

һазр малтад, хөөнэ гүзәнә ноосинъ экулклад авчкад телэд, терзин шил кекэд, генэд-гесэд бәрүлҗ босхсн хурл энтн. Тиигхд демән өгсн нег чигн күн эн суусн улет уга. - Эрнҗәнә К.

Генн мекч элмр. Негодяй хитро-мудрый. Простофиля. То- олвр уга, эргүцр җуук.

Нанар иигэк; үнн уга ацкуч кеэк; авхар, зархар, нан тал дуг- шлад бээдг бэээк;, эн генн мекч элмр. — Эрнҗәнә К.

Гер-мал болх (гер буулһҗ авх). Жениться. Обзавестись хо­зяйством. Өрк-бүл өндәлһх.

Дәкэд болхла, Пүрвә урднъ нег гер буулкчксн бээсн, ода дала шууга татхла, эвго болх. - Басңга Б.

Гернзлиг Бата авад йовэк; оч. Гер-мал болчкэк; гиен зэцг базр-балксар дүүрв. - Эрнҗәнә К.

Гер өңгрүлсн. Женатый ранее. Гер-мал болад салҗ одсн күн.

А, келен күргн уга, боле аакин темдглен күн, - гер өңгрүлсн, хойр күүкдтэ гиҗ, күүкн нам урднъ шиидчкен тор кевтэ, мел буцлдан угакар келв. - Бадмин А.

Герэсэн келх. Выразить свою предсмертную волю. Үкхиннь өмн сүл үгән амлх.

Үкн гиҗэкэд, экнъ көвүндэн герэсэн келнэ... - Сян-Белгин X.

Герин ул татх. Заложить фундамент дома. Сүүр тәвх.

Герин ул татх сән өндр казр эцкнъ көвүндэн зааэк; өгәд, до- тран йөрэлин үг келэд, зөвэр байрта бээнэ.

63

Гесән татх. Умерить аппетит. Дала хот идлһнәс бийән бәрх, Хотан кемҗәлх.

Дурндан хот идәд, гесән татл уга бэәхлә, цогц-махмуд зовдмн.

Гесән теҗәх. Прокормить себя. Обеспечить себя. Бийәнэврм асрх.

Яьад боле чигн чини гес теҗәхв. Намаг залу хээнэд, чини авнла бәәнә болнҗанч? - Бадмин А.

Гесндән гер шүдтә. Хитер да лукав. Мектә, зу һу, нуувч санж

Дотрк ухань гесндэн гер шүдтә нара: зәәсңд сэн нүдндүзгдх - негн, хурл-ховргт дурго. Амханас ошэнэн авх - хойр. Тегэд эн ухалсан ик уухнас эклв. - Бембин Т.

Гесн дотран гер шүдтә гелцгүдин келәр болхла, күн үксн-үм- кәрсн цагтан оч бурхнд төрхм чигн. - Басңга Б.

Гетәчәс - манач. Ловкач, хитрец. Кецү нәрн мек-тахта күн.

Ктшэл; үүрлэк; йовсн Цернән үкснд тоолад - көөрк минь, одахн «маначас - гетәч» гиэк; парен биший... Гетгчәс - манач болад бәәв билтәл гиҗ санад, цасн деер цокулад унсн Цернэс зөвәр тедүкнд ирәд, наран ханцлад, элкән теврәд, назр хәләһэд зогсв... - Эрнҗәнә К.

Гиҗггә күүкн. Девушка на выданье. Невеста. Мордх наста окн, нойхн.

Минь одачн күртл нусан шатен, нудрман чинэн күүкн бш биший. Нар-цар хәләтл, өсәд, босад, гиҗгтә күүкн болад одень эн болҗана. - Басңга Б.

Мана ик авкин дарук үрнъ хәрд нарх гиҗгтэ күүкн боле. - Дорҗин Б.

Гиигн һар. Легкая рука. Кто-либо что-то делает легко, не за­думываясь, не испытывая затруднений. Ю болв чигн амрар, са- алтг угаһар кеҗ чадлһн.

Селднэ эмтн Эрдэг гиигн нарта гицхэнэ, тер ямаран чигн көдлмшиг түрү-зовлң уганар шулунар кечкнэ.

Гии грен болад одв. Лучше себя чувствовать, стало легче. Цогц-бий гиигрх.

Мацна деерк үснэннь захас колен чиихлтэд, дотр бийнь хэру халу дорад, бийнь гиигрсн болад одв. - Эрнҗәнә К.

64

Гиих санан уга. Погода не собирается устанавливаться. Тең- грин бәәдл ясршго болв.

Эднэ хаалн дегд күчр болв: цасн төрүц гиих санан уга, шуурнн чигн зогсчахш. - Тачин А.

Гиң гиҗ ду һарх. Тонкий, монотонно-унылый звук. Арһулхн гиинх, гиңшх.

Зөвүрнь эвр болхгов, тер бийнъ гиң гиэк; ду нарчахш. - Бем- бин Т.

Гирлгэн бәрәд үлдх. Остаться без скота, обеднеть (букв. остаться, держась за ярлыгу). Хоосн, мал уга үлдх.

Хөөчнрнъ гирлгән бәрәд үлдсн, гертә-бүлтәнән уулълдад, хум- сарн назр мааҗлдад, деегшән теңгр тал наран суңһҗанад. - Тачин А.

Гөвр-гөвр гих. Бормотать, причитать. Әрәхнәр келх.

Хар кевтсн темән деерән мордад: «Балтг, һалзн, Цоохр», - гиҗ урлнъ гөвр-гөвр гив. - Эрнҗәнә К.

Гөл болх. Обмякнуть, стать вялым. Лишиться сил. Ик гидгэр цуцрх.

Хөөчнр чидлнь чилэд, гол болэк; одцхав. - Тачин А.

Голмдэн оралдулад авх. Заманить в сети. Связать по рукам и ногам, һартан бәрҗ авх.

Янвчн тер нэәтцүдиг яһҗ эс голмдэн оралдулэк; авч болна?.. Авхв. Туц ода алъдаран оддгэк; тедн. Ода мөлтрҗ чадхн угат. - Дорҗин Б.

Гон болад. Спустя какое-то время. Цаг давсна хөөн.

Тиигэд өрүнднь гон болад, гертэн ирхнъ, мини дү күүкн уга. - Эрнҗәнә К.

Гор наах, Возводить напраслину. Подводить под ложное по­дозрение. Кениг болв чигн хара зөңдән гемнх.

Эн күүг сээнэр медлго, яьад хар гор наанад бээнэч? Му нерн чамд ирэд наалдх.

Гор эмэх. Чувствовать неудобство. Ичх, һарһсн үүлдврәсн хавтах.

Батан ардас хот уухар аднҗ йовх Коля Цастаг үзчкэд,

65

күүкнүр өөрдв. Цаста гөр эмәнәд, эс медсн болад, үсэн самлад зогсв. - Эрнҗәнә К.

Янлав, тер күүкн мууха аднэк; йовхмб. Цә уунад йовхнь яһно. Би Цастан келсн үгәс чочн тусад, күүкн тал хэлэнэд оркув. Цаста гөр эмәһәд, күчн бишәр инэв. - Эрнҗәнә К.

Гү тәвх кем (цаг). Время выгона на пастбище подоенных ко­былиц. Гүүдән сүл сааһад, унһтаһинь кеерәгшән һарһдг саам.

Нарн гү тәвх чигтәд Манҗ күрәд ирв. - Басңга Б.

Аш сүүлднъ, асхн гүдунһстанинъ тәвх кемлә, асхн серүнорад, мөрд сурьх цаг боле... - Нармин М.

Терүнәсн нарад, долан хонгт йовад орксн цагтнъ, гү тэвхин чигт ик хар толка үзгдэк; йовдг болна. - Нармин М.

Гүрәһән тасртл метклдх. Спорить до хрипоты. Сөөлңкә дуу- та болтл зүтклдх.

Баахн күүкн биш, бүдүн күүнлә зүтклдхләрн, Бадма Цебеко- вич эврәннь бурунан медсн бийнь, гүрәнән тасртл гшиң меткл- дәд, кезәд чигн тер орман зөвцлдмн биш. - Бадмин А.

Гүрм үзүлх. Подвергнуть опасности, нагнать страху. Кенд болв чигн мууль бәрүлх, кү сүрдәх.

Кен кенд гүрминь үзүлдгинъ хәләхгов. - Басңга Б.

Гүүцтә одр. Запретный, грешный день. Му йорта өдр.

- Я, хурлд одад, номд хэлэлксн, гүүцтә өдр эклҗ бәргдсн өдр бәәэк;. Тегәд цеерләд бәрэн; орксм бидн тер, - гиҗ Пөөдр хэрр өгәд, назр шананад суув. - Басңга Б.

һ

һазаһин күн. Посторонний, чужой, прохожий. Талдан һазрас ирсн күүнә күн.

Дзкэд һазанин күн күрәд ирхинъ чигн кен боохв. - Дорҗин Б.

һазакас хавтхдк дота. Чем журавль в небе, лучше синица в руке. Маңһдурк өөкнәс, эндрк оошк.

Би хүв тустан болхла, эн Манҗла, төрл-саднларн зөвчлэд, малан банлдгин арнинь хэәҗэнәв. Һазакас хавтхдк дота бак цаг ирҗәх бәэдлтә. Тиим биший, Манҗ? - Дорҗин Б.

66

һазаран элктә (ухата). Чужой душой (мыслями). Ухан-сед- кләрн күүнә.

- һазаран элктә эдндән эсвән бичә медүлич! - гиҗ келн, - эн назрчн чамд сә халдах назр биш, - ги,җ немв. - Басңга Б.

Кемрҗән мадн дотр назаран элктә күн бәәдг болхла, тер кен болхмб? - Дорҗин Б.

- һазаран элктә улсас нацад юунан авнач? - гиҗ Тевкә Мац- гиг эвлв. - Бадмин А.

һазаран һарх. Покинуть отчий дом. Эк-эцкиннь гер-бүлән үлдәһәд, хәрд һарх.

Не, ода назаран парен күүкн ут наста, бат кишгтә, бәәсн эзндән сә үзгдҗ, ардан ик зөөр зөөэк; йовх болтха. - Эрнҗәнә К.

һазр авх. Перейти в хроническую стадию (о болезни). Быть на склоне лет. Хуучта болх. Насан эләһәд отлх.

Тегэд гемиг назр авхуллго эмнх кергтә. - Дорҗин Б.

Наснь назр авен, нүгднр хар өвгн хойр өвдгән түшч босад... - Манҗин Н.

Җил ирвэс энүнә дотркнъ улм әмтнд хордад, үлү үзәд, хов ца- цдг боле. Тер зацнъ насн ирх душман улм назр авад бээв. - Бад­мин А.

һазр үмк(мр). Провались сквозь землю. Үк, нүкндән ор(мр).

Ай, ямаран андн гинәч. Наадкснь йовэк; одсн бийнъ, назр үм- кмр, ход үзәд, хәрү эргҗ ирвш. - Бембин Т.

һазр чичәд чигн, гесән теҗәх залу (күн). Мужчина, умею­щий в любых условиях прокормить себя. Яһад болв чигн, бийэн асрҗ чадх күн.

Хату назр чичэд чигн, гесән теҗәҗ чадх залу. Дэкэд колхозд оч түшхлә, тер хойрт юн түрү бәәдв. - Басңга Б.

һазра юмн дэврх. Заболеть психической болезнью. Ад гем ирх. Адрх.

Ода энүгитн йосндан назра юмн дэврҗәнә гидгнъ эн болнал. - Дорҗин Б.

һазрин шора эрвлдг улан хорха. Очень жадный, скупой. Дегд хармч күн.

67

Эднә ялчнрнъ боле чигн, әңгин хотна улснь чигн, эн эмгнд дур уга болад, назрин июра әрвлдг улан хорха гиҗ нерәддг бзэсмн. Нам санхд, әмтн чик нер өгсн бәәҗ. - Эрнҗәнә К.

һазрт орх. Провалиться сквозь землю. Үкснәс дор, икәр ичх.

һазрт орснд орхнь дор юмн... Я, хәрнь дегд целмлзәд бәәдг билә, йир сән болҗ. Мини хөвд парна гидг эн. - Басңга Б.

һал авх. Быть в разгаре. Улм асчах, падрҗах кем.

Захин герт ирҗ буунад, мөрдән уйчкад, домбрин ә күңкнҗзсн герүр күрч ирцхәв. Нәр нал авчасн цаг болҗ каре. - Нармин М.

һал деер тос асхх. Подливать масло в огонь. Ямр чигн юмиг, бээдлиг улм асах, падрах.

• Эн гергнчн болхла, гертк, казак угаг, хогинь таслхар седҗәнә, - болҗ Цакан шатҗах налд тос асхсн мет, ховдг че- еҗтә хармч Саңнҗин седклинъ сергәҗ, өвдкүртә назрарньма- аҗв. - Бадмин А.

һал долаһад һарч ирх. Испытать ужасы войны. Дээни аювд орад, эмд улдх.

• Тадн бас кал доланад карч ирэк; кевтэмт, - гиҗДорҗ Са- рангович Арслңгиг бүләкн нүдәр илилтҗ хэлзв. - - Бадмин А.

Нал долах. Принять боевое крещение. Түрүн дәәллдәнд орх.

Дәәлдхд кергтә тоотан күцц белдәд, маңндур өрүн эрт атакд орх заквр цергчнрт оггдв. Баахн салдсмудын нал долах кучр цаг ирв.

һал догэд уга деер. Пока не разбушевался пожар, не пришла беда. Зеткрлә харһхас урд.

• Кензә, сантн. Өңгәр эмтнэ улан цус асхн гиҗәнәт. Түүг медтн. һал дөгәд уга деер эн түүмрән ахрдтн, - болҗ Баазр тендэс келв. - Нармин М.

һал маңнад. В авангарде. Нүүрт, әмтин түрүн.

Бийнь нал маңнад колхозд орсн Боврг юуни төлә тиигдмн болҗана. - Дорҗин Б.

Селэнә эдл-ахуг өөдлүлхин туск ториг партии Центральн Ко­митет нал маңнад тэвсн саамла коммунист Боган Санҗ хэрү селәнә эдл-ахун производствур орхар шиидв. - Дорҗин Б.

68

һал усн хойрар орад һарх. Пройти сквозь огонь и воду - о готовности пожертвовать собой. Кезә чигн әмән хээрлл уга огх йовдлд белн болх.

Эк кун үрнәннъ төлә санвруганар бәәсән өгәд, нал усн хойрар орад нархд кезэ чигн белн.

һал (мергн) үд. Ровно в полдень. Дигтә өдрин өрәл кем. Нарн теңгрин ора деер.

Нарн нал мергн үдтән күрч йовтл, ход цунар ус уунад хуурв. - Манҗин Н.

һал тээх. Совершать обряд пожертвования огню, һалд өглһинь өгх.

һанзинъ нартнъ бэрүләд, манд өгчктн, бидн нарч, нал тәәнәвидн гилдҗ татх, тпүлкх юм хәәлдәд, нигтрлдәд бәәдг донлң Дорҗин Манж;, Батан Өвлзә, Нармин Манок; ахта баахн адучнр наран мошклдҗ шууглдэк; иное. - Эрнҗәнә К.

Нохашк өңгрәд, үд хонгин болзгнъ ирсн учрар терүнд нал тэәлнн болҗана. - Бадмин А.

һал цаһан өдрәр. Средь бела дня. Өдрәр. Әмтнә (олна) нүд- нд.

Эврә наснани хаалнин йовдлмудыг илднь, нал цанан өдрәр үзҗэх мет тодрханар санв. - Дорҗин Б.

һалар наадх. Играть (шутить) с огнем. Делать то, что может повлечь за собой неприятные, опасные последствия. Әәмшгтә керг үүдәх.

Ик чинртә кергән иткл уга күүнд даалнчкад, агитнь эвго йовдлла харнхч, мининэр болхла, чи налар наачанач.

һалд одг цааран. Пусть сгорит в огне. К бесу, лешему. Эрлг, уга болг.

Наадн уга, янэк;ах улс болҗанавидн? Эс болх юмн деерэс цүүгә татад... Я, налд одг цааран... гиен санан Манҗд орв. - Дорҗин Б.

һалд тос хайх. Подливать масло в огонь. Түкрх, керүл-цүүгә улм гүүдүлх.

69

Цүүглдҗәх банчудыг залу төвкнүлхәр себе, зуг тперүнэ седвэ- рнь налд тос хайсн мет болв.

һанзһ ниилх. Единодушно участвовать в чем-либо. Ни-негн, дегц нет керг күцәх.

Көвүн күүкн хойран кү кеҗәх хойр залу нег-негнәннь үгд орад, нанзнан ниилүләд, таарч ду нарчана.

һанзһ уга күн. Несчастливый человек. Хөвнь тату күн.

Тер нанзн уга күн боле чигн, цанан саната, у чееҗтә күн.

һанзһ улан ирх. Вернуться с охоты с добычей. Олзта-оруга гертән орх.

«Һанзһчн улан болг!» гиҗмана өвкнр ацнучлннд нарчахкүүнд йөрәл тәвдмн! - Бадмин А.

- һазаран парен сән залу, нанзн улан ирвч? - гиэк; Өлзэт инәмсглв.

— Кезә би хоосн нанзнта ирдг биләв, ухаллт... - Тачин А.

һазаран парен залус аюлла харнл уга, нанзн улалпэк; ирх бол- тха... - Эрнҗәнә К.

һанзһнь гөңгн. Скудная добыча. Олз-орунь баһ.

Хотна дорд захд хурсн залус бас ик шуугата күүндвр кеэкрнэ. Ю хәәҗ ирсн көвүн болхв? Давок; йовна гихлә, мөрнэ нанзьнь гөцгн. - Бадмин А.

һаң цокх. Засуха нанесет беспощадный урон. Күчр зуд болх.

Эн обилии нац мана райог хээрллго цокчкв. - Тачин А.

һаңһр гиһәд нисх. Лететь издавая звуки, подобно крику гу­сей. Налу на ә һарад нисх.

Унток; кевтсн Хээрт Хар Күкл, Сагсг Саарл күлг хойрин де- егүр наңнр гинэд нисч йовад, назрт унтҗ кевтсн баатриг узок; орке. - Хальмг тууль.

һар авх. Набить руки. Набраться опыта. Дамшлт хоршах.

Бидн ода йирдэн, малый нар авад бәәсн, янэк; хәлэҗ, янҗ асрҗ, янэк; өскхинь меддг улс болҗ бәәнәвидн. - Дорҗин Б.

һар бәрлдх. Драться, сойтись врукопашную. Ноолдх, цоклдх.

Нег күн арен - хөрнлә чигн нар бәрлдх саам хариад... чигн бәәх. - Бембин Т.

70

һар даарв, һанзһ улав. Руки застыли, зато добычи полно, һар даарсн болвчн, керг күцәгдв.

Барс Мергн баатр одр болнн аңнучлад, шовучлад, аң-арат харвад, авч ирэд: - Ах нойн баав, нар даарв, нанзн улав, - гидг бәэҗ. - Хальмг тууль.

һар деерэн авх. Взять в свои руки. Бийиннь килмжд бэрх, эврән асрад өскх. Хәләвртән бэрх.

Күүнә малый шуст болхла - нег дааэк; нар деерэн авч хэлэх болен хөөн, эврэнэн доталҗ хэлэх кергтэ. - Дорҗин Б.

һар зуурин. Временный. Ахр болзгин.

Тана зергэс, хурлас нар зуурин пару кеҗэх юм авад бээҗ болхмн. - Басңга Б.

һар-көл болх. Быть подмогой, наставником. Дөң-тус (нокд) күргх.

Эмгнд нар-кол болэк; бээсн бер нал түлв. - Манҗин Н.

һар көндрх. Работать. Көдлх, юм кех.

- Тадн тегэд эмтнэ ам хэлэнэд сууцхант? - гиҗ ахлач шүрүлксн бээдлэр суре. - Мана нар бас кондрэ бээнэ, - гиэк; хот- на ахлач Өөлчэ нертэ овгн келв. - Нармин М.

һар курх. Дотронуться к чему-либо недозволенному. Уда­рить, шлепнуть кого-либо. Юмиг зөвшәрл уга кондэх. Цокчкх, чидл үзүлчкх.

Күн Хоцнрт нар бичкэ күртн. Күрситн шивчкхв. - Басңга Б.

Түрүлнэ гиен - тедн танд нар күрхэс, түрүлэд теднд наран күргдгин эв олх кергтэ. - Дорҗин Б.

Эврэн меднэч. Нег үлү бийднь нар күрч гихлэ, күүнд кезэ чигн амр өгш уга. - Саңһҗин Б.

Чи юцгад, кишго домбр-доск, нойндан нар күрвч? -Басңга Б.

Ода деерэн нар күрэд уга, зовлц эдлгэцэхш, нам күн кевтэнэр сурлн чигн авад уга. - Бембин Т.

Дэкэд болхла, танд чидлм күрчэнэ, медэтэ ах күн гинэд, нар күрчэхшив. - Куукан А.

Минь тер намр, Костя хамгин түрүн болҗ күүнэ юмнд нар күрснъ тер. - Бадмин А.

һар өргх. Поднять руку на кого-либо. Голосовать за кого-ли­бо. Кү цокх, гүвдх. Ямр нег күүнә, эс гиҗ юмна төлә дууһан өгх.

Халун цуста, әмд зүрктә күн йир хамаран хдлэҗэкәд, тиим нүл уга адусдур каран өргдв? - Эрнҗәнә К.

Дууһан өгхин өмн сәәнәр ухалх кергтә. - «Хальмг үнн».

һар тәвх. Расписываться, ставить подпись. Цааснд нер-усан бичх.

Умшад чигн дала керг угол. Алъднъ кар тэвхмби энүндчнь?.. - Дорҗин Б.

- Саңкҗ, энүгичн авсндан кар тэвхмн бшив? - гиҗ Буль» сурв. - Бадмин А.

һар хоосн (болх). Остаться ни с чем, с пустыми руками. Быть безоружным, һартан юмн (зер-зев) уга. Олз-ору уга хоосн үлдх.

Зер-зев өгхинъ, хотн болкнд зөргтэулс элвгэр олдхмн. Зуг зер- зев уга, кар хоосн болхас яахв? - Нармин М.

Удл уга района партийн конференц деер эмтн цукар рапор- тан атхад ирхлэ, бидн кар хоосар куян канзклҗ одад, э.мтнд наадн-зог болхмби? - Дорҗин Б.

Бидн кулакудыг нүүлкхәр йовэк; бәәхулс иигэд хүрмд очахулс кевтэ кар хоосн, куян канзклад йовхмби? Тер казрт оркдул-бан- дит улс йовх зэцг кесгэс нааран кара. - Эрнҗәнә К.

Нара керг. Дело рук кого-либо. Ямр нег күүнэ кеҗ чадх үүл.

Тер тоотнъ цукар дархнч Тимошкин кара керг болҗана. - Дорҗин Б.

һаран цахлад суух. Сидеть сложа руки. Хара бээх.

Аль түүнә мухла болхин төлә гертэн каран цахлад суухмби? - Басңга Б.

һарас һарх (дальтрх). Выбиться из рук. Выходить из-под опеки, становиться самостоятельным. Кү соңсдган уурч одх. Соңсврас алдрх; үлмәһәс гетлх. Тустан бәәх седлһн.

Боврг ода мана карас далыпрэк; карч чадшго. - Дорҗин Б.

Көвүн бийэн икд тоолад, икчүдин үг соцслго, карас каре.

Баахн өрк-бүл суркулян чилэкәд, эдлврин мөңгән эврэн опад, эк-эцкиннь карас каре.

72

һарһсн гем эргҗ ирҗ болш уга, өргҗ дааҗ болш уга. Вина моя велика: не обойти её и не поднять. Чилшго дала гем һарһх.

Эндр мини эцкдэн карксн гем эргҗ ирэк; болш уга, өргҗ дааҗ болш уга, кесн гем эзэн темцдг. - Эрнҗәнә К.

һардг үүдн уга болх. Оказаться в безвыходном положении. Цухрдг арһ тасрх.

Не, ода, тиим гиҗ зээсңгин зерг тоолҗахла, манла эдл улст тана зәрлгәс кардг үүдн уга болх зөвтэ. - Дорҗин Б.

һарин асрмҗар бәәх. Находиться в заботливых руках. Хәләҗ, асрҗ йовх күүнә килмҗтә теткврт бээх.

Малмуд болхла, намрин сүл сарин хойрдгч орэлэс авн кошар- тан орад, хавр күртл нарин асрмҗар бээдг. - Тачин А.

һарин сүүдр тусх. Стать жертвой покушения. Күүнә эм тасл- сн учр (кү алчксна аш).

Юн бурхн-шаҗ келсндэн үкх билэ. Миникэр болхнъ, гелңгүдин карин сүүдр тусе гиэк; меднэв. - Эрнҗәнә К.

һарин үүл. Рукоделие. Дело рук кого-либо. Шишлң күүнә һарһсн үүлдвр.

Бурхн-номан хайсн тер бирмнә карин үүл эн болх. - Дорҗин Б.

һарин хурһд цацурхла. Когда пальцы рук станут одинако­выми. Когда рак на горе свистнет. Никогда. Темәнэ сүл һазрт күрхлә. Кезә чигн күцшго.

Шарка дор ормдан, хатхсн касн кевтэ, зогсчакад: «Чамас чини карин хуркд цацурсн цагт ирҗ, бичг авнав», - гиҗ келв. - Эрнҗәнә К.

һариннь тавн хурһн мет (әдл) медх. Знать как свои пять пальцев. Керг-үүлән йир сәәнәр медх.

Малый идшиг эн кариннъ тавн хуркн мет меднэ. - «Хальмг үнн».

һаринь авх. Приобрести навыки. Перенять чей-либо опыт. Эрдминь, дамшлтынь дасад авчкх. Взять у кого-либо подпись. Күүнә нер бичүлҗ авх.

Отг-эңгин улсиг өвк, элнцг эцкэснь авн тохмарнъ эргүлҗ медэд, сээнлэнь сээнэр үүрлэд, мууланъ - муукар. Эн улсин алъ- кинь боле чигн каринь авад орксн күн... - Дорҗин Б.

73

һарар кедг тоотыг генәртә сәәнәр медв. Иоста гидг урн болв, юунаннь чигн һаринь авв. — «Хальмг үнн».

Варинь һанзһд, көлинь дөрәд күргх. Вывести в люди.

Өскәд, босхад, кү кех.

- Мини түрүн дегтр барлгдхд - нарим нанзнд, көлим дөрэд күргҗ, сүв-селвгән өгч, нөкд болен, банчудтан цуцрлтан уга нөкд болдг мана ах бичзч Манҗин Нимгр менд, ут наста болт- ха! - гиҗ йөрэв. - Эрнҗәнә К.

Горькийин нилчәр нарнь нанзнд күрсн, көлнь дөрэд күрсн кесг олн, нертэ бичәчнр бәэдг биший. - Кичгә Т.

Бүдрә-түгчә йовҗ, наринъ нанзнднь, көлинъ дөрэднь күргм; өсклэв. - «Теегин герл».

Эн мана Советин йосн, Коммунистическ партъ күн болнныг өргэд, сурнмҗ өгэд, наринъ нанзнд күргэд, көлинъ дөрэд күргэд йовна. - Дорҗин Б.

Варла харһх. Попасться в руки. Күүнә шүрүг медҗ авх.

Чүүчэн нарла харнад угач, Җирнл. - Басңга Б.

Варнь алтн. Руки его золотые. Мастер на все руки. Урн күн.

Ноолдхдан бурта болв чигн, нарнъ алтн көвүн била. Дээнд йир сээнэр дээллдсн бээдлтэ. Дөчн негдгч эк;ил Москван эргнд болен ик дээнд орлцад, Улан Туг орденэр ачлгден бэээкр - Бадмин А.

һарнь ахрхн. Нет сил что-либо сделать, не в состоянии что-либо предпринять. Чидлнь тату төләд, арһ уга бээдлд орх.

Немшнр мана Төрскиг тараэк;, олн эмтиг даҗрҗ, дөрэ до- ран дарҗ чаден уга. һарнь ахрхн!

Варт орх (орулх). Приручать (о животном). Попасть в зави­симость. Дасхад авчкх (адусна тускар). Үлмәднь бээх. Подчи­нить себе, своей воле. Эврә дурар бәәлһх (күүкд улсин туст).

Эвдрлцэд, модьрудад йир тус уга. Эвэр эдниг нарт орулдгин арн хээх кергтэ. - Дорҗин Б.

Вартан бэрх. Держать в своих руках. Закад, засад, дарад авчкх.

Эмтэн сээнэр нартан бэрн бээтхэ гиҗ, эзн цанан хатн келүлэк;. - Басңга Б.

74

һартан һурвн мөңгн уга, һазаһан хуцх ноха уга. Ни кола, ни двора. Өвчн уга, малчн уга. Угатя бээдл.

һунҗан хурлд бэр, гөлмән түүмрд, хавтхдк арен арслңгарн номумшул, Нәәмнәс әрк бичәу, юута үлдн гиҗәнәв тегәд? Һар- тан нурвн мөңгн уга, назанан хуцх нохауга... - Басңга Б.

һартан нег эрдм авх. Освоить какую-нибудь профессию. Та- аста эр дм дасч авх.

Зуг сурналян төгсәһәд, нартан, бийдән нег эрдм автха. - Та- чин А.

һартан ус келгүлхн угав. Не возьму даже в прислуги. Яма- ран чигн хар-бор кодлмш келгүлшгов.

- О, :ж; или, үмкэ шивгчн, чамла эдл шивгчнэр нартан ус кел- гүлхн угав, - гив. - Хальмг тууль.

һартан үүлтә. Мастерица, рукодельница, һартан эрдмтэ, эвтә күүкд күн.

Иир сэн. Чамд таасгдхинъ би медләв. һартан үүлтә, күнд толната күүкн. Урднъ хойр күн эрк орулсн бийнь, эк-эцкнъ зөвтпэн эс багтэк;. - Бадмин А.

һартнь атхулх (бәрүлх). Дать в руки. Вернуть сполна. Ото­мстить. Бийднь өгәд тэвх. Өшәһән некҗ авх.

- Үүгичнъ би чамд нартпчнь атхулхв! - гиэк; шүрүтә дуунар келчкэд, шурд парад оде. - Дорҗин Б.

Тер хар санатаулсин нарнсн хамгинъ нартнь бәрүләд, амнднъ зуулнад тэвхвидн. - Дорҗин Б.

һаруд һарһчкх. Пустить в расход. Эдлэд-олзлад, уга кечкх.

- Автн, кишваг! - болэк; һәрә Җалур заав. - Түдл уга наруд нарнчкхмби? - гиҗ Максим суре. - Нармин М.

һахульд бэргдх. Попасться на удочку. Давать себя обмануть. Меклгдх.

Олз үзнәв гинэд, нахульд бәргдүв.

һашлҗ одх. Стать несъедобным (непригодным). Үрх; идх арһ уга болх.

«Эдн намаг янэк; амрахв?» - гинэд ухал ад оркхлань, ууҗасн хөөрмгнь хоолднъ зәңгдрәд, бүлкн болад нашлад оде. - Эрнҗәнә К.

75

һашута җирһл. Горькая жизнь. Зовлңта бәәдл-җирһл.

Басл, көөрк, кесг нашута җирпл үзҗл гиэк; ухалад, көвүнд са­нам зове. - Нармин М.

һә болг. К бесу, лешему. Уга болад чигн одг.

Нә, һә болг, болҗл ода. — Хальмг тууль.

һә болен. Несчастный. Злой, недобрый. Хөв-заян уга. Му үүлтә. Кишва.

Тиим гиэк;, наем ахр болг, төрүц санҗасн уга билэв, теднтн Поста нэ болен улс бәәҗлә! Мууха юмб, медсн болхнь!.. - «Тее- гин герл».

һәәвһә юмн (болв). Хорошо, великолепно. Му (һә) уга, бай- рта учр.

- Не, тиим болхла, сэн кун санапар гинэд, пээвпэ юмн болв, - гиҗ келн, тагчгар давад йовэк; оде. — Дорҗин Б.

һәәһән халдах. Оказать недобрую услугу, навредить. Мууһан күргх.

Бәәх мал янад һәәһән халдахмби? — Дорҗин Б.

һәәд һарх (одх). К бесу, к черту. Уга болад эрлэд одх.

Бакдгт ик эвго болад, орчлң дунд эн мел нанцар хайгден, өнчн, кергуга, эмтнд нээд парен болэк; медгдэд... - Дорҗин Б.

Нолан девтэх. Насытить себя калорийной пищей. Сэн (шимтэ) хот (өөктә мах) эдлэд цадх.

Яндг болв чигн, маласн нолан девттл эдлэк; авчкад медхмн. - Дорҗин Б.

Нолан цокх. Впадать в истерику. Бизһән көндәх.

Келхнчн, иигэд экрэд, нолан цокад бәәхәр? — Бембин Т.

Нолһаһан таертл һочкнх. Сильно и громко хохотать (букв. до разрыва толстой кишки). Удан, чаңһар инэх.

Иигҗ йовад, нарарн завдад, негнъ үг келенд нолнанан таертл ночкнлдад, дерд-дерд ишклдцхэв. - Нармин М.

Нолнь харлх. Чувствовать сильный голод. Сосёт под ложеч­кой. Икәр өлсх.

Өдрин дуусн келн деерэн юм эс тәвсәр хөөчин һолнь харлад, намрин киитн салькнас кол-парнь модн болад, әрә гиҗ хөөдэн хашад орулв.

76

һолын һурвн җирмәхә секх. Жить впроголодь. Мал уга бо- лад, яду-хоосн бәәх. Гесән теҗәх. Хот-хол уга болад, түрү-зүдү үзх.

Байн гихнъ - байн, өнр гихнь - өнр, залу гихнь - залу. Манла эдл һолын курен җирмэхэ секҗәх юмн уга. - Басңга Б.

һолынчн цуснас һурв цадтлан уунав. Отомстить, свести счеты (букв, напьюсь твоей крови трижды досыта). Өшәһән авх.

-Яклав, хулкн ахим идвч гикэд, колынчн цуснас курв цадтлан уунав, - гив. - Хальмг тууль.

Волынь хорсхах. Задеть за живое, тронуть за больное место. Өвдкүртә орминь КӨНДӘХ.

Ууртан бүтэд, үүриннь колынь хорсхакад, үлү үг келсән Нор­ма мацкдуртнъ меде.

һоодан бәәх. Жить независимо, открыто, честно. Тустан, күүнлә шалыпг уга җирһх.

Эврэ туск торэн эн йирин алдшго дамшлтта, даалксн кер- гэн күцэлкнь дасмэк; болад бээсн, коодан бээдг күн болҗана. - Дорҗин Б.

һулмт сәкәч. Продолжатель рода, наследник, преемник. Хра­нитель очага. Уңг-тохмин залһмҗлач.

һурвн күүкнэ хөөн Дорэк; көвүтэ болад, кулмт сэкэч төрв гикәд бахтад, өдр сө хойр элгн-садан нәәрлүлв.

һулмтынь уга кех. Не оставлять камня на камне, превращать в пепелище. Уничтожать с корнем. Уңг-тохминь таслх.

Хам-хоша бээх залута ошэркэд, кулмтычн уга кехүв гикэд, Босхмэк; догшн зацган каркад, улм халурхад бээнэ.

һундл терх. Выражать сожаление. Сожалеть. Харм терх.

Би якад ээх билэв, зуг кишго анднла дэкҗ харкшго болув гикэд, кундл төрэд кевтнэ. - Бембин Т.

һурвдгч һарас. Из третьих рук. Говорят, когда не уверены в точности, достоверности сведений. Олн улс дамҗад ирсн зәңг.

Келен тоотчн намаг макдлулҗана, юңгад гихлэ кесг кү дамҗад, курвдгч карас ирсн зэцг болҗана. Би иткх зов угав.

77

һууҗсн үр. Родные места, һарсн-төрсн һазр.

Гем уга. һууҗсн үүрән мартх керг уга. Күүнэ назрин алтн хурас, эврә казрин чолун хур гидг үг бәәдмн. Ирэ бәәх кергтэ. - Дорҗин Б.

һууль һуух. Просить милостыню. Угатьрад, әмтнәс хот-хол, хувц-хунр сурх.

Хойр-нурвн күүкдэн хорманасн уйчкад, хот төгэләд, ьууль нуухч. - Эрнҗәнә К.

Тер учрар бүкл сардан бүкл совхоз иддг өдмг уга, нууль һууьад гишң, әмт эргэд, өдмг хәэлдэк; йовна. - Нармин М.

һуян һанзһлад хәрҗ ирх. Вернуться ни с чем. Олз-ору уга, хоосар гертэн ирх.

- Иовҗ-йовҗ, хоосн нуян нанзнлад хәрҗ ирцэхэнэ, - гинзд нанздан тәмк нерэд, чонмуд өвчлцхэр, беләсн утх нарһҗ авад, тедүкн бәәсн бүлүд хурцлв. - Эрнҗәнә К.

Хм... һурвн үзгэр наргсн зун күн нуян нанзнлад хоосн ирсн болхла, дөрвдгч үзгэд мордсн Агтын көвүнчнъ юута ирнз болннач? - Басңга Б.

д

Дав деерэн. Сейчас, в настоящее время. На данный момент. Минь ода.

Дав деерэн энүнд йирин эврэ партячейк бүрдэдг арн уга. - Дорҗин Б.

Дав (цаг) зуур. Временно, ненадолго. Удан биш, ахр болзгт.

Шинҗлэд бәәхнь, йовсн машид хәрү ирҗ бээхнуга. Терньями- ран учрта болҗахмби? Иим ухан староста багш хойрт орга­на. Шармудын дав зуур бээдл. Элстэс медэк; авсн багш эртэснь бийэн бедрэд, малан хулдад, моцг хоршанад бээв. - Нармин М.

Давсан гүүлгх. Крепко спать. Нөөрсх, унтад кевтх.

Өрүнә намаг эс серүлсн болхла, энчн ода күртл давсан гүүлгз йовх билэ гинэд, Колянарн наад бэрэд, Ута утхан авад, боднцг тал дэврв. - Эрнҗәнә К.

78

Давхр болх. Быть беременной, забеременеть. Саата болх.

- Тана гем бас бәәнә, - гиэк; Квкэ эклв. - Давхр бийән медүлэд орксн болхла, үрнд йилнс бэәнү, би тиим йовдл ьарнхн уга билэв. Давхринь медсн хөөн тиим өршәңгү уга йовдл нарндв? Бүчрнь эрә секгдсн бомб цецгәлм, көөрк. Тиигэк; күзовадв? - Нармин М.

Давхрг доран бэрх. Держать под каблуком кого-либо. Күүг эврәннь үлмәд бэрх.

Долан өршәңгүуга, зөвэрмузаңта күн: көвүдән, гергән давхрг доран бэрнэ.

Далаһас дусал өсрсн юмнла әдл. Совсем незаметно (букв. по­добно капле, брызнувшей из океана). Бичкн юмн, эс медгдм болх.

- Дорен морн тана адунд, далакас дусал верен юмнла эдл болхгов, - гиэк; инээк; йовнав. - Нармин М.

Далваг доран авх. Взять под свое крылышко. Оньган огх, килмҗэн тусхах.

Өнчрсн ач көвүъэн авннъ далваг доран авад, сэн сурнмэк;, сурнуль өгэд, көлинъ дөрэд күргв.

Далдлх кергтэ. Убрать с глаз. Спрятать подальше. Бултулх, әмтнэ нүднэс хальчлх, холд дүрх.

- Манэк;, айдэк;анич - наарлчн, - гиэк; Бакдг хашан ьазак ир- гэр шахлдв. - Эн невчкн мөңгн бэәсиг дүрэтэ ормаснь авад карч ирләв. Үүг далдлдгин арн хээх кергтэ. - Дорҗин Б.

Даминь авх. Понять суть чего-либо. Эв-арһинь медх.

Тиигэд квдлмшин даминь авад, мергҗэк; одсн күүнд ямаран чигн көдлмги күндрхэк; одх бәәтхэ, хәрнь улм җилвтүләд, сед- клиннь сергмэк;, эк;илв-бахнъ болад йовна. - Калян С.

Дассн заң эмнлэ. Привычка повторяться. Нег келсэн дэкн- дэкн сергәһэд давтх.

Эрднь энүг арднъ орэк; керг кесн уга, зуг нанд ус зааэк; вген хввн болх гиэк; санла. Боле дассн заң эмнлэ гиьэд, Алян Арслң Эрдньд чигн нарнэк; өгәд бээв. - Саңһҗин Б.

Дая буслһад суух. Заниматься пустым, несерьезным делом. Эс болх юмар зооган кех.

Эдн эн ормасн кондрл уга, хойрдгч хонгтан сууэк; бээцхэснъ

19

эн. Йирин көзрин ард орад, түүнэ доя буслнад сууцхадгулс бээсн мөн. - Басңга Б.

Дәәләд авч одх. Захватить. Бэрлдэнд авх.

Хәрҗ ирн гихлә, Арамбар хаана хатыг дәәләд авч одсн бдэщ.

- Хальмг тууль.

Дәәнә көл (аюл). Дән-даҗгин көл. Горнило войны. Трудно­сти и лишения военного времени. Үүмәтә саму цагин кучр-кунд.

Дән-даҗгин кол дотр халун гемэр гемтэд, хэлэсн авалънь - герин эзн Лари өңгрв. - Сян-Белгин X.

Өнр-өргн Әрәсәд әмтн эс күртсн болхмби? Эврә хотна көвүд хол назрт, дәәнэ көлд йовулна гидг икл генәртә юмн. - Нармин М.

Дәәриг мааҗсн мет. Бередить старую незаживающую рану.

Хуучн шарх хучлсн эдл; давен зовлң сергэсн эдл.

Эн үгнь, орна кол деер, ода күртл тагчг суусн Бакдгин дээриг мааж;сн мет болад, судцдынь чинәэк; лугшав. - Дорҗин Б.

Дәәсән дөрә доран дарад, менд ирх. Благополучно вернуть­ся, победив врага. Хортан дииләд (уга кеһәд) хэрх.

һооҗад бээдг булгта, ноокар урнсн уласта, Городовиковин нертә колхозин банчуд, дэврәд орэк; ирсн шар нохасиг дерэ доран дарад, менд иртн. - Эрнҗәнә К.

Дәврхин түрүнд, цухрхин ард. Быть бесстрашным. Ээмшг уга болх.

Дэврхин түрүнд, цухрхин ард йовхмн гиэк;, мана алдр Торскн дуудна, дасхна гиэк; тольалэк; йовх полковник политэцгин на­чальник хойр даңгин келнә. - Эрнҗәнә К.

Дэн болад бээх. Мешать, становиться обузой. Саалтг болх.

Эмгнэ така өндгләд, эмгиг асрад бәәнә, овгнэ така овгнэ ол- сиг идэд, дэн болад бээнэ. - Хальмг тууль.

Дэрк эәлдг (өршәтхә)! Помилуй нас, бог! Деедс хәәрлтхә!

Дәрк өршэтхэ... өрүнэ ирэд, эрүл, гемуга гертэсн ьарлалхн...

- Дорҗин Б.

Өвгн өвр деерэн суусн Өлзәтиг өрчдән таг теврчксн нүднь аньгдад йовна, уульҗ йовх, инәэк; йовхнь медгдхш. Дэрк ээлдг гиэк; давтснь соңсгдна. - Эрнҗәнә К.

80

Дәрк, дәрк, яһтлан адрҗах теңгрв! О, боже, до чего неи­стовствует небо! Теңгр задрна гидг эн!

Дэрк, дэрк, янтлан адрҗах теңгрв! Ямаран му, түрү юмн болҗ бээхмб! - Тачин А.

Дэрк туслтн! Да поможет всевышний! Деедс дөң-нөкд болтха!

Эмтн, дэрк туслтн, энүг соңсчкад, амндан ус бапнсн улс кевтэ, тагчград одцхав. - Саңһҗин Б.

Дегэ тэвх (огх). Создавать трудности, поставить подножку, завидовать. Саад-тотхур болх. Саалтглх.

- Иигҗ, нег-негндэн дегэ тәвэк;, үлү үзэк;, көдлснэнтн агиас ирхнъ - хар мэр, - гинәд Чимд үгән төгсәв. - Тачин А.

Бавур халу дөрэд, бээсн бийнъ чичрэд, тесч чадад, хурдлҗ одад, Моньдасин барун ээмэснъ шүүрч авад, зүн көлднь дегэ өгэд уннав. - Эрнҗәнә К.

Дегәһәс алдрсн мет (һахуляс мөлтрсн бәәдлтә). Будто со­рвался с цепи. Бәрәнәс хөөһсн мет.

Нойна церг гинэд, дегэнэс алдрсн, нахуляс мөлтрсн бээдлтэ ик-ик чеченмүд тавадар - арвадар ирәд, тонад-тонад, чидл күр- мгэрн авад йовад бээв. - Манҗин Н.

Деегүр санан. Высокомерие. Икрхг, нойрхг седкл.

Хоңнр, чи ухата көвүнч, ухаллч. Дегд деегүр сана зүүҗэнэч.

Эрнцн байнла чи юунарн деңцхмч? - Нармин М.

Деегшән суулһх. Посадить на почетное место (букв. сажать повыше). Ирен күүг күндләд, өөдән һарһх.

Хүрмин герт эзд болн гиичнр туслцад суудмн, ташр насарн ахулсиг деегшэн суулндмн, банчуд үүдн тал суудг.

Дееҗ бәрх (өргх). Первую порцию пищи пожертвовать ду­хам-божествам. Хотын түрүн хүвинь савд кеһәд (тәвәд), деедст нерәдәд, өөдән өргх.

Цаадкан гуврин зергд дее.җ бэрчкх билэ... - Басңга Б.

Деер һарх. Подниматься, повышаться в должности. Цоларн, ямарн өөдлх.

81

Хәрнъ, кукн, әмтнә деер нархан хәэнэд йов, эс гиэк; әмтнэ дор орхч... -БасңгаБ.

Деерән бурхн уга, доран дәәсн уга. Бесшабашно. Безрассуд­но. Юм-күмнә тускар ухаллго.

һанцхарн деерән бурхн уга, доран дәэсн уга бэн гиҗ дасчкҗч. - Бембин Т.

Деернь дел урһаһад, дорнь сүл урһаһад. Окрылить, хорошо поддержать. Сәәнәр дөң-нөкд болад, өргәд-өскәд авад одх.

- Олмна келтэ Отхна Манҗ зеткрин шалтанла харнҗ, хувр- гуд дәврэк; келсн цахра Манэк;иг сәкүсн ишклэк;! - гинәд гелңгүд деернъ дел урнанад, дорнъ сүл урнанад, дөгәэк; зэңг тархав. -Эр- нҗәнә К.

Әрвок; уга юмиг деернъ дел урнанад, дорнь сүл уркаьад, дөтҗәнәд, хов-хуулъд хүврэнәд йовлдв. - Дорҗин Б.

Деесәр чолу керчхәр седх. Пытаться сделать невозможное. Төрүц болшго юм болһхар седх; хоосн санаһарн юм күцәхәр седх.

Деесәр чолу керчҗәхән Марок; медэ бәәнә, болв хара суухар ю болв чигн келх кергтәлм. - Бадмин А.

Деесн дөрәһәр һарх. С трудом выйти из затруднительного по­ложения (букв. выйти на веревочных стременах). Күнд бээдл-уч- рас зовлң эдләд һарх.

Хөвнь бәәнәд, үүрмүднъ дөң болад, Бата учрсн күчр йовдлас деесн дөрәнэр каре.

Делүһән девсх. Быть чрезмерно добрым. Дегд цаһан саната болх.

Эклок; көдләд, зөвэр болҗана. Худл уга, медрлнъ сон кевтэ. Күүкдлэ эвтә-довта, ээлтэ. Күүкд мел терүн деер унад бээнз. Болв дегд эк;өөлн, мел цугтаднъ делүнэн девсэд, толнанинь шд, «кукн, кукн» гиэк; сурнҗ-сурһмҗлх бәәдлтә. - Тачин А.

Эн оркдулмудла мана эзн седклән негдүләд бәәдгнь медгд- җәхш. Юцгад делүнэн девсэд бәэдгнь медгдхги. - Эрнҗәнә К.

Минь эн йовдсн орсиг дегд давок; иткәд, делүнән делгэ бээхр, энчн бидн тарад оддмн болвзговидн. - Дорҗин Б.

82

Делхднь җивр болх, деглзхднь кол болх. Быть опорой и поддержкой. Покровительствовать. Кенд болв чигн дөңгән күр- гх, ту с-дем болх.

Би чамаг, ухата төвшүн көвүн, дорас осч йовх мана банчудт сүв-селвгән огч, делхднь җивр болҗ, деглзхднь кол болҗ чадх күн гиҗ санлав. - Бадмин А.

Дем болх. Помогать. Дөң-нөкдән күргх.

Холын зэңг холвандан гинэд, зэңг негнәс негнднъ күрхлэрн, де- ернь немгдәд, күн болнн дем болад, дарукнъ эврэннь хүвэн орлцу- лад, тиигә йовҗ, улм түгэд йовдг юмн зөвтэ. - Дорҗин Б.

Дер дорин дәәсн зөрлцсн ил өшәтнәс дор. Скрытый враг опаснее открытого. Нууцин хортн улм әәмшгтә болдг.

Кенэс эн нардмн болхв?.. Дер дорин дээсн зорлцсн ил дээснэс доргидгнъ эн... Кенэс хар үзхмн болхв? Кулаку д, лавта кулакуд... Кулак бийнь биш болхла, - түүнэ зарцнь...- Дорҗин Б.

Дер дорас һарад ирх. Появиться неожиданно, внезапно, һә юмн генткн ирдг (эс күләгдҗәсн юмна тускар).

Довдн гикэд нег эмдин дээсн дер дорас парад ирв билтэл эн... - Дорҗин Б.

Дер негдүлх. Соединить подушки. Разделить постель, со­здать семью. Күүкн күргн хойриг гер-мал болһх.

Э, кукн! Урд цагт эк-эцкнь күүкдэн эврэн медэд, дурта күүн- дән егдг билэ. Күүкнь нам дер негдүлтл, күргэн үздг уга билэ. Тер ик му йосн бээсмн. - Басңга Б.

Дер негдүлчкҗ гинэд, деернъ дел урнанад, арднъ сүл урнанад авад нархмн болҗана, нанцхн ээдг юмн тер. - Эрнҗәнә К.

Хотна улст хот кеок;, йөрэл тәвүләд, дер негдүлсн улст хот кем;, йөрэл тэвүлэд, дер негдүлсн хойр садна седклиг яндг болв чигн тевчэк; байрлулхин үүд хээв... - Дорж;ин Б.

Доһлц нульмста бээх. Быть постоянно в слезах от горя, обид, бедности. Даң зовлң, һундл болн түрүһәс мелмлзсн нульмста бәәх.

Гилэш нүдндэн донлң нульмста, көвүнәннь чирә хэлэнэд суу- на. - Нармин М.

83

-Дарунь һарад, дарунъуурад бәәдг нульмсн, эңкр көвүм минь! - гипэд, экнъ нүдндэн байрин доыщ нулъмста босч, көвүнэн теврҗ, толпапинъ илэк; таалв... - Бадмин А.

Көвүдин ардас хәләҗәх улс дала. Тедн заагт донлң нульмста эмгд, экнрнь «көлэр йовснъ ирдмн, күрзәр дарснъ ирдм биш»гиҗ күүндәд бәәцхәнә. - Эрнҗәнә К.

Доһлң эмгн. Неполная радуга (букв. хромая старуха). Солңһ.

Үрү бийд, тус ар бийәсн өмн бий күртл төгргләд уулъңтрсн доплң эмгн парад, хурин хөөтк теңгриг кеерүлэд орке. - Басң- га Б.

Долан бульчрха күртлнь медх. Знать как свои пять пальцев. Знать до седьмого колена. Цугинь йир сәәнәр медх. Долан үи күртлнь медх.

Мини хотн бээсн пазрин сала-судлмудыг, садргудыг, күцкргү- диг париннъ таен хурпд мет тер меднэ. Эн совхоздан көдлҗэх улсан - долан бульчрха күртлнъ таньна. - Эрнҗәнә К.

Долан бурхн. Большая Медведица. Теңгрин долан одн.

Олъда зүн-өмн үзгүр толпапан эргүлэк; хәләв. Боле удан шил- тл уга, хэлэцэн Долан бурхнур зале. - Дорҗин Б.

Долан һолас ус уусн күн. Ловкач; человек, видавший виды (букв, испивший воду семи рек). Йир шамдһа, мек-һохта, кесг аальта күн.

Арпта болхла, эн күүнэс хол йов. Энтн долан нолас ус уусн, әвртэ павшун, бийдән арпта күн. Үлгүрләд келхлэ, зурнан арь меддг, таен мек меддг күн.

Долан давхр һазр дор. Глубоко в земле. Килнцтә күн өң- грхлә, сүмснь долан давхр һазр дор ордмн гидг.

Сээни орнд төрсн килнцтә күн долан давхр пазр дор ордмн гиэк;, әмтн келдг билэ. Тиигхлә, би үкҗ одсн болхий? - Бадмин А.

Долан кок чонар идүлх. Жестоко расправиться (букв, отдать на съедение семи серым волкам). Аврлт угаһар алх, уга кех.

Заячнь уурлад, чамаг ик шарп бичкн шарп хойр моричн долан көк чонар эс идүлдм болхнь гипәд хәрҗ оде. - Хальмг тууль.

84

Долан уулд бәәтхә (одг). Подальше от греха. Пусть обойдут беды и напасти, һә юмн бичә үзгдтхә. Му юмн ик холд йовг.

Йир му юмн. Долан уулд бээтхэ. Тедниг бэргдхлэ, бидн чигн амрхвидн. - Басңга Б.

- О, дэрк, долан уулд бәг! - гинәд Амрхн ээхлэрн, аанан алдчкн алдв. - Бадмин А.

Долан уйдән зовлң узсн кун. Испытавший все превратности судьбы. Кесг мууль эдлсн.

Квгшэ долан үйдән зовлң үзсн күн, тегэд эмтн терүнд сана зовна. Эн олн назр эргэд, олн зовлң-зүүр үзәд, муулян нартан бәрсн күн гицхэнэ.

Домбран цоксн улс. Несчастные люди. Муулян эдлсн әмтн.

Кишг уга, домбран цоксн улс. Кенә мөңг идҗәнәв гиҗ санад, тер хойр мицнн арслц идэд бээв гилч тедн. - Манҗин Н.

Домбртнь биилх. Плясать под чью-либо дудку. Күүнә закврт бәәх, ээх, даргдх.

- Чи бидн хойр баячудын домбртнь биилэд бээсн улслм, - гинэд Бата Васяг даларнъ ташад теврв. - Эрнҗәнә К.

Дон(м)ам кевтэ суух. Сидеть сиднем. Гертәсн һарлго, буг бо- лад бээх.

Чамаг тенд, халъмг тег эргэд йовад йовхла, би энд нанцарн эщго герт домам кевтэ суухм биш. - Бембин Т.

Дор орх. Ухудшаться (о состоянии здоровья). Эрул-мендин бээдлнь улм му болх.

Сэн эмнлн болн сэн хэлэвр уга болад, когшэ дор орад бээнэ.

Дораһурнь усн орх. Ожидать возмездие за причиненное зло. Аюлд даргдтхан курх.

- Сэн, йир сэн, - гиэк; аш сүүлднъ Арш келв. - Цаначудын до- ранур усн орэк; йовна гидг эн. Тендэс тадн цоктн, эндэс Улан Церг. Тиигхлэ Деникинтн дегдрәд одхдан күрх. - Нармин М.

Дорнь нук малтх. Рыть яму под кого-либо. Хар сана зуух. Алх-булхар седх.

Чи кесгэс нааран мини ормд суухар, мини дор нүк малтач. Ода мини ормд орчкад, нанар наад бэрхэр ирвч? - Бадмин А.

85

Доек домбр болад одх. Разориться, ничего не иметь. Хоосрх, төрүц юмн у га үлдх.

Урднъ әвртә кодлмшч, сшпн нарта залу эркд орад, доек дом­бр болад оде.

Дотр бий кирд гиһәд одх. Что-то екнуло внутри. Өрчд нег юмн тасрсн болҗ медгдх. Әәһәд, цогц менрх.

Моцгтин тал йовен Харла үүг үзчкәд, тотхэк; зогсад хзлэв. «Аль назра күн болхв, негтә тор», - гиҗ санад, дотр бийнь кирд гинэд, юмн тасрсн болад оде. - Нармин М.

Дотр бийнь дору-һуру болад бээх. Не иметь единого мнения (решения). Волноваться. Ухань хувагдад, сольгдад бээх. Седкл үүмх.

Манҗин тоолвр оцдарад, дотр бийнь дору-нуру болад, яахла сэн болхнъ медгдҗ өглго бээв. — Дорҗин Б.

Дотр ирвэтрх. Чувствовать легкий озноб. Покрыться мураш­ками. Махмуд заратрулх.

Эн экрллтн эклснэсн авн манд сэн юм үзүләд уга, ирх бар жу- лин тускар соцсчкад, нам дотр бийм ирвэтрэд оде. - Тачин А.

Дотран санх. Мысленно подумать. Чееҗдэн ухалх.

«Наадни тор биш, - гиэк; дотран санҗана, - әәмгин күчтэ байн Көкә ирх, хурла багш Зодв, нутгин зәәсң Балзна һәрә, нань чигн сәәчүд хурх...» - Нармин М.

Дотрм тутрһ урһсн болад бәәнә. Испытывать сильную жа­жду и голод. Ундасх, цаңһх; харһнх, өлсх.

Дотрм тпутрн урнсн болад бэәнә. Эн бәәдлэн хол хаалкин хөөн ода ирҗ медүв: элгн-садан үзчкәд, седклм санамрдхла.

Дөң болх. Оказать помощь. Тусан күргх.

Партъ келҗәнә: кодлмшч класс эн торт орлцад, крестьян улст доц болад, ниицән-кооператив бүрдәкэд, бальсна болн селэнэ улс кезэ чигн зальлдата бэәхиг дурдҗана. - Нармин М.

Санэк; түрү-татуднъ доц болад йовдг цанан саната күн билэ.

- «Теегин герл».

Дөрә доран бәрх (дагҗулх). Держать под пятой. Күч-йосан медүлх, даҗрх.

Далн сай тацнчинъ дорэ доран дагҗулнав. - Басңга Б.

86

Дөрә харһулҗ (җиңнүлҗ) йовх. Ехать стремя в стремя, ря­дышком. Жить вместе, дружно. Хамдан, ни-негн, нег-негндэн дөң-түшг болҗ бәәх.

- Мөрэр ю кенәч? Тергн деер йов, - болҗХоңнр эвлв.

- Мөрэр йовнав. Чини өөр дөрэнэн җиңнүлҗ йовх күмб. - Нармин М.

Дөрәһән сулдалго йовх. Не терять бдительности. Саг-сергг бәәх.

Серкән Баату эмэн эрвллго, дөрэнән сулдалго көдлмшт орлцв. - Дорҗин Б.

Дөрв көлдх. Унижаться. Бийән һутах.

Юн дөрв көлдэд, дуклзад йовнач? Сетрә хөөнэ семҗн севр- кэднъ дегэ болҗ йовну? - Эрнҗәнә К.

Дөрвн үзг, нәәмн зовк. Бескрайняя ширь. Неоглядный про­стор. Эң зах уга кода.

Энүнэ дун өрүнә тагчгиг эвдэд, эн элвг теегэр дөрвн үзг, нээмн зовкур дүүрэн болад шарад оде. - Дорҗин Б.

Дорен үзг, нээмн зовкд э-чимэн уга, тал таңхм дүлэ... - Дорҗин Б.

Ду һарад, өөрхнд буусн болв. Послышался гром, молния прошла (опустилась) где-то рядом. Оһтрһун дун һарад, цәкллһн цәклх.

һал цэклн, онтрну та-а-аш гиҗ ду нарад, өөрхнд буусн боле. - Нармин М.

Ду тасрцхах. Замолкнуть. Келдгән уурад, тагчгрх.

Сурч Бадаш темэч Муула хойр нег-негэн хэлэлдэд, ду тасрц- хав. - Эрнҗәнә К.

Дуг гих (тусх). Вздремнуть. Бичкәхн зуур унтад (үргләд) авх.

«Би икэр ээсн болҗанав. Әэмтхэ күүнд нэрхн шарлҗн бахн болҗ, нохан кичг чон болҗ үзгддмн гиҗ, ээҗ келдг билэ», - гиҗ санад, Җанҗ дуг тусад, унҗ оде. - Тачин А.

Дун уга. Молча. Безмолвно. Юм келлго. Тагчгар.

Дун уга йовсн Манэк; махланан дарҗ авад, хоңнр мөрнэннъ хойр нуярнь селн шавде. - Эрнҗәнә К.

87

Дун-шун уга (күн). Молчун. Тихоня. Тагчг бәәдг күн.

Дун-шун уга, хатмл хар көвүн. - Нармин М.

Дурго нүднд үзгдх. Вызвать неприязнь. Әмтнд му үзгдх.

Орснасн авн района җирнлин бэәдлд ик дуту-дунд үзэд, үзсн тоотан илднъ келәд, районаннъ негдгч нардачла, үр Шишкин- лэ, тпалдан чигн таңнчин нардачнрла зөвәр цүүгэтэ бәэснучрар теднд би дурго нүднд үзгдҗ одув. - Тачин А.

Дурта дурго хойрин заагар. Нехотя, без души и желания.

Седсн эс седсн хойрин хоорнд. Седкл угаһар.

Залу дурта дурго хойрин заагар келв. - Дорҗин Б.

Дурта дурго хойрин бээдл карьлго негинь бэрх кергтэ. - «Хальмг үнн».

- Бакдгт юн дала соньн зэцг бээх билэ... дала кергуга йовҗ, - гиэк; ахлач дурта дурго хойрин заагар келҗәх ээтэнэр хэрү өгв. - Дорҗин Б.

ДҮР үзүлх. Показать вид. Бәәдл һарһх.

Эзн гергн манас насарн ах Манҗас ю-бис сурад, ик санамр бэәх дүр үзүләд, дүңглзэд бәәнэ. - Эрнҗәнә К.

Е

Ең-һоң татх. Капризничать и обижаться. Му заңган үзүлх. Өөлх.

Тер учрар ең-һоң татад, ө-нундл тэвлго, седклән, медрлэн аг- сад, эн теңгрин үзүлҗэх аюлла арслңгин күчэр ноолда бүрдэх кергтэ. - Тачин А.

Җ

Җанҗал татх. Затеять волокиту. Оттягивать дело. Җаңһр һарһх. Күцәх керг-төр хооран саах.

Хәрнъ эмч-мемч гинәд, җанҗал татад кергуга. - Басңга Б.

88

Җахн-җахн холаһур, хойр толһан өмнәһүр. Грехи и несча­стья пусть пройдут стороной. (Оһтрһу, һал цәкллһн, теңгрин аюл икл цааһур һартха гисн утхта үг.) Зеткр холаһур давад һартха.

Хур орх бэәдлтэ... Деер бээсн залусин келсн үгмүд соңсгдна...

-Җахн-җахн холанур, хойр толнан өмнэнүр! - Нармин М.

Айңнин сумн оранар орад, онтр сүүлэр парад, пазрт шаагд- сн болҗ медгдв. Манҗ дор ормдан менрэд, җахн-җахн холапур гипэд, нурв давтад келчкэд, модан авад, хот эргв. - Эрнҗәнә К.

Җе болад бәәх. Выбиться из сил, измучиться, очень устать. Арһан барад, муурад, көшәд ирх.

Бер тэмк нерэд, цэ чанад, адпад, җе болад бээнэ. - Дорҗин Б.

Гергнь уульн гиҗ, җе болад бээсн, бас девлэн делгэк; авад кевтв. - Басңга Б.

Җе гитлэн. Очень. Йир икэр, ик гидгэр.

Җе гитлэн уурлэцах бээдлтэ. - Тачин А.

Илгәх дөңгитн мана теегин малчнр җе гитлэн күлэхиг бичэ марттн. - Тачин А.

Җе-не болх. Договориться, уладить. Үгән авлцад, зөвтә бо­лад, күүндәд авчкх.

Уурлугаяп гинэч, Кеемә? Сээхн, җе-не болад одсн юмиг чини аальчнъ эвдчквш. - Басңга Б.

Җивр зүүһәд йовҗ одх. Мгновенно распространиться. Зәңг йир шулуһар тархагдх.

Негнэснь негнъ соңсад, зэңг җивр зүүпәд йовэк; одна. - Бем- бинТ.

Җиггә юмн. Удивительная вещь. Акад (аальта) торлт.

«Җигтэ юмби, би алъд бээдг болхви?» - гиэк; тер дотран ухалв. - Бадмин А.

Җил насн хойран җидин үзүрт елгх. Посвятить себя, свою жизнь ратным подвигам. Насн-җирһлән олна төлә өгх.

-Җил насн хойран җидин үзүрт өлгий! Җилв бах хойран наг- цхн Җацнртан оргий! - «Җаңһр».

Җили цааран! (Үзгдл уга од!) Сгинь! Исчезни! Уга бол!

«Кишго элмр! Тоолвр уга толпа! Нүдндм бичэ үзгд! Җили

89

цааран!» - гиҗ ууртанар хәәкрәд, Санҗ бийән бәрэк; чадлуга, орҗ йовсн залуг түлкәд, гертәсн көөв.

Җил-наснь җиигәд одх. Годы на закате. Медәрәд ирх.

Җил-наснъ җиигәд одсн эмгд-өвгд, ишрдг-девскүрән чирсн, сүүдр деләд кевтцхәнә. - Бадмин А.

Җирв хайх. Бросать жребий. Марһа кехин төлә, эс гиҗ нег юм шүүхин төлә хоорндан әдл темдгүдәс негинь авад, ашинь медх.

Кенә хөөнәс эндр күр тәвхән күүндлдәд, җирв хайх болв. - Эрнҗәнә К.

Җирһл унтрх. Жизнь угасла. Нет признаков жизни. Бәәдл-җирһлин шинҗ буйсх.

Эн хойр хошин өөр төрүц экрирнл унтрсн әдл болв.

Җирһлән хәәх. Искать свое счастье. Кишгэн олхар седх.

Көвүн парад йовад, кесгус, кесгуул натлад, кесг назр, кесгор эргәд, җирнлән хәәнә. - Хальмг тууль.

Ода чигн бан күнч, эврә җирнлән хәәх чини бас зов. - Нар­мин М.

Җирһлин тергнәс унад үлдх. Отстать от жизни. Олна ард хоцрад үлдх.

Хзрнъ, тер җирнлин тергнәс унад үлдхлә, бидн хойрт ичкевт болх. - Бембин Т.

Җирд гиһәд һарч ирх. Пронесся слух. Зәңг һарч ирх.

- Әәдрхнә багшин техникумд үвлин цуглран болхмэк;, терунд курсас зэрминъ йовулхмҗ, - гиен зэцг экрлрд гинэд нарч ирв. - Нармин М.

Җирлһ заах. Давать пустые обещания. Хоосн үг келэд хуурх.

Җирнлин зэәдвр судлҗ ирсн күүг дөрвн хонгт бэрчкэд, экурлн заах кергуга болх гиҗ меднэв. - Эрнҗәнә К.

Җола болҗ өгх. Служить поводом. Шалтг авх (татх). Ямр нег юмнд эклц ТӘВХ.

Эн саамла, тэрэнэ назр ханллннд көдлҗәсн нег көвүнлэ болен йовдл теднд шуста ховин җола болэк; вгв. - Дорҗин Б.

90

Җолаг һартан авх. Взять в свои руки бразды правления. Залвриг эврән күцәх, йос эзлх.

Урднь парен хаҗкр йовдлмудыг чиклх энүнд көдлмшин җолаг ьартан авсн цагас нааран харнҗ медгдәд уга билә. - Дорҗин Б.

Җолаһан күүнд өгх. Быть на поводу у кого-либо (букв, от­дать свои поводья). Кенә болв чигн үлмәд бәәх; күүнә зааврар, күүнә ухаһар бәәх.

Эврә ухан-тоолвр уга, күүнә дөңнлт угапар бәәҗ чаддго күн кенд болв чигн амрар эврәннь җоланан өгчкнә.

Җолаһинь татх. Осадить, одернуть. Хорх, тогтнулх, зогсах.

Күүкдулсин цүүгәг зогсахин кергт Цапана җолапинъ невчк эс татхла, хату амта мөрн кевтә давхинъ меддг Саңнҗ... - Бад- мин А.

Җөөлн заңта. Мягкий, добродушный, тихий. Номһн, сәәхн аашта.

һурвдгч гертнъ Эрднъ гипәд, тер цагтан дөч күрәд уга на­ста, җөөлн заңта, хулпнын хамрас цус нарпшго күн гиҗ келдг бээсмн... - Бадмин А.

Җөөлн нүдәр хәләх. Относиться доброжелательно. Испыты­вать расположение. Килмҗән өгх, бүлән седкләр хандх.

- Эврәннъ керг уга юмнд юңгад орлцад йовнач? - гипәд экнъ күүкән җөөлн нүдәр хәләҗ келв. - Бадмин А.

3

Зад татх. Затевать какие-либо предосудительные действия. Керүл-шууга татад, әмт цоклдулх.

Кесг тенсн залусин экинь эргүләд, зүүлүләд, тедн дотр нег-не- гинь муурулсн хов үг гүүлгүлэд, ноолдана зад татна. - Хальмг тууль.

Зад хутхх. Сплетничать, доносить, провоцировать. Хов зөөһәд, әмт цүүгүлх.

Бичэ аарглад, ардан эмт дахулад, зад хутхад бә! - Дорҗин Б.

Задһа амта күн. Болтливый, несдержанный на язык человек. Бурмха, олн үгтә күн. Нууц хадһлҗ чаддго.

91

Би чамд, үр күүкндән гипэд, седклиннъ зовлңган, нуувчан ит- кэд келләв, чи болхла, задпа амта бәәҗич.

Задын хутхур. Зачинщик чего-либо, ссоры, драки. Цүүгл- дәнә, ноолдана эк татач.

Тер кишва харин көвүн Мергн хөөн-хөөнән чамд амр өгш уга. Терчн цупараннь задын хутхур мөн. - Эрнҗәнә К.

• Хәләҗ автн. Иосн задын хутхуртн эн. - - Терчн биш. Задын хутхур - Замъян бийнь билә... - Басңга Б.

Залаһан таслх. Держать пари. Стоять на своем. Икэр зуткх. Цухрлт угаһар эврәһән бәрх.

Эдн дотрас Иван Шульгин залапан таслҗ зутклдэд бәәв. - Нармин М.

• Херн центнер буудя паре гисиг би кезэ чигн иткшгов. Кол­хозник болнн төрүц иткшго, - гиэк; Адуч залапан таслв. - Бад- мин А.

Хара зоцдэн тер парчах хов биш гипэд, Федор Иванович за­лапан таслад бэәвл. - Дорҗин Б.

• Та хойр гер-мал болхар бэәхмн биш болхвт? - гиэк; Ута сана авсн кевтэ суре. - Уга, сурпулян чилэчкэд, - гипэд, залапан та­слад бээнэ. - Эрнҗәнә К.

Залань буру хэлэх. Отвернуться от кого-либо, разлюбить. Дурн уга болад, буру хандх.

Хэрнь тер, Эрдни, Балъҗринчнь залань буру хэлээк; йовх бэәдлтэ. Терчнъ сөөнәпә Харлитэ хамдан йовлдад эс йовбу, бәэдлнь... - Дорҗин Б.

Залу нерән һутахмн биш. Не следует позорить мужское до­стоинство. Эр киистэ кун гиен нерән һутахмн биш.

- Кедү байр-җирпл, кеду түрү-зүдү үзгддг боле чигн, көвүнэнм хамринъ күңшү дөруллго бээлптн, пудң-гедң угапар осктн, залу нерэн бичэ путатха, - гиэк; Боваэк;н келв. - Бадмин А.

Занчар халхлх. Скрыть, спрятать. Нуух, бултулх.

Одахн нег өвгн келҗәнә: «Советин йосн гиентн орвкэд парен шар нарнла эдл юмн. Түуг Алтман занчар халхлэк; болшуга. Тана үүрмүд урпэцах шарп нариг хааэк; чадшго юмн». - Нармин М.

92

Заңган хайх. Бросить вредную привычку. Му авъясасн хөөһх.

Зацган эс хайхла, йосна өмнәс ноолдэк; йовх, амтан барсн хамгиг даадган эс уурхла, батрад уга араничн негл цокад, кү та- тчкхв. Харнь, келен уга била гинад, өөлад баадг болвзач хөөннъ. - Бембин Т.

Зара бееләһәр бэрх. Держать кого-либо в ежовых рукавицах. Кениг болв чигн чаңһар (догшар) бэрх.

Кезана шин ирсн бер залуннь элгн-садна, хадм экин үлмад орад, үгцх зов уга баэсмн. Тедн бериг зара беелэнар бардг била.

Зарһ бэрх. Судиться. Предъявлять претензии. Жаловаться. Герчлх. һундлан медүлх.

- Иим хот сурҗах ацнлзур болен, аман ацнасн хоцшарта по­ста зэасңгин герт яһҗ орхви? - гиҗ хөөч Манэк; гергндан зарн бәрәд, башмгиннъ хоцшар халав. - Эрнҗәнә К.

Засгла харһулх. Подвергать наказанию. Шоодх, засх.

Мана багш Гернзл, комсомолын сеглатр медхларн, Араша ма хойриг олна хургт тавад, засгла харнулх. - Эрнҗәнә К.

Захин негнь. Каждый; любой. Кен болвчн. Харһсн болһнь.

Эн үгмүд захин негнь чееҗәр меддг болвчн, киинэн дотран авад, ик оньгтанар соцсчана. - Шавалин Д.

Кезана мал яһҗ асрдгиг захин негнь меддг баәҗ. - «Хальмг унн».

Заячнь заячкен юмн. То, что предначертано судьбой. Тэвсн хөвнь; эртэснь заачкен хөвнь.

Тецгрт нүдн уга болхв? Өнчн-өвүниннь мөрнъ кезад чигн янад хоцрад йовна. Заяч тиигад заячкен юмн болхв? - Нармин М.

Зәңг һарһх (тарах). Пустить слух. Олнд соңсхҗ медүлх.

Танаг гер авчана гиэк; зацг нарлу? Шинэс гер авхларн, маниг төрүц мартҗ оркхт. - Басңга Б.

Зәңг орулх. Сделать предложение. Просить руки. Күүкнд Әрк ЗӨӨХ.

Бас нег асхн наарэс харэк; йовад, Цедн келэуана: «Эваш, би чамд зацг орулхар седэк;энав». - Нармин М.

93

Болхан бан наснд болмар чигә улс харнад, зәңг орулсн бийнь, кенднъ чигн зөвэн өглго бәәв. - Дорҗин Б.

Зәңг өглдх. Передавать, делиться новостью. Шин зәңгәр ху- валцх.

Негл күчр ик нертэ бандит бәрхәр бээх улсищ хоорндан шим- лдәд, зәңг оглдэд, цугтан хурцхав. - Нармин М.

Зәңгән огн йовх. Давать знать о себе. Сообщать. Альд, хама, яһҗ йовхан медүлх.

Ирина Семеновна ардаснь хэлэнэд зогсчанад: - Валентин, зэңгэн огн йов. - Тачин А.

Зелд уята унһн эдл. Кроткий, как ягненок. Номһн, нүлго.

Боваҗн, ю келҗәхмт? Эврэннь үрнэсн назалхн угавидн. Эврән бийстн тинъгр йовтн, бийэн саглтн. Арслң манад бэәхләрн, зелд уятаунннла әдл бэәх. - Бадмин А.

Земәр хувц ишкм, земсгәр хот кем тоолврта. Человек с зо­лотыми руками, способный сделать все из ничего. Эв-арһтакүн.

Юмн боллго яахм билә. Нимгрин нарар орсн хөөн, юмн болх. Терчн земэр хувц ишкм, земсгэр хот кем тоолврта кун. - Эрн- җәнә К.

Зер моһа үзсн эдл. Ненавидеть, смотреть презрительно. Дегд дурго болх.

Коля цаас авад, зөвәр удан умшчанад: «Акад юмби? Эн Анҗа янад Батад дур уга болад бэәнэ. Энүг үзхлэрн, зер моьа узсн эдл болна, - гиэк; оврсн бээдлтэьэр келв. - Чи энунд ямаран му нарнлач?» - гиҗ Батаьас суре. - Эрнҗәнә К.

Зеткр дер дор. Жди счастье, а несчастье само придет. Зовлн өөрхн; кезә болв чигн харһдг.

Наадн уга, зеткр дер дорас гинэд, бээнэ чигн бээхмн бода­на. Манҗд келчктн: хаша-басиг эргүлэд, сәэнэр бүрткчкэд хэлэчктхэ... - Дорҗин Б.

Зеткр татх. Навлечь беду. Әәмшггә үүллә харһх.

- Ода яахмби? Эн күүкн иигэ бэээк;, зеткр татн гимрнэ,' болэк; өвгэрг күн келв. - Нармин М.

94

Зеткр хатхх. Предвещать недоброе, беду. Му үүлин юм йорлх. Яьна гидгчнь энв. Ямаран зеткр хатхна гидг энв? - Дорҗин Б.

-Дэн эклхлэ, меэк;э дер бәәнәд, немшин бүслврт орад, октябрь сар куртл бээнәд, әрә гиэк; бүслврәс нарн, хәрү дәэнд орсн өдртэн шавтсар келв, - гинәд Цандг тагчг болэк; одв. - Бадмин А.

- Зеткрчн хатхад, шорчн дүүрчәнэ гидг эн. Олн бурхдын сэкүсн ишклх гиэк;, - хурлын ахлач Отхна Манҗур му нүдэр хэләҗ, арнта болхла, эн ормднъ бүклэр зальгчкх бәәдлтәһәр келв. - Эрнҗәнә К.

Зовлң даах (тесх). Переносить страдания, терпеть лишения. Му үзәд, тесәд йовх.

«һанцхн ачиннъ төлә назр деерк зовлңгиг цунаранинь чигн дааэк; болх», - гиэк; Амрхн Улана гертэс нарч йовад ухалв. - Бад­мин А.

Харлан зовлң соңсч оркад, зүркн ишкрэд бээв. Кун кеду зовлц дааж; чадх болхв? Эдгэк;энә гисинъ соцсад, зүркм невчк товкнв.

- Нармин М.

Зовлң эдлх (үзх). Видеть (терпеть) горе. Күнд җирһл тесх.

Куунэ байр узхлэрн, зовлц эдлдг, куунэ зовлц узхлэрн, байрлдг улс бээдгэк; гиэк; соцслав. - Бадмин А.

Зог кех (һарһх, бэрх). Насмешничать. Чем-то занять, раз­влечь себя. Наад бәрх, дөөглх. Кен негәр наад-инэдән һарһх.

- Кишг өөгүрчн эргәд бээсн бийнь, ки шуурэд бээнэч. Кергт авл уга бээнэч, - гинэд, Саша Батанар зог кенэд инэнэд, ярлзад йовна. - Эрнҗәнә К.

Невчк бээҗэнэд, нэрхн хар көвүн: «Ковуд, невчк зооган ьарнхмн болвза?» - «Наадх улс бээну?» - гиэк; бас негнь суре... - Нармин М.

- Саглсн кун сард курдмн гиэк; келдг, дэкэд тадн йосн уга бандит улс, таалхар бээх, ташхар бээхинь медшго партизан таднас саглх кергтэ. Тана гесн өлсч йовх, - гиэк; Цандг теднэр зооган бэрэк; инэв. - Бадмин А.

Күүкнь, негдвәр, сээхн, хойрдвар, комсомолк, тиигхлэ туугэр зооган кех кергтэ. - Басңга Б.

95

Зөв эс өгх. Не давать разрешения. Не соглашаться. Болшго гиһәд буру шах.

Борис суусн цагла, дү күүкнь донлң нульмста гүүҗ ирэд, Цер- ниг сулдхҗ авхд дөң бол гинэд сурад бээв. Яһҗ Церниг сулдххан Борис медҗәсн уга, дэкэд экнь зов оглго бээв. - Бадмин А.

Зовэрн болх. Скончаться. Сәәһән хәәх.

Болха хойр үрэн эврэ гих сады уганар өнчрүлҗ үлдэьәд, эврән бийнъ зовэрн болад оде. - Дорҗин Б.

Эмгн өвгн хойрин наснъ куцэд, зовэрн боле. - Сян-Белгин X.

Зовтнь орх (багтх). Войти в положение. Күүнә бәәсн бәэдл медх, дөң болх.

һанцардсн Муутл өвгн эрүл-мендин бәэдлнь дор орхлань, хам-хоша бәэх селэнэ эмтн зөвтнь орад, эв-арниннъ дүцгэр нөкд болцхав.

Зөв-учран эс күүндх. Не говорить о своем положении и раз­ных обстоятельствах. Уха-санаһарн эс селвлцх.

- Эҗго эрм цапан кодэд бээпэ бэээк;, зов-учран эс куундщ би эн далад унэк; укнэв, - гипэд парад йовна. - Хальмг тууль.

Зөргән хуһлх. Терять отвагу, смелость. Сүргән, күчән геех.

Ноолдан ямр чацп боле чигн, залу кун зоргэн хуплл уга, зерен толан зуткхлэ - диилдг.

Зерен кун зөргтә болдг. Отважен тот, кто идет вперед к цели.

Уралан йовад дәврсн күүнд әәмшг уга.

Хоцпр буупан атхад, пархар седв. Зорен кун зоргтэ Ымн гиҗ, овгнэ келен уг соцсгдв. - Нармин М.

Зу болх. Рад бы избавиться (отвязаться, отстать). Хуурч авх. Бийэн алдулҗ (гетлгҗ) авх.

Харпцх биш үкх. Үүнэсчнь хуурч авхнь зу болэк; бээнэ... -

Басңга Б.

Зуд аздлх. Буйствует стихия. Аюл куч авх.

Эрдм-еурнуль, олн-эмтн бээнэ, тегэд ода куртл зуд яһ^ аздлна? - Нармин М.

Зурһан зүүлин эмтн. Люди из разных мест, со всех концов. Кесг һазрин улс, олн узгэ эмтн.

96

Бәрә күрсн көвүн, тавдгч насан эклчксн җирһл, экрлр күрсн цомг, зурнан зүүлин әмтн йовҗасн зам хаалнин амнд йовнн үлдцхәв. - Бадмин А.

Зуурм алсн моһа мет (кевтә). Дело, не доведенное до конца. Өрәл-дөрвнәһәр күцәсн керг.

Элст өсәд, өргҗәд йовхла, улан лавшгтпнр өөрнь дахн «бай- сад» йовцхана. Зуурм алсн мона кевтэ нотъвкад кондрэд йовна. - Эрнҗәнә К.

Кесн көдлмшэн тулгчднъ күргәд күцэхлэ, сэн болдг. Көдлмишг зуурм алсн мона кевтэ өрэл-дөрвнәднъ күн хайде? — Саңһҗин Б.

Кехмн болхла, күцэнэд ке. Зуурм алсн мона мет юм бичэ үлдэ. - «Теегин герл».

Зуурм хайх. Оставить на полпути, не доведя дело до конца. Не доделать. Чиләл уга, төгсәл уга, күцәҗ келго үлдәх.

Ольдад нәэлҗ болхмн, нартан авсн хөөн кодлмшиг зуурм хайх күн биш. - Дорҗин Б.

Зулдэн даах. Жить самостоятельно (без помощи). Күүнә дөң угаһар тустан бәәх.

Көвүн әәрмин хөөн сурнулян төгсәнэд, эк-эцкэсн салу бээнәд, зүлдэн даах саната.

Зүн көләрн босх. С утра находиться в раздраженном состо­янии, в плохом настроении. Өрүнәс авн ууртан бүтәд, му зац үзүлх.

Мана көгшн аав эндр зүн көлэрн боссн бээдлтэ, өрүнэс авн му заңнад, ууртан бүтэд, бурад-буслад бээнэ.

Зурк авлх. Брать за душу. Пленить. Таасгдад, зүрк көндәх.

Эн дун мел Сталинградт бәәнәд нарнснла эдл болҗ, зүрк авлҗ генүлв. - Нармин М.

Зурк булах. Покорить чье-нибудь сердце. Итклтэ иньгнь болх.

Деедин арен хойр орни күсл, түвин дөрвн хаани зүрк булагсн. - «Җаңһр».

Зуркән алдх. Потерять присутствие духа. Пасть духом (букв. сердце упустить). Үрүдх, урмд хэрх.

97

Хальмгин малчнр үвлин киитн найнд, зунын шачах халунд зүр- кән алдл уга кеҗәх кергиннъ төлә малын ард йовна.

Зүркән өгх. Полюбить. Дурлх, дуран өгх.

- Түүг би му гиҗ нолҗахшив. Зуг зүркэн өгсн көвүн һазр деер нанцхн, - болэк; келәд, нүднь нал асад оде. - Нармин М.

Зүркинь көндәх. Тронуть сердце. Седклинь авлх.

Кесгәс нааран соңсгдад уга гергнэннъ эцкр инәдн Чимдин зүр- кинъ көндэнәд орке. - Тачин А.

Зүркн амар һарх (зүркн амарн (өрчәс) һарч одн гих). Зады­хаться от волнения. Запыхаться. Страдать одышкой. Икәр үүмәд эмсхлх. Ки давхцх.

Зүркм минь бульглад, амарн нарч одн гинәд бэәнә. - Басңга Б.

Зүркн арнидгэн уурх. На душе стало легко и светло. Седкл серглц, тиньгр болх.

Зуг йовсн йовдлм, күцэсн төрмдн сэн болен учрар седклм сер- гг, дотр бийм, зүркм арнидгэн уурад талвасн учрар, би тиньгр ирдгм эн. - Тачин А.

Зүркн догдлх. Сердце взволнованно стучит. Седкл кедах, үүмх.

Кесг назр эргэк; йовад, эврэ наласн халъмг теегтэн ирхлэ, Дамбаевин зүркн догдлҗ цоке. - Нармин М.

Зүркн ишкрәд бээв. Сердце защемило от сострадания. Са- на-седклэрн икэр зовх.

- Би болхла, тер дээнд орҗ, сумнла эс харнхан лавта медлэв, - гинэд капитан сул зүн ханцан заав. - Тер бийнъ, оркестр та- тад оркхла, зүркм шикрэд бээнэ... - Бадмин А.

Нүднәннь цаадк зовкнь оцнанад орок; оч. Үнүг үзсн күүнэ зүр- кн ишкрм дүцгэ сүркә. - Басңга Б.

Арен йисдгч җил эсмеднч, Кедм? Басл күчр зоелң үзүллә, кезэ мартхв. Санад оркхнь, зүркм ода бийнъ ишкрнә. - Бембин Т.

Зүркн тусх. Пришелся (пришлась) по сердцу. Дурлх, дуран егх.

Балъҗрин бан насна, булъглен халун цусар турглҗ дүүрсн зүркнь оңдан көвүнд тусдг билә. - Дорҗин Б.

98

Зүркн шаркрх. Сердце щемит, ноет. Седклин зовлң эдлх. Энлх.

Шиндз Манҗ хойриг яһҗ зовасинъ соңсхла, зүркн шаркрад, нүднд заядар хонц хонад, чикн таңхрна. - Эрнҗәнә К.

Хаалкдан Васильд колхозд болен аюлыг нәэрүлзд келзд, Васи­лин зүркинь шарклулад йовна. - Эрнҗәнә К.

Зүркнд нарн һарх. Испытывать большую радость, чувство­вать душевный подъем (букв. солнце в сердце восходит). Әрүн зүркнәсн байрлх, седклин бахмҗ медх.

Арен курен җилдән эңкр теегән, торскн казран, элгн-садан эс үзсн хальмгудын седклнъ хззлзд, зүркнднь нарн карен боле.

Зүркндән авх. Принимать близко к сердцу. Учрсн түрү-зүдүг седклдэн авх.

Эрднь Бораевич, Александр Афанасьевич, та хойрин тооца соцссна Хоэн, тадн района бзздлд эндр одр учрҗах түрүг зүр- кндән авч эс зовҗахтн медгдҗәнә. - Тачин А.

Зүркндән бәрх. Хранить в своем сердце. Санан-седклдән хадһлад йовх.

Тегэд уульхасн өмн, би чамд нуувчинәр, герч угакар кесгәс на- аран ухандан, зүркндән бэрэд йовсн хойр сәәхн үг келчкнәв, чи бичзуурл, уурлшговч, Зина? - Тачин А.

Зүркнь шантрх. Робеть, трусить. Әәх, сүрдх.

Баатр икл гидг кү үзчкзд, чочадуга бийнъ - чочад, сүрдәдуга бийнъ - сүрдзд, ззкзд уга бийнь - зэкзд, зүркнъ шантрад одв. - Хальмг тууль.

Зүүһән дахсн утцн мет. Следовать за кем-либо, словно нитка за иголкой. Ард үлдл уга зүүһән дахсн утцн мет йовх.

Селзнз бакчуд, көвүдчн, күүкдчн, энүнз ардзүүкэн дахсн утцн кеетз шагшлдад йовдм. - Бадмин А.

Зүүднд орх. Приходить во сне. Сниться. Зүүднд ирх, үзгдх.

Сөөднъ көвүн зүүдндм ордг боле: мел омнм инзкзд зогсад бээнз, үг келхш. - Нармин М.

99

и

Идән-буда кеһәд хайчкх. Привести в полный беспорядок, пе­ревернуть вверх дном. Хутхад, холяд тарачкх.

Одак бер эн гер дотркиг идэн-буда кенэд хайчкэк;. Альчурм олдхш... -Бадмин А.

Идән орад бээх. Задубеть. Шүрүдх, дарсах.

Уга, өвчәхш. Мини нурнн цокулн гиҗ, идэн орад бээсн нурнн. - Эрнҗәнә К.

Идр насн. Пора возмужания, расцвета сил. Чидл-чинэн орсн цаг. Амрл-җирһлин дүүвр кем.

Үнәртнъ келхлэ, бидн идр наста берәд болн гиҗгтэ күүкд эс медсн болҗахмби? - Бадмин А.

Медэтнр, хотна тоомсрта овгд, идр наста залус Нохашкин җолмур ирҗ йовцхана. - Бадмин А.

Идтэ-хавта. Сильный. Ловкий. Хваткий. Чаңһ-чиирг. Шу-

лун-шудрмг.

Би чамар болхла, чидлтэ, идтэ-хавта билэв. - Хальмг тууль.

Идчкн алдад хэлэх. Смотреть свирепым взглядом. Сүркә,

догшн хәләцәр харх.

- Тиим зэцг нарву, Андрей Антонович? — болад, Мирки Мин- дриковичин чирэнь цээнэд, дорак урлнь чичрэд, ах агрономии тоханаснь таг атхад, налзу хойр нудэрн идчкн алдад хэлэв. - Тачин А.

Ик бичкн гих (юмн уга). Не различая большие и малые (дела). Иилһл угаһар кех, күцәх.

Ик бичкн гих юмн уга гинэд, герин эзн эврэннь көдлмшэн цаа- ранднъ куцэв.

Ик санан. Высокомерие. Бийән өөдән тәвлһн, деерлклһн.

- Энчн ставкд сурнулъ сурхларн, ик сана зуучксн, манла эдл улсла шана наадхар бээхш. Хөөннь манур бича ир, - гинэд арда- снь хээкрв. - Бадмин А.

100

Икин чееҗ, баһин ууц (беге) болх. Вмешиваться в разговор и дела взрослых. (Говорится в осуждение молодых.) Бөдүчүдин күр-күүндврт, эс гиҗ керг-үүлд хаҗуһас орлцх. (Баһчудыг хөрҗ келдгин тускар.)

Нам зәрмдэн олна күүндврт орлцхлань: «Хәләнич энүг, икин чееҗ, банин ууц болад», - гиэк; инэлддмн. - Тачин А.

Чамла әдл мел икин чееҗ, банин бөгс болад бәәхмн биш... - Бембин Т.

Ил һалдн үнн. Сущая правда. Үнн (мөн) кевтән.

Бовргин бичсн эн тоотнъ тегәд цунар ил налдн үнн болхла, яахмби? - Дорҗин Б.

Илднь келх. Говорить открыто, прямо. Говорить правду в лицо. Үнн үгиг шуудтнь, чирэднь келх.

Түүг бас Песоцкий медэд, ода илднь келҗ, Харлин хоринъ бу- сльхар шиидв. - Дорҗин Б.

Илдр-билдр цокх. Говорить полуправду, лицемерить. Худл үнн хойриг холяд келх.

Эмч хэлэхлэрн, мини худлыг медчкх. Уга, болшго гинэд, кесг илдр-билдр үгмүд тпоолад бээнэв... - Бадмин А.

Дотран кедү хээлдг, хармндг боле чигн, назанан илдр-билдр цокҗ, ямаран кевәр әмтнә седклиг авлхан Лееҗн бас меддг болхгов. - Дорҗин Б.

Илмн-җилмн болх. Исчезнуть без следа, пропасть, улету­читься. Орҗ ирсн ухан-тоолврас тас юмн үлдлго әрлҗ одх.

Бовргтп Бальҗриг әрвлҗ, харм төрх седкл орв... Удл уга тернь хүврәд, илмн-җилмн болҗ талрад, зүркнь киитпркәд, модн мет хатурсн болад одв. - Дорҗин Б.

Инәдән бәрх. Сдерживать смех. Инәлго бәәх.

Көвүһән невчк шоодхар седләв, болв өмнәсм шоглхланъ, инэдән бәрэк; чадл уга, нүднэс нулъмсн нартл инәвүв.

Ирг дарад бәәх (ирг-иргән дарлцад бәәх). Жить бок о бок. Находиться по соседству. Өөр-шидр бүүрлх.

Ямаран учрар эр така тоьстнла иньглдгнь медгдхш: аль тонстна хувцнъ угатъцр бээснучрасв, аль эдн ирг дарлцад бээсн учрасв, зуг эдн иньглдг билэ. - Хальмг тууль.

101

Итклән барх. Утратить доверие (веру). Нәәлврән геех.

- Иим наанан нарн болен, цаанан цэкүр болен зүрктэ, итклэн барон өшэтнрин элч улсин үндсинъ цагланъ соцглэк; уга келнн - мана эркн тор. - Эрнҗәнә К.

Итлгәс шүүрүлсн гекс мет. Бежать как заяц от орла. Бежать сломя голову. Үкн гүүхәрн зулад, хурдлад һарх.

Удл уга эднтн итлгәс шүүрүлсн гекс мет, герэн темцэд, сүүлэн хавчад зулхнь лавта. - Эрнҗәнә К.

Ичрнь сохрсн күн. Потерять совесть. Ичр-һутран геех.

Чи, Мирки, ичрчн сохрсн деерэн, нүднчн бас сохрсн болвза? - Тачин А.

Ичртэн ишкэ наах. Потерять совесть, һутран геех, эмэхэн мартх.

Ичртэн ишкэ наасн күн бээсмч?.. Маңндур эн колхозникүдин чирэ янэк; хэлэхмч? - Эрнҗәнә К.

Ишкэтн цав уга болтха. Пусть надолго послужит обнова.

Өлг-эдтн бат болтха. Цоксн ишкэ сегркэ, заг уга болтха.

«Ирснулс, ишкэтн цав уга болтха» гиэк; йөрэнәд, мөңг тәвнэ. Тер мөцгэрнъ ишкэ цоксн улсунд, балта-шикр авч идцхэнэ. Тернь халъмгудт зокал болад бэәсмн. - Эрнҗәнэ К.

и

Йилһс уга. Без разбора. Сэн-му, эврэ-күүнэ гиҗ шүүлго.

Чи тегэд, хахснас мах булаҗ йовхмч? Иилнс уга алад чилээк;энэ. Би хүвэн авч йовнав. - Нармин М.

Йир сэн болҗ (сэн болв). Так тебе и надо. Му нег юмнла харһснчн айта гиҗ дамнҗах үг.

Мини шиле хамхлхар седэд йовдг билч. Эврэн хамхлулвч, йир сэн болв. - Хальмг тууль.

Йовһн шуурһн. Метелица. Догшн биш, номһн боран.

Хурлнсн сальк дахад, йовнн шуурнн беткин йозур ширлэд җивлзэд гүүдг болад ирв. - Эрнҗәнә К.

Деерэс бүргсн үүрмг цасн дорас оодлен йовнн шуурьнла негдэд, будцнрад, харцкурад одна. - Дорҗин Б.

102

Йовдсн ирүдсн у га. Встречный и поперечный. Цуг харһсн ул с.

Хаалн дегд ут болад, йовдсн ирүдсн уга эмтнлэ харнад, ю-бис куундэд йовтлм, цаг кезэ давснь медгдсн уга.

Йорал уга бочк. Бездонная бочка. О человеке, который мо­жет много выпить, не хмелея. О чем-либо требующем неодно­кратных и неокупающихся затрат. Әрк икәр ууһад даадг күүнә тускар келдг. Ямаран чигн кергт ик һару һарһлһн.

Бокта эмтнд өврмҗ болна: кодлмшин ту ст муурлн меддго, эркин туст - йорал уга бочк. Залу кеду ууввчн, мел эрул, нээрсг, улу уг уга.

Чирэдэн хурмш наасн эмтнд ик чинртэ кодлмш даалксн бээҗв, тегэд цуг хоршасн моцгм йорал уга бочкд оде.

Йосан булагдх. Потерять законные права. Бәәсн зөв-йосан алдх.

- Кевтә-кевтҗ, йосан булагдҗ гиен му нерн, - болад боев. - Тачин А.

Йос-һос бәрҗәх күн. Все в руках этого человека. Цугинь эврәннь һартан авчкен күн.

«Йос-нос бэрҗэх күүнлэ үг бичэ булалд, аштнъ гемичн нарт- чн бэрүлх», - гинэд Саарл үүрэн хургин хөөн саглулв.

Йосн чигн, һосн чигн уга үлдх. Лишиться всего (букв. остаться без прав и сапог). Юмн уга, хоосн үлдх.

Туугэн алдхла, йосн чигн, носн чигн уга улдхэн сана бэ. - Та­чин А.

К

Кевтсн темэнэ амид ки хамхул орна. Не шевельнув пальцем, получить пользу, доход. Җаңһр, зовлң угаһар, амрар ору авх.

Кевтсн темэнэ амнд ки хамхул орна гинэд, кишг эврэн орҗ ирнэ гидг эн. - Эрнҗәнә К.

103

Кеер хонад, кец дерләд йовх. Скитаться, терпеть нужду. Өрк- , бүл, гер-мал уга бәәх, түрү-зүдү үзх. |

Булһнд альд хонснь йилнл уга. Ю эс үзсн Булнмби? Кедү кеер ! хонад, кец дерләд йовдг болв чигн, теднэс хол. - Басңга Б. ;

Бидн зөвтәвидн. Кеер хонад, кец дерлэд йовсн болх гиҗ, Мокн келчкэд, Аршан көвкэ.җэсн пиджакин хавтх тал ширтэк; хэлэв. < - Бадмин А.

Кезәнә, аадм экин цагт. Давным-давно. На заре человече­ства. Экн-аңхн цагт. ;

Кезэнэ, аадм экин цагт, бас нег у, аңхн цагт, Җаңнр Хоңнр хойр йовсн бәәҗ... - Хальмг тууль. |

Кезән-кезәнәс нааран. С далеких времен. Экн-аңхн цагас ода күртл.

Кезэн-кезэнэс нааран хальмг улст шицгрэк; одсн ах өңгрхлэ, дүнъ бергэн хаадг авъяс эн көвүн алъдас медх билэ. - Бадмин А.

Кезэцк у цаг. Былые времена. Урдк цаг.

Кезэцку цагт нег байн бэээк;, дөрвн зүсн малнь делкә бүтэһэд бээдг бэээк;.

Кел авлцх. Обмениваться вестями. Нег-негнәсн зәңг авлцх.

Кемр керг харнад ирсн саамд кел авлцадл бээхговидн. - Дорҗин Б.

Кел авх (бэрх). Взять языка. Быть пойманным в качестве язы­ка. Хортнас кү бәрҗ авад мошкх.

Орчлцгин Сээхн Мицъян мини... Нээтг түвдин тэкм алтн шарнарн йовад, кел бэрэк; ир. - «Җаңһр».

һанцхн көвүним кел авчкв, эврэн эрэ әмән авч нарув. - Басңга Б.

Санад, тоолад бээхнь, Бакдг нег кел авчксн бээдлтэ. - Дорҗин Б.

Тегэд, кел бэргдснь, хортна нарт орснь тод болад оде. - Бембин Т.

Кел-ам дурах. Передразнивать кого-либо, выставляя в смеш- ' ном виде. Кү дураһад, инәдтә-шогта кевәр үзүлх. [

Оютнр концертдэн нертэ артистнрин кел~ам дуранад, тед- I ниг наадта-шогта бээдлтэнэр үзүлэд, олн эмт байрлулв. I

*

104

Кел-аман бүлүдх. Говорить много лишнего. Болтать. Точить лясы. Керг уга дала үг келәд бээх.

Сөң бәрлнн уганар, сән дурарн асхнас нааран әрк ууна бәә.җ, Саңюк;, һәрә болн Церн зевәр халад, кел-аман бүлүдлдәд ирв. - Бадмин А.

Кел-аман бүлүдәд, худлч ноха кевтә чикән серс-серс гилгҗ цоцнад, зәцг ядад бэәдг улс бак бишлм. - Дорҗин Б.

Хург эклхин өмн үг келх болад, кел-аман бүлүдҗ агсрҗасн улс, ода мел цуьар тагчг. - Дорҗин Б.

Барун бийәр суусн залусин зэрмсиннъ амнъ халад ирсн бәәдл- тә. Кел-аман бүлүдлдәд, келх үг булалдад бәәцхәнэ. - Эрн- җәнә К.

Кел-аман долалдх. Хвалить друг друга. Нег-негән буульх.

Кеер йовҗ йовхлам, керә начн хойр кел-аман долалдҗ бәәҗ. - Хальмг тууль.

Кел-амн орх. Начинать говорить, приобретать дар речи. Кел- дго күн (күүкд) келдг болад ирх.

Үксн байн көвүн әмдрнә, түүнд кел-амн орна. - Сян-Белгин X.

Кел-амнь шатх. Трепаться языком. Дала керг уга үг келэд, керүл татад йовх.

Хэлэкич, ямаран гиҗгтпэ күүкн болҗ, экән төрүц дурасмн уга. Экнъ болхла, кел-амнъ шатад бәәдг күн. Тегәд чигн Болвсн гиэк; нерн учрсн бәэдлтэ. - Саңһҗин Б.

Келән бүкләр зальгх. Проглотить язык. Ә-чимән уга, тагчг бәәх.

- Не, чи ода ю келнәч? Келэн бүкләр зальгчквч? - Эрнҗәнә К.

Келән зуух. Прикусить язык. Замолчать. Притаиться. Юм келлго, дун уга бээх.

Тер Дорҗин Ялмн келэн амндан зуучкад, тагчг, нам хошму- дар ирдгэн уурв. - Тачин А.

Келәрн келдүр (маля) кех. Трепать языком. Керүл-цүүгә та­тад, хов зөөһэд, худл цацад, андрад йовх.

Күүкд күүнэ зүркн гидгчн мел орад-нарад бээдг, салъкта һә

105

юмн болдмн. Келзрн келдүр кесн, кесгхар санатаулс бззнз. Тиим улсин үг со ң сад, шолнань эргҗәдг болх. - Эрнҗәнә К.

Нэ, болҗ, Делә, эн келәрн дзкзд келдүр кензд нархмн. Ода шу- лунар хувцан өмс, хүрмд одхмн. - Бадмин А.

- Келнз килнцнъ - худл үг, керүл-цүүгән, күүнд үлү үзх, келзрн маля кех. Маля кех гисн - келзн хүрүлзд, кергтз, керг уганар хүрүлзд, шавдад йовлнн. Эн килнцзс күн болнн гетлхәр седх зөвпгә, - гиҗ Бомборҗан келв. - Бадмин А.

Келкәтә нәәмн ясн (чимгн). Крайне истощенный, одни ко­сти. Чинән-чидл төрүц уга, дегд эццн.

Мал харннэк; бээнэ. Үкрмүд өргүлҗ бәәнә, нам түрүнъ эклэд үкҗзнэ. Ход иргүдтзнзн үкзд бззнз. Морд - келкәтә нэзмн ясн. - Манҗин Н.

Келкәтә нзэмн ясн болен Үкрч кецзлдзд зогсн, хавчңну чееэк; деерэн хойр наран кирслэк; оркад, гүүнзр эмсхлв. - Манҗин Н.

Келн-амн болх. Быть советчиком, наставником. Сүв-селвгч болх.

Мацндурас авн эн дун мана назрас давад, делгрэд, төгэлзд, олыг келклдүлэд, келн-амн болад, йовад чигн одх хөвтз биз. - Дорҗин Б.

Келн болх. Стать предметом разговора. Күүндвр учрх, үг һарх.

Каакнахна эңгд хулхад дассн, зөргтзһәрн келн болен. - Дорҗин Б.

Келн гиҗ, келн деерк арен унв. Устать повторять одно и то же. Кесг дәкҗ давтҗ келәд муурх.

Эднтн намаг келн гиҗ, келн деерк арснь унҗ йовх улс... - Басңга Б.

Келн деер моом һарх. Типун тебе на язык. Кел уга од.

Келн деерчн моом карх. Тиим үг бичэ кел. - Бадмин А.

Келн деерэн юм тәвл уга бээх. Ничего не есть. Маковой ро­синки во рту не было. Өләр бэәх. Харһнх.

Шулун ширз деер бззен хот-хоолан тэв, кодлмштэн даргдад, өрүнэс нааран келн деерэн юм тэвэд угав.

106

Келн дееркнь - бал-бүрм, көврдг дотркнь - күдр чолун. На словах добрый, а в душе - жестокий. Амари - үр-иньг, седклэрн өршәңгү уга.

Учрсн йовдл терүг ямаранынъ медүлв: келн дееркнь - бал- бүрм, көврдг дотркнь - күдр чолун.

Келн угад - белн уга. Нет разговора о деле - нет и дела. Күүндәд, ухан-санаһан медүлхлә, керг күцдмн.

«Келн угад - белн уга», - гинэд йовад медтн. - Танин А.

Келнәннь (таңнаннь) арсан барх (җулһлх). Сказано-пере- сказано. Устать от долгой речи. Ол дәкҗ келх. Күүртән цуцрх.

Келәрн усн деер өрм буулнад, келнәннь арс барсн күмб. - Бад- мин А.

Келн гиэк;, келнэннъ арс барсн, келен үгән эвтнь дарн гиэк;, тацнаннъ арс барсн... - «Җаңһр».

Келнэснь татх. Тянуть за язык, вынудить говорить. Күчәр келүлх.

Келнэсчн юмн татсн кевтә, бэәдвч?.. - Бембин Т.

Келнд орх. Начать говорить (о детях). Эклэд келдг болх.

Хойр нас күцц күрәд уга бәәтл, көвүн келнд орад бәәв. - Дорҗин Б.

Келнь ахрхн. Стеснительный, немногословный. Ичэд, эмэдг төләдән, дала үг келдго күн.

Сарц хургт босад, хойр нарарн махланан үмгҗәнәд, әрэ гиэк; цөөкн үг келчкэд, ичэд суухланъ, келнь ахрхн гинэд, залус зооган бэрцхэв.

Келнь - усн. Знание языка совершенное. Кел сәәнәр медлһн.

Школын директор - өндр нурыпа, утулң чирэтэ, эк;өөлкн шар үстә орс күн - Федор Андреевич Донской мел усн мет цевр халь- мг келэр келен үг Мукөвүн эндр күртл мартхш. - Бадмин А.

Келнь хануряс хурц. Язык его острее лезвия. Олмһа, шүвтр үгтә.

Көвүнэнчн келнь ханурас хурц бэээк;. - Басңга Б.

Келнь ээдрх. Язык заплетается. Келнь оралдад, келснь эс медгдх.

107

• Таш-таш гикэд, бутң буукин дун карад бәэнә... Өрүнднь босхлам... - гичкэд, күүкн үгэн келҗ чадад, хаҗугшан эргэд, хойр карарн юм шүүрхәр седсн бәәдл карад, келнь ээдрэд, чирэнь хушхлдад одв,.. - Эрнҗәнә К.

Келсн үг - керчсн модн. Сказано - сделано. Тәвсн күслдән күрх.

Ода машин деер эн түрүн мордад, нанар йөрэлкхәр ирэк; йовдг болх чигн, келсн үг - керчсн модн гикәд, келчксн үгцәкэн мартад уга. - Бадмин А.

• Нэ, келсн үг - керчсн модн. Арк уга, хан, толкаким чавч, - гинэ. - Хальмг тууль.

Келсн үгән идх. Не сдержать своего слова. Амлсан эс күцәх.

Келсн үгэн идш угав. Күн болҗ, күүнд худл келэд чигн угав, келсн үгән идэд чигн угав. - Басңга Б.

Келсн үгдән күрх. Сдержать слово. Выполнить обещанное. Иткүлән медүлх.

Шулун-шудрмг, хурц келтэ-амта, келсн үгдэн күрдг, совхозин эдл-ахуг килмҗтәкәр болн керсүкәр карддг директор Мукөвүнд икэр таасгддг билэ. - Бадмин А.

Кенэ болв чигн теерм деер ус кех. Лить воду на чью-либо мельницу. Күүнә хәләц батлгч үг келх.

Медлго, эс гиҗ зөрц Шоңхр олна нүүрт келсн үгәрн өшэтнэ теерм деер ус кев, хурснулс алц болв.

Кенз үрн. Поздний ребенок. Эк-эцк настад төрсн көвүн (күүкн).

Хашадан кевтүлдг мал уга, хээмнь гидг ах-дү уга, хойр кенз үртэ белвсн бериг зарҗ закрхнь олн болв, Одрин дуусн овдгэн дарлго, оерк улсиннь ахукинъ кекэд йовдг билэ. - Бадмин А.

Керэ даам тоста, келн ээдрм агта цэ. Чай, полный аромата и вкуса, Үс-тосинь әрвллго тәвәд чансн цә, җомба.

Керэ даам тос тэвсн, келн ээдрм агта улан зандн җомбакан уунад, тиниэк; авад - ода йовэк;, сэн идгтэ малый бүүр хэлэнэв гикэд, хурдн сайгарнь сайглулад карад одв. - Эрнҗәнә К.

108

Керг оралдулх. Осложнять дело. Хаҗһр эв-арһ олзлх.

Му сананчн бийичн оранад, кеҗэх кергичн оралдулад, чик ха- алнд нархдчн саалтг болҗана.

Кергт оралдх. Запутаться в делах. Күчр бээдлд орх.

Ахм дегц олн көдлмш деерән авад, зуг нол кергтэн оралдад, учрсн түрү бәәдләс зовлцта кевәр һарв.

Керггән эс авх. Не обращать внимания. Не брать во внима­ние. Оньган огл уга бээх.

Өрүн үдин алдндХохал Әәдрхнд ирнә. Пирстнд күн дала: чик- чикэн идлдәд бәәнә. Хунар шивр-шивр гилдәд бәэнә. «Янок; одсмб эднчн?» - гиэк; Хохол сансн бийнъ, кергтэн авсн уга. - Бембин Т.

Керг-үүлән таслх. Завершить все дела. Кергэн келэд, негн деерэн һарх.

Йовх кергтэ, үүдинъ, терзинъ цокад, харһх ахлачнрларн ээл- го-ичлго үнэн келҗ, керг-үүлән таслҗах кергтэ. - Тачин А.

Кех-күцәхдән һаң уга болх. Делать свое дело без изъянов. Кергэн сэн чинртэһәр күцәх.

Шин ахлач, нааран суунад, хурган цааранднь нардтн. Харла ахлачин ормд орэк; суунад: «Парвляна членд орснулс, таниг би ик байртанар йөрәҗәнәв. Кех-күцэхдән нац уга болэк;, көдлмштән шунмна болҗ, күч-чидлэн эрвлл уга бээцхәй». - Нармин М.

Ки авх цаг өгл уга. Не дать передышки {букв, не дать время набрать воздух). Адһн-шидһн.

Курсантнрт ки авх цаг огл уга, Царицынэ зүн омар дорагшан Иону хәлэҗ гүүлгүлв. - Нармин М.

Ки һәэд одх. Ну его к бесу. Хажуһар давад эрлх.

Я, янлав, эркуусн болхла, ки нээд одев... Амссн чигнуга билэв, аюдан ховлэк; йовдг үг биз... - Дорж;ин Б.

Ки книлх. Манной небесной питаться. Питаться как придет­ся, чем придется. Харһсарнь теҗәл кеһәд йовх.

Генткн көдлсн тоосн манрен ик буднд хүврснәс, баахн хөөч хаалнан алдв, нурвн өдртэн ки киилэд гишц йовҗ-йовҗ, эрэ эмтэ хошан олв.

Ки (Ьазр) хавлад үлдх. Остаться с пустыми руками, остаться с носом. Хоосн үлдх.

109

Хээрн чиндмн эрдньминь. Хаҗуднь юн назрхавлад үлднәгидг эн. - Басңга Б.

Киидән зовах. Напрасно мучить. Учр угаһар муулинь эдлүлх.

Эс гиҗ терүнд зәрмнь уха заах, зэрмнь терүг төөрүләд, эн- дүрүлэд нам киидэн зовах. - Бембин Т.

Киисән нег утхар керчүлсн мет. Будто с ним одной нитью связан. Төрл-төрсн мет.

Энүнлә киисән нег утхар керчүлсн мет дот оорхн, итклтэ йовсн Манҗ ода мел тиигэд талдан күн болэк; тохрад одень үнн болхий тегәд? - Дорҗин Б.

Киисн болх. Быть пупом (земли). Главенствовать, возвы­шаться на всю округу. Орчлңгин үзмҗ болад, дүңгәһәд бәәх.

Улан ширтә халанар дееврлен хойр давхр гер эҗго эн теегин нурнн деер киисн болад, өөдән хәләэк; дүңгәнэ. - Дорҗин Б.

Киитн зүрктә күн. Хладнокровный человек. Өр-өвдкүр уга кун.

Нег биид намаг чигн хаҗ алхар буута тосч йовсн билэлм тер. Нег моелчкхлэрн, йирин икл киитн зүрктэ күн. Боле би ода бас тер цага Бакдг бишлмби? - Дорҗин Б.

Кермн нам эсвтэн авчахш... Мууха киитн зүрктэ күмби?.. - Басңга Б.

Киитн нүдәр хәләх. Посмотреть холодным взглядом. Дурго болх.

Чопоров «шишлң тоод» бээхулсиг когшн бан уга цунаранинь «чи» гидг билэ, зуг Альманас нег дэкэк; өрчэрн чичүлснэс нааран, киитн нүдәр хэлэчкэд, оньдинд «та» гидг билэ. - Бадмин А.

- Господин Оконов, ормдан орад зогстн, - гинэд комендант терүг киитн нүдэр хэлэв. - Бадмин А.

Килнц бийдэн авх. Взять грех на себя. Ялынь эврэн даах.

Эндр манла харнсн үүл мацндур таднд чигн учрхдан араш- го, тиигхлэ, бидн орҗанавидн, бичэ күндэн гиигнэс огит, килнц бийдэн бичэ автн. - Бембин Т.

Килнц һарһх. Совершить грех. Зү уга юм кех.

Килнц нарнчкенахөөн, чамас ода эмэнэд кергуга. - Бадмин А,

ПО

Килнц наах. Приписывать грехи (вину) кому-либо. Буру йовдлан талдан күүнд тохх.

Күн болннд киидэн килнц наанад бээх учр уга бол.җ сангдна. - Дорҗин Б.

Килнцэн хәрүлх (әрлһх). Смыть грехи, һарһад йовсн му то- отас бийэн цеврлх.

Харка Батад нег аан авч өгәд, хар суулнур өргән заңнад орке. Ода нег бичк килнцэн әрлнхэр ирсн көвүн болна билтэл гиэк; са- над, Батад аанинь дүүргәд, хөөрмг кеэк; өгв. - Эрнҗәнә К.

- Бурхн болен багшт суврн тэвэк;, кезә чигн мөргэк;, кун болнн килнцэн хәрүлдг болх. Тер суврн тәвхд моцг-тецг эрвлнэ гиенчн уг-кур биш. Келнчн алтн болг, - гиэк; Кокэ доцнв. - Нармин М.

Килнцэн хальдах. Втянуть в грех, нанести вред. Нүүглтә юмнд күргх.

Ха бисэс иим эмтн ирэд, нанд килнцэн халъдадгнь яахв гиҗ. - «Җаңһр».

Килнцәснь әәх. Побояться греха. Хаҗһр, буру юм һарһхан әәх.

- Келкэд холвад авад ирс гивчн, цаглшго ик килнцэснь ээнэд бээвув, - гинэ. - Хальмг тууль.

Кич-кич гихлэ, кел-ам дол ад г. Чрезмерная ласка не приво­дит к добру. Дегд таалад бәәхлә, күүнә заң үрҗ оддг.

Чамла эдл куүк, нуд чичм харңнуд, чолу гиивэд олэк; авхв. Кич- кич гинэд бээхлэ, кел-ам долахар седәд бәэхмн биш гинэд, зөвэр модьрунар келгдҗ оде. Бээсн бийм чичрэд, аран зуугдад оде. - Эрнҗәнә К.

Кишг заях. Осчастливить. Хөв өгх.

Негдвэр, эн малмудтн эндр өдрэс авн эн гергнэ малмуд биш. Шаңна малмуд. Эзн гергнтн кишгән заях балхла, ухалхмн билэ. - Эрнҗәнә К.

Кишг ирэд, киим һолиһәд. Жить на широкую ногу. Байҗад, бахмҗнь өсәд бәәх.

Кишгтн ирэд, киимтн ьалиэкрну? Энүнэс нань та хойрт яма- ран чигн керг кедг уга... Кишва нохас! Та хойриг холвлда йовэк;,

111

Боктаг түүрмд суулһ,җ гилдэд, эмтн шууглдад йовна... - Эри- җонә К.

- Көөрк мини, кишг өөгүрчн эргәд бәэсн бийнь, ки шүүрэд бээнэч. Кергт авл уга бээнэч, - гинэд Сима Батанар зог кенэд, инэнэд, ярлзад йовна. - Эрнҗәнә К.

Кишгэн алдх (геех). Упустить, потерять счастье. Җирһләсн хөөһх.

Эээк;, өмнэн бээх кишгэн би яһж; алдхмби? Маңндур эцкунҗ одхла, би ормднъ нойн болчкад, өргәрн заңнчкад, орн деерэн эл- кэн илэд кевтн гиҗэнэлм... - Басңга Б.

Кишгэн барад, мишгән үүрх. Обнищать, тащиться с пустой сумой на плечах. Бәәсән эдләд чиләһәд, хоосн үлдх; угатя болх.

Одак, кишгэн барад, мишгэн үүрнэ гиэк; келгдшц юмн болад бээв. - Дорҗин Б.

Кишгэн залх. Распоряжаться, управлять счастьем. Бээдл- җирһлән һартан бәрх.

Негдвәрт, эн малмудтн эндр өдрәс авн эн эзн гергнә мал- муд биш. Шаңна, олна малмуд. Эзн гергнтн кишгэн залх болхла, ухалхмн билә. - Эрнҗәнә К.

Кишгэн чиләх (заальх). Разориться. Лишиться приобретен­ного имущества. Угарх, зөөр баргдх.

Бичкн наснасн авн энтн кишгэн чилэнэд, мишгэн үүрэд, икэр огснднь заргдад, банар өгснэснь зулад, нурнндан уут теңнэд, муулян эдлэд, мокан җаҗлад йовсн залу энтн... - Дорҗин Б.

Кишгэн эдлэд, чикэн атхад кевтх. Праздно проводить вре­мя, бездельничать. Лежать и плевать в потолок. Хара бәәһәд, юм келго тошурхх.

Кишгэн эдлэд, чикэн атхад кевтснчн болх. Чамагхара бээльэд асрх кун уга. Ямр бээдл учрснь санад-тоолад, эврэн мед.

Кишгиг эрэ дааж йовх.-Испытывать свое счастье (букв, та­щить на себе удачу, благополучие). Тэвсн ховэн эдлх.

Миңгн шар толната хөөнэ кишгиг эрэ дааж; йовнав. - Хальмг тууль.

112

Кишгин оңһаднь суух. Конец благополучию. Сән-сәәхн җирһл буйсх.

Ямаран чигн зудта, шуурнта җил болвчн, үвлзсн малмуд бүрн-бүтн һардг Хар назр эзн бишәр эдллннәс көлтә өвсн урнд- гануурад, улан элстэ көдэд хүврлнн - Халъмгин кишгин оңнаднь суув. - Тачин А.

Кишгин шилвр. Мот, транжир. Хамг цуглулсн зөөр тарагч.

Тана көвүн, мини ач, кишгин шилвр гидг күн болдмн. Маңн- дуртпан таниг үкҗ одхлатн, тертн хамг цуглулгсн кишгитн шилврэр көөҗ оркх күн мөн. - Басңга Б.

Кишго нүднд үзгдх. Быть в немилости. Дургоһар хәләгдх.

Күч-көлсэн асхад, теслтэн барад, насн-цогцарн наруцхдан күрэд, эмтнд кишго нүднд үзгдэд,кеҗ күцәсн тоот буру болад однагидг. Төрүц медгдҗ өгхш... - Дорҗин Б.

Көгшн арат. Хитрец. Наста, мектә күн.

Эк, көгшн арат, ямаран мектә. Баахн, сәәхн гергн чамд керг- тә. Тер чини өөр бәәхлә, хуучн беш деер шин гер бәрснлә әдл. Кедү нал түлв чигн, хуучн беш халу өгшго, шин герин эре цаңтх. - Бадмин А.

Көгшн зүгдг. Старый проходимец, пройдоха. Худлч, хуурмг көппә.

- Кишго худлч көгшн зүгдг, - гинәд хан уурлад, сөөвңгүдәрн бээшцгэн нурв эргүлэк; көөлнәд, модар цокна. - Хальмг тууль.

Көдлмшәсн цокгдх. Быть уволенным с работы. Кеҗәсн кер- гәсн сулдхгдх.

Ямр чигн керг шултлыпэьэр күцәдг боле чигн, зуг сансн уханан нооднъ илэр келчкдг төләдән Харцх нардачас шоодулад, көдлмшәсн цокгдад, хоосн үлдв.

Көдлмшин ард орх. Активно взяться за работу. Сәәнәр, тох- нятаһар көдлх.

Шорнлҗн мел зуни дуусн көдлмшин ард орад, хотан зөөнэд парна. - Хальмг тууль.

Көдлмштән һар авх. Приобретать навыки в работе. Наби­вать руки. Көдлә бәәҗ, дамшлт хоршах.

113

- Бакчуд осчәнә, тер үнн, - гиҗ' Харла тиигхд келлә. - Ода чигн эдн көдлмшин кар сәәнәр авад уга. - Нармин М.

Көзрән эртәснь илдкх. Раскрыть карту (секрет) заранее.

Нуувчан өмнәснь медүлчкх.

Мини санакар болхла, гестапд эврәннъ көзрән эртэснъ илдкэд керг уга, - Бадмин А.

Көл авад, күн болх. Стать на ноги, окрепнуть, стать полно­ценным человеком. Өсәд-босад, томан-тоомср орад батрх.

Тенд үлдҗәх зоорм - курен моцгн, эн курен мөңгиг кэргтэ болхла, нег өдр чигн каркҗ чадхт, ухата болхла, терүгәр кол авад, күн болхт. - Бадмин А.

Көл алдх. Потерять. Геех, хулхад огх.

Утнасн, чамас талдан күн терүг (бүрүг) кол алдулсн уга бол- лтал. - Дорҗин Б.

Кол болх. Поддержать жизнь (о пище). Өлг авх.

Хая-хаяд колхоз ю-кү каркад огдг болвчн, тер юн дала кол болхв. - Бембин Т.

Кол һазр. Людное место. Күн олар хурдг орм.

Олна кол казрт бээдг танахнд юн зәцг-зэ бәәнә, овгн? - Манҗин Н.

Кол-дер нетдүлх. Разделить постель. Соединить сердца. Со­здать семью. Гер-мал болх. Эврә өрк-бүл үүдәх.

Күүнлә кол-дер негдәд, күн болад, көвүн үрнд тохрад, мана герт бә гилднэ. - Сян-Белгин X.

Кел дөрәд күрх. Подрасти, окрепнуть, стать взрослым. Өсәд- босх, бүдүн күн болх.

Үрнлэ әдл сангддг, Хоңкр минь. Көлчнь дорәд күрәд, күн болна гидгчн эн, - Нармин М.

Кеер хонад, кец дерлҗ йовсн хар яста улсин үрд, бидн иим сээхн балкснд ирәд, комсомолын дөцгәр күн болҗ, көлән дорэд күргэк; йовнавидн, - Эрнҗәнә К.

Көл көдлх. Поднять суматоху. Шуугад-ниргәд, әмт босхад сахнюлх.

Кеемэ уга болҗ оч. Цаачн хәэлдэд, көл көдлэк; йовцхана. - Басңга Б.

114

Көл күндрх. Стать тяжелым на ногу. Быть неповоротливым при ходьбе. Оцл, эв уга, удан йовдлта болх.

Киитн салъкнд кесг дуунад йовсна хөөн хөөчин колнь күндрэд, эмсхлнъ давхцад ирв, болв холас хошан үзсндэн дотран байрлв.

Көл күрхән ишклх, күзүн күрхән хазх. Давать всем пинки и подзатыльники. Ни уга, керлдәд, ноолдад йовдг күүнә тускар.

Харчудас тулг уга, нойдудла керүлтә, кол күрхэн ишклсн, күзүн күрхэн хазсн болен күн болэк; Җирнл карч. - Кичгә Т.

Кол күрсэн ишклэд, күзүн күрсэн хазад йовдг залач якҗ терүнэ келсн үгэр болдв. - Бадмин А.

Көл сольҗ одх. Увести, украсть, похитить, һазаран һарч одх, геедрх.

Эн мини нег му зарц өвгнэ бүрүнь көл солъэк; одсн бээнэл. - Дорҗин Б.

Көл таслх. Отбить, отнять с боем; угнать бесследно. Ардан мор үлдәл уга көөһәд йовҗ одх.

-...Тер түмн шар-цоохр агтыг көл таслҗ көөҗ авхла, манд ээмшг уга, - гив. - «Җаңһр».

Кол тушх. Быть обузой. Быть путами. Саалтг болх.

Мини зовлц медх цагчн болад угол. Мини көлиг тушч бээх күн чилч. Эрэ тавта чамакан яахв? - Басңга Б.

Кол уга (күн). Непоседа. Бродяга. Нег ормдан бээдго, хот эр- гэд йовад йовдг күн.

Көгшрх наендан кол уга күүкнэсн көлтэ үзэд угакан үзэк; аввл эдн. - Басңга Б.

Колэн дарлго. Не покладая рук. Төрүц амрлго көдлх.

Хар бүрүлэс авн асхн күртл колэн дарл уга гишц кодлнэ. - Нармин М.

Колэн дарж (жииж) эс суух. Присесть некогда (о времени).

Кодлмш ик болад, зав уга бээх.

Өдрин дуусн колэн дарэк; эс суусн учрар, хойр кол лугшад бээнэ. - Нармин М.

Асхн мал ирхлэ, үкрэн саах, малан орулх, хоорнднь өрк-бүл- дэн хот-хоолынъ кем; өгх. Эн үүрмг, амрл уга, одрин дуусн колэн

115

җииҗ суудг арь уга көдлмш, цуг халъмг күүкд күүнэуутьхн ээм деернъ ачата. - Бадмин А.

Көлән татх. Рожать. Үр һарһх (төрх).

Күүкн гертэсн көөгдҗ нарад, одахн көлэн татсн бийнь, бий- иннъ шуурхахар җолмд одад, даарад, көрәд кевтҗ. - Манҗин Н.

Нам онтрнун дуурхлһнас әэнэд, цагасн урд көлэн татчксн бәәҗ кевтэл. - Дорҗин Б.

Уга, йирдэн, шинкән көлән татсн. - Басңга Б.

Көлән тәвдгән уурх. Не приходить (в дом). Не навещать. Орҗ ирлго бәәх. Орҗ ирдгэн уурх.

Ода күүнд харшлх биш, наарандан көлэн тэвдгэн уурх тер. - Басңга Б.

Көлд дегә өгх. Ставить палки в колеса. Кергт харш болх.

Зуг харш болҗ, олн эмтнэ көлд дегэ өгхэр седсн күүнэ үүлдвр гиҗ, Бораевин нарнсн йовдл тоолх кергтэ. Тегэд эн күүнә ха- алннъ мана хаалнла негний? Уга. — Бадмин А.

Көлд мөргх. Кланяться в ноги. Умолять, упрашивать. Уни­жаться. Эрәд-сурад бээх. Дорацх.

Теднчнь, кукн, чамас биш кезэнэнэ харннад эс үксндэн ханҗ, мини көлд мөргцхэх зөвтпэ. — Басңга Б.

Колд орх. Становиться на ноги. Делать первые шаги. Начи­нать ходить. Кол деерэн зогсх. Эклэд йовх.

Иигэд эргэд, цээлнэд келэ йовтл, керг зөвэр куцэд ирв. Тер тергд хотдар эргэд, әмтнә өгсн буудя колхозур зоов. Иигэд кол­хоз эклэд колд орсн болдг. - Нармин М.

Эн хотна улс иигэд уй-уйдэн колд орэк;, назр ишкснэсн авн көгшрҗ, уснь цээнэд, эврэ наснани дурэн төгсэнэ. - Дорҗин Б.

Турулэд элкдэд, дарунь мөлкэд, бээс гиҗэьэд суунад, цаа- ранднь татад босад, тавглад... тиигҗ бичкдуд колд орналм. - Бембин Т.

Нонан хойр сар шаху кевтэд, эрэ гиэк; колд орв. - Эрнҗәнә К.

Кевунэ хойр колнъ колд орх дутм чацнрв. — Хальмг тууль

Дээнэ хоон орн-нутг шаван эдгэнэд, колд орад ирв. ~ Бад­мин А.

116

Көлд туша болх. Путаться под ногами, мешать, һә боях, оралдх.

Полицай ташадан бээсн пистулан нарнэк; авад: «Чи, өвгн, кезэ чигн мини колд туша болад бәәнәч», - гиҗ келэд, овгиг дорнь ханад унначкв. - Нармин М.

Көлдән мөргүлх. Заставлять кланяться в ноги. Мухлалулх, бийдэн зарулх.

Ар Бумбин оричнъ дээлнэв, арен хойр бийичн дөрәтә көлдән мөргүлнәв. - Басңга Б.

Дэн чилтл цоклдад, Гитлериг дөрәтэ көлдән мөргүләд ирсн күн гинэд, мана орн-нутгин хәәрлсн медальмуд бас бээнэ. - Калян С.

Чацка, Наполеон хаана цергиг Парижднь күргн көөнәд, хортна деегүр толнаг дөрэдк көлдән мөргүлчкэд, хәрҗ ирсн олн баатрмудын негнъ бәәсмн. - Калян С.

Көлинь дөрәд, һаринь һанзһд күргх. Вывести в люди.

Асрад, өргәд өскх, кү кех.

Кениг? Эрднь ач көвүн Дорҗ эврә көвүн Саңнҗ хойриг асрад, көлинь дөрэд, наринь нанзнд күргхин төлә зүткв. - Бадмин А.

Көлнь һазрт күрл уга. Ног под собой не чуять, испытывать огромную радость и восторг. Ик байр-бахмҗта бәәх.

Сансн тоотм күцгдэк; йовна гиьәд, күүкнә көлнъ назрт күрл уга, эн общежитүрн аднэк; йовна: эндр шүүврән «тавнд» өгүв, маңндур самолетар Элстүрн күрәд, өрк-бүлтэнән үзлцхв.

Көлсинь өгх. Платить за труд. Кесн көдлмшин җалв өгх.

Җилдэн нег деншгәр көлсинъ өгдг бәәэк;. - Хальмг тууль.

Кендә (хол) бәәх. Держаться подальше, обходить стороной.

Бийән күүнәс заагта бәрх.

Тегэд ода колхозас көндэ бэәдг болхговт? - Дорҗин Б.

Кеес цахртл келх. Говорить с пеной у рта (в сильном гневе, раздражении). Ууртаһар, цухлта бээдлтэһэр келх.

Олна хургт ахлачин келен үгәс оньдин тогтурта Нарман уурнь күрэд, бийэн бәрҗ чадл уга, амнаснь көөс цахртл, седкл- дэн бээсэн цунаранинь келчкв.

Көрцгэн шавхх. Выкладывать последнее. Бәәсән һарһх, хоосрх.

117

Келэд кергуга. Көрңгинь шавхулад нерүлҗ ууцхана. - Басң- га Б.

Кукн, кукн гиҗәһәд, күзү керчх. Одной рукой гладить, дру­гой - душить. Эвлсн, таалсн болҗаһад, күүнә әмнд күрх.

Колхозин тосхлһнд хорлт болхар седдгулс ода чигн чилэдуга. Тадна әңг халхд чигн тиим улс бәәхнъ ил... Кукн, кукн гиҗэһэд, күзу керчдг гиҗ, әмтнд келгддг биший. - Дорҗин Б.

Кукн, кукн гиҗ таалад, толпа илҗәһәд, күзүничнь керчдгэр тедн кехулс болҗана. - Дорҗин Б.

Кү давслх. Язвить. Хоринь буслһаһад келх.

Ода болхла, белвсн күүкд күүг дурндан давслад бәәхлә, чини дурн. Тер келсн үгчн бан гим;әхлә, намаг налзурсн үкрлэ чигн дүң- цүлм; чадҗанач гинәд, Шарка му харслннас, сэн дәврлһн деер гинәд, Боваҗнур өгтмнв. - Бадмин А.

Кү кех. Вырастить, воспитать или выдать замуж, женить. Өскәд-босхх. Көвүндән гер авч өгх, күүкән мордулх.

Көвүн урн өсәд-босад, болвсрад, наран нанзнд күргэд, көлэн дөрэд күргәд, 17-18 күрэд ирхләнь, ода эн көвүнэн ку кехин арн хәәх кергтә гим;, эк эцк хойрнь нуувчинәр төр кем; үүмдг бээҗ. - Эрнҗәнә К.

Күүкән кү кевүв. Ода ковунэн кү кедг күмб. Эн хойр үрэн үрәлншгов. - Басңга Б.

Чини эцкчнь болхла, эн хойр кецд - нернь туурсн сурнулин багш. Уга-яду, өнчн-өвү күүкд сурнад, кесгинь кү келэ.

Көвүм удлго хөр орхмн. Техникуман дуусм цацунь көвүъән ку кенэв. - Сян-Белгин X.

Кү омнәһүрн һарһдмн биш. Быть непревзойденным в чем-либо. Бийэсн кениг чигн давулдго.

Э, дигтэ куунэн олэк; өгвч. Мана Сэр дуулхмн болхла, &мнжурн ку нарндмн биш гилдәд, бээрн улс шууглдв. - Эрнҗәнә К.

Кү сәкәд суух. Выжидать что-то. Юмнд нәәләд, дими күлэһзд бээх.

Көвүнэн сэкэд суулго, эврә бийиннь сә хэәэк; бээхинь гиҗ, бас негнь келен боях. - Нармин М.

118

Күзүһән хуһлх. Терпеть поражение, неудачу (букв. ломать себе шею). Диилгдх, шүүгдх.

Сталинградт болен бәрлдәнд немшнр кузунэн хунлв, эннь Төрскэн харегч Алдр дәәнә пол хуврлннэ эклц боле.

Күзүн деер улдх. Оставаться на шее кого-либо (об ответ­ственности за что-либо). Даалһсн кергин земинь даах.

Хаша-хаацин белдвр - совхозин директормудын кузун деер үлдҗәнә. - Тачин А.

Күзүндән хамуд зүүх. Надеть хомут на шею. Бийдән кодлмш авх.

Йосна хамудыг сән дурарн күзүндән зуүх кун берк боях гиҗ саннав. - Дорҗин Б.

Күмни зергд курх. Стать самостоятельным, взрослым. Нас куцх. Бийэн даах.

Аав, эээк;, та хойрин ачар эрдм-сурнульта болад, сэн кодл- мшт орад, кумни зергд курув.

Күмни хормаһас татх. Иметь опору в людях; поддержку кол­лектива. Күүнәс дөң авад, осч босх.

Киштәг буулнад, җил шахҗ йовх, янв чигн кумни хорманас татсн, сув-селвгэн өгч чадад бэәх кун. - Басңга Б.

Күн болх. Возмужать, стать совершеннолетним, обзавестись семьей. Өсәд-босад, әмт дахад җирһх. Гер-мал болх.

һарнсн эцк зов эс өгхлә, теднд арн бээну? Нанд болхла, эврэн медәд, кун болен ик юмн. - Басңга Б.

Кун мел шора-шорһлҗн. Людей несметное число. То-томҗ угаулс.

Томр хаалнин вагонас парад ирхлә, кун гиен юмн шо- ра-шормэк;н, - Нармин М.

Кунд толһата кун. Толковый человек. Тоолврта, тоомерта кун.

Күнд толиата кун гипэд, эмтн беринм тускар келцхэдг билэ. - Җимбин А.

Булки олнас ончта, нутгтан у га деерэн, кунд толнатад бээх күүкн. - Басңга Б.

119

Күнд чолу буулһсн әдл. Словно камень снять (с шеи). Кергэн күцәснә хөөн седкл амрх.

Негл би деерм ачсн күнд чолу буулнсн эдл боле. - Тачин А.

Күндән гиигнэс сольх (огх, геех) Терять авторитет, ронять свое достоинство. Болх-болшго йовдл һарһад, тоомсран геех.

Иим сээхн залу янад иигэд күндән гиигнэс өгәд, күүнд наадн болад йовнач. Цуснчн өткн, чееҗчн сарул, чамд биш, нанд ик ичр болҗана. - Эрнҗәнә К.

Күндән эрүлх. Набивать себе цену. Ачрхх.

- Нэ, сууцхатн. Ута, оорэн эзн бол! - гичкэд, Бата шурд па­рад, арань зуугдад, бизннъ көдләд йовна. - Цаадкчнь мууха күн- дэн эрүлҗәхмби? Хойр-нурв кү күлэлнәд бээх, - гиҗ Буля те...

- Эрнҗәнә К.

Күндиг бий деерэн даах. Принимать на себя ответствен­ность, трудности. Күчр кергиг эврән күцәх.

Болен күчр үвлин күндиг бий деерэн даанад, үкрчнр малан пару уганар үвлзлннэс нарнв.

Күңшү тэвх. Распространить в доме дым от горящего бара­ньего жира. Напустить запах гари в доме, где находился покой­ник. Му үнр һарһад, өңгрсн күүнә сүмс залх.

Аакиг оршасна хөөн, та бүкл долан хонгтан күцшү тэвнэ гинәд, асхн болнн үүдн хоорнд цог деер хагсу нуйр бүргнүләд, үнр нарнчкад: «Ээҗ, хотан эдлтн», - гиҗ нурв дууддг билэт. - Эрн- җәнә К.

Күүһәр кү келго, күлгәр мер келго. Не считаясь ни с кем и ни с чем. Бийәсн бишңкинь тоод авлго (кенд чигн, юунд чигн тооллго).

Коммунистнр гисиг мел даңгин күч үзүләд, күч эвдәд, күүпэр кү келго, күлгэр мор келго йовдг улс гиҗ сандгнь хара биш. - Доржин Б.

Күүк буулһх (авх). Привести в дом невесту. Жениться. Гер авх.

Түреэ, Яңкураниг орад, намаг күүкитн буулнхар бээнэ гимд келчкхнчн. - Баснга Б.

120

- Маңһдуртнь урлдан болхмн, кен түрүн нарснъ хаана күүк авхмн, - гинэд зәңг тарханад, иң-дуңган татад... нәр кенә. - Хальмг тууль.

Күүк эргүлх. Ухаживать за девушкой. Күүкнд оньган өгх, икәр килмҗлх.

Ээҗнь ач талан хәләҗәһәд, доигран бахтад бәәнә: «Ачм өсэд, ямр нег дурта күүк эргүлх сәәхн цогцта, нольшг заңта, ик суркулыпа күн болв».

Күүкдин садһд одг. Пусть отправляется к нечистой силе, чтоб она не покушалась на детей (чтоб не приставала к детям). Эрлг-чөткр күүкдин му тоотынь авад әрлг (бийән әәтрүлҗ келдг үгмүд).

Хальмг күүнә мал - хотнь, геснә теҗәлнъ, хувцнъ; цуг бдәдл-җирһлнь - малый шимд. Тер бийнъ, мал үкхлә, уульэк; нун- дх зөв уга: авсн теңгр өгх; күүкдин саднд одг гиҗ, мал үкхлә, хальмг тоолна. - Бадмин А.

Күүкдтән үнр болх. Быть детям опорой. Күүкдтән дөң-түшг болх.

- Чик, чи, Еремеевич, болмарн дэәллдҗ аввч, чамд ода болҗ, күүкдтэн одэк; үнр бол. - Нармин М.

Күүкнәсн эрк уух. Просватать свою дочь. Күүкән хәрд һарһ- харбелдх.

Мана күүкн гидгтн ода чигн бичкн. һозасн нуркнь ондр болв чигн, наснъ юмнуга, бичкихн юмн. Оданас (күүкнэсн) эркуухса- нануга била... - Манҗин Н.

Наснь күцәд уга күүк хэрд нарнхин тускар күүндвр кеде?.. Яһҗ бээх улсвта?.. Эрэ арен тав орад уга күүкнэс эрк ууьад бээдв? - Басңга Б.

Күүкнә ээмд һар күрх. Коснуться рукой плеча невесты, тем самым пожелать ей счастья. Хәрд һарчах күүкнд кишг дурдх.

Альхн эрэ-эрэ үзгддг болен цагла, баахн хар көвүн биилен болэцйовад, мордх күүкнэ ээмд наран күргэд орке. - Нармин М.

Күүнә ам халах. Смотреть в рот кому-либо. Подобострастно слушать кого-либо. Зуһудад, цуг оньган өгч, келҗэх үгинь соңсх.

121

Кедү күртлэн Миркин Миндриковичин ам хәләэк; көдлхмт? - Тачин А.

- Мама, мана папа гертән эс ирнә? Хама хонад йовдв? - гиҗ сурад, экиннь ам хәләдмн. - Тачин А.

Өнчәр өссн күүкн күүнә ам хәлэһәд, кен ю келнә гинэд үргэд чочад бәэнэ.

Күүнә һар деерк тос долах. Кормиться с чужих рук. Күүнә өгсәр (өглһәр) бәәх.

- Я, янлав, одак көвүнәр юңгад тос хәэлһвч? Бәг билә. Күүнэ нар деерк тос долана гидг күчр юмн, - гиҗ экнъ күүкндән келв. - Манҗин Н.

Күүнә һар хәләх. Заглядывать в чужой котел. Рассчитывать на чужой карман. Хаҗуһас өгхиг күләх.

Бичкнэсн өнчнә зовлң үзәд, күүнэ нар хәләэк; дассн күүкн энд ирчкәд, күн эс сурхла, ду карлго өдрин дуусн тагчг бәәдмн. - Та­чин А.

Күүнә һарар һал шиләх. Чужими руками жар загребать.

Әәм

ггә кергиг күүһәр келгх.

Бәрэк; авхнъ сән билә. Тер күүнә нарар нал шиләхдэн дурта

улс, кишванриг, - гиэк; келәд. Цанан цө деер бәәсн илүрән авад,

цааран орв. - Эрнҗәнә К.

Күүнә һарар моһа бәрх. Чужими руками ловить змею. Зет- кртэ юмиг эврән кехдән әәһәд, күүһәр келгх.

— Күүнә нарар мона бәрхэр седлч? — болэк; Бакдг шүрүлксн дуунар келв. - Дорҗин Б.

Лавга иткл уга йовдл нарнхла, күүнә ьарар мона бэрхдэн Эдш- го күн. - «Теегин герл».

Күүнә һарас һарх. Отбиться от рук, выйти из-под влияния кого-либо. Перестать слушаться. Кү соңсдган уурч одх.

Ковүн есэд, бөдүн залу болад, күүнә нарас ьарч оде. - Хальмг

тууль.

Күүнә карт орх. Попасть кому-либо в руки. Подчиниться чу­жой воле. Күүнә үлмәд бәргдх. Күүнә дурар бәәдг болх.

Күүнэ нарт орна гидг күчрл юмн. - «Хальмг үнн».

122

Күүнә домбрт биилх. Плясать под чужую дудку. Күүнә үл- мәд орад бәәх. Күүнә ухаһар бәэх.

Күүнэ домбрт биилн гиҗ, тавгинм арен җулнрҗана. - Халь- мг тууль.

Күүнә келн күрх. Сглазить. Соңссн үтәс сүрдәд гемтх.

Өвгн, отхн көвүн наадна күн болгиуга гиҗ келчкәд, күүнә келн күрхнь яахв гиҗ санад, тьфу, тьфу... көлмунтрад бэәҗ гинәд, ьанзан ормдан мартад, орн талан нарв. - Эрнҗәнә К.

Күүнә кишг идх. Пользоваться чужим богатством. Күүнә зөөсн зөөр эдлх.

Түүнэ хөөн уулын улс кишгмдн идҗәнә гинәд, күркләд бәәхмн биш. - Тачин А.

Күүнә күзүн деер суух. Сидеть на чужой шее, жить за чужой счет. Әмтнә көлсәр җирһх.

Санхнчн, күүнә күзүн деер суух чи нанд юн билэч? Келич. - «Теегин герл».

Күүнә мууднь орх. Донимать кого-либо. Кен-негиг зовах.

Күүнә мууднь орад, көөркүг иигтлнъ ичэнэд, амтынъ барад, сананъ зовад, темэнэн зүн бәәэк;, этүдәр хэлэнә. - Бембин Т.

Күүнә өвдкүр. Чужая боль. Кен негнә зовлң.

Белдк утхан селмд тоолад, бийэн олн-эмтнэс дотарулад, күүнэ өвдкүр үзҗ, зүркнъ менрдго, күүнә байр үзҗ, седклнь сергдго күн йиртмҗд юн кергтәв. - Эрнҗәнә К.

Күүнә тоонд орх. Выйти в люди. Стать взрослым, самостоя­тельным. Күн болх. Бийнь бийэн даах.

Чи эн көвүьән эрклүләд, сән сурнмэк; өгчәхшч, тегәд күүнэ тоонд орх гиҗ бичэ нәәл.

Күүнә үг өлгҗ авх. Придираться к чужим словам; найти по­вод для придирки. Эс болх юмар зөрц өөлтг кех.

Әрэ юмнас күүнә үг өлгҗ авад, керүл-цүүгә наркдг авъяста күн.

Күүнэ хоорнд орлцх. Вмешиваться в чужие дела. Хойр эмтнэ торг орх, бийдэн керг уга юмнд хутхлдх.

123

Буйн болтха, Делә, әмтпн хоорнд бичә орлцич, хәэмнь. - Бад­мин А.

Күүнә шарх мааҗх. Задевать чужую болячку. Бередить рану. Әмтнә мууһинь секх, илдкх.

Эндүрҗэнәч, мөңгәрн зарнчиг хулдэк; авхар бэәнч? Күүнэ шарх мааҗнав гинэд, эврәһән мааҗулвзач.

Күүкд аҗрһ болх. Властвовать над кем-либо, диктовать ко­му-либо свою волю. Әмтнд дээсн, нойн болх.

Цуглаевин бийнь күүнд аҗрк болх цаг ирдм бәэҗлм... - Басңга Б.

Күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга. Жить добросовестно, честно. Әмтнд сә үзгдәд бәәх.

Хуучна йөрәлд келгддгәр, күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга, кун болнн сансарн җиркх. — Дорҗин Б.

Күүнд киитрхх. Относиться к кому-либо холодно, недруже­любно. Му нүдәр хәләһәд, дурго болх.

Зуг немшнр тпэвм цацу, Андрей Федорович янсн-кегсинь медл- го гүүһәд күрч ирснднъ Болха Хамҗлд икәр киитрхҗ одла. - Бадмин А.

Күүнд хазаран мөлтлүлх. Не уметь защитить себя. Давать себя в обиду. Бийән күүнд өөлүлх, харсч эс чадх.

Эвтэкн цогцта буурл хар өвгн, Батнасна Лиҗ, хама йовсн назртан куунд хазаран молтлулэд уга залу - Калян С.

Куунд чиргдх. Быть обузой для кого-либо. Ацан болх.

Эгчнь өрк-бултәһән балке орад нүүхләнъ, көгшн ахнъ куунд чиргдлго, йирин бээдг бээдлэн солыигокар, торскн селэндэн улдв.

Күч узулх. Показать силу, насиловать. Чидлэр дарх.

Зуг оцдан куунд болн берэдт куч узулэд, хотн-хоша баэсн гертэснъ тулкэд карим; йовсинъ эн узлэ. - Бадмин А.

Кучм кургн. Жених, оставшийся жить у невесты. Күүкнәд орҗ өгсн көвүн.

Намртнь хэрү суркулъдан ирәд, нээмдгч класст орэк;аьад> Утнасн Хаалнин гертнь кучн күргн орҗ өгсн зэңг Мукөвүн соц- сад, бас кесг хонгтан энүнэ зүркн тогтун бэәсн уга. - Бадмин А.

124

л

Лошх кевтэ наалдх. Приставать, липнуть как банный лист. Бийнь тәвҗ өглго дахад йовх. Итклд орхар, таасгдхар зуһудх.

- Одак көвүн Элстүр нарчахитн яһҗ медсмби, хамдан йовхар бээлт? — гиэк; Бата суре. - Уга, долан уулд бэг. Тертн мел лошх кевтэ наалдхар седэд йовань эн. Би нам эрт эднэс йовхла, болх гиҗәнәв. - Эрнҗәнә К.

Лууһин сумнла харһх. Быть пораженным громом и молнией. Оһтрһуд цокулх.

Худл гихлэ, луунин сумнла харнҗ үксв. - Басңга Б.

М

Ма гих маань уга, мацгин хойр (һурвн) самнр уга. Быть невеждой. Не знать ни а, ни б. Не иметь представления о чем-ли­бо. Бичг-тамһ, йос-йор меддго кун.

Ма гих маань уга, мацгин хойр самнр уга, орс келнэс төрүц мэс күн бас йос меддви? - Тачин А.

Маань меднэхн! Да благословит всевышний! Деедс өр- шәтхә!

- Маань меднэхн! Якэк; йовнат? - гиен гергнәннь үгд Манҗ хэрү ду һарлго оде. - Дорҗин Б.

Мадна дотр ноха үксн биш. Сердце ведь - не камень. Өр-өвд- күрән геесн уга.

Өсэд, арен зурка-дола күрэд ирхлэнъ, мадна дотр ноха үксн биш, бийдэн зокаста хувц-хунр авч оме гинэд, мөңгинь егдг билэвидн. - Тачин А.

Мала-маам ул с (кун). Ни аза не знать. Төрүц юм меддго (кун).

- Тертн чик, зуг та бидн хойрла эдл, орс келн уга, мала-маам улс эднлэ ю күүндхмби? - гиэк; гергнъ залунан бэре. - Бадмин А.

Маля даахарн (мордх). Все от мала до велика. Ик баһ уга цугтан босх.

125

Маля даах тоотнъ дәәнд мордсн, көдлдг күн уга, күчр цаг билэ. Тегэд колхоз больн көдлҗ чадм күядҗ бээсмн. - Бадмин А.

Маля даахарн мордхмн. Хортныг оргэрн тулад боле чигн зог- сахмн, көвүд, соңсчант? - Эрнҗәнә К.

Эн хоорнд бас зэцг авлцсн каакнахна залус моля даахарн, мод бэрхэрн, мөртәнъ - морэр, морн у гань - йовнар энд-тендэс бу- трчдад, хурла натлн темцәд оркцхав. - Дорҗин Б.

Маля цокх зэ уга. Негде ступить. Диг дүүрң.

Анҗан цанан гернь моля цокх зэ уга, күн диг дүүрң. - Эрн- җәнә К.

Маляһан атхх, хазаран суувдх. Разориться, стать нищим. Вернуться ни с чем. Угарх. Юмн уга үлдх. Хоосн хәрҗ ирх.

Кезэнэк цаг болад, иим нале болен болхнь күчр пару үзүлх бээсмн. Зуд җил кесгнъ малянан атхен, хазаран сүүвдсн ирдг бәәҗ. - Нармин М.

Мана һара кун. Свой человек. Уха-санаһарн негн.

Эннь мана пара күн. - Басңга Б.

Мана кун хачкна. Мастер врать. Худл-хов келчкдг даслтга кун.

Невчк хальц Цевг өвгн үг-күүртән халад, үнн худл хойригхут- хад, олн үг келэд бээнэ. «Мана күн хачкна», - гинэд селгнд улс наадан бэрэд инэлдв.

Мана морн бас гуух. И на нашей улице будет праздник. Мана күцәҗ йовх керг бас уралан йовх.

- Арнулдтн, залус, - гиэк; Харла боев. - Негдвэр балхла, биитн кодлэд, эк;ил болад угав, дегд эрт. Хойрдхла, дала күцэсн юмн нандтн уга. Саальчнр сээнэр кодлхлэ, мини чигн морн бас сээюр гүух зөвтэ. - Нармин М.

Маңһаран һарһх (тәәлх, тинилһх). Похмелиться. Өмн өдрәр уусн әркин хориг дәкн әрк эдләд, бийән «тинилһх».

Эн күүнтн мацнаран нарнчксн бэәдлтә гиҗ, Алъма дотран сане. - Бадмин А.

Мацкдур өрүнднь мацнаран тәэлхәр көвүнэрн нег шил арк авхулад, бүклднь уучксн цагт Бораев ирв. - Бадмин А.

Эн нег чирктэ эркуунад, мацнаран тиниличк. - Бадмин А.

126

Маңһдурк өдр. Завтрашний день. Недалекое будущее. Хол бишэс ирх цаг.

Өр цәәҗәх кемлэ школан төгсәсн күүкд теңгсин көвәд сууна. Усна төвшүн урсхул хәләһэд, маңндурк өдр ямаран болхинъ ицл тәвәд, тагчг бәәцхәнә.

Маңһдуркинь маңдурк теңгр медх. Что будет завтра, знает один бог. Цаарандкнь бән-бәәтл, эврән йилһрх.

Хәләҗәйл, хәләй... маңһдуркинъ маңкдурк теңгр медх... түү- гинь күлдҗәйл... - Дорҗин Б.

Маңна авх (маңнад һарх). Быть впереди. Быть первым. Нүүрт һарх, түрүн йовх.

Би ямаран күүнән танд медүлхв... Батнасна Бовргиг тпадн җиндүрин маштг болнҗавузат, би ода бийнъ урлданд маңна авч чадх хурдн агт кевәрн бәәнәв. — Дорҗин Б.

Мини кеегчн долан урлданд орад, дөрвнднъ маңна болэк; нарч ирлә. - Басңга Б.

Маңна буух. Нахмуриться, быть недовольным, һурних, маң- сих. һундлта бәәх.

Канур үүриннь авч ирсн зәңг эс таасснь бәәдләрнъ медгдв: мацнанъ буугдад, чирәнь харңнутрад оде. Залу ә тасрв.

Маңна тиньгр бәәх. Радостно, счастливо жить. Зовлң уга, байрта җирһх.

Тиимулсин негнъ минь эн маңна тинъгр, оньдин байрта дүртә Балъҗр күүкн болҗана. - Дорҗин Б.

Өвгн эмгн хойр шүтәд, зальврад, бәәсн гиимтә хотан гелцд зооглулад, бэрц гинәд, нег лавшгин эд, нег цөөкн мөңг бәрүләд оркхла - гелцгин маңнанъ тиниҗ байрлдмн. - Бадмин А.

Матн-матн цаараһур, мана герәс холаһур. Пусть обойдет (нас) стороной. Да минует (наш дом) беда. Аюл холаһур давг гиҗ зальврҗ келдг уг.

Кеер арьс түүэк; йовсн күүкд күн җиврән делдго төмр шову үзн, арнс түүэк; йовсн уутарн чирәнән халхлҗ, «матн-матн ца- аранур, мана герэс холаьур» гиэк; зальврв. - Бадмин А.

Матьхр ухан. Запутаные, сбивчивые мысли. Хаҗһр, тодрха биш, бүтңгү ухан.

127

Дотрк матьхр уханинь мааҗҗ, пацлдэк;, өмнэснъ келүв. - Нармин М.

Мах бәрх. Полнеть, набирать вес. Тарһлх, махшх.

Эн Бульнтн басл мах бәрҗ... Нам седкләрн байсад иигҗ кевтә... - Эрнҗәнә К.

Махан нохад идүлх. Потерять свое (букв. своё мясо скормить собаке). Бәәсән геех. Эврә юмнасн хаһцх

Манҗин өрәсн өвртэ үкрин төлә махан нохад идүлхэр седдг күн бәәхий? - Эрнҗәнә К.

Мах-цусан әрвлл уга. Не жалея живота своего. Әмән өгх.

Энд цугтан нег ухата, нег күн мет, дегц орн-нутган харсч, мах-цусан эрвлл уга йовцхана. - Нармин М.

Махла авх цол (чөлән, зав) уга. Не поднимая головы, не раз­гибая спину. Кодлмш дала болад, амрдг цаг уга бээх.

Сурпулин гүргү улм-улмар икдэд, цаг медмҗ уганар өңгрэд, хаврин шүүврин цаг оордэд, махла авх цол уга болад ирв. - Эрн- җәнә К.

Селэнэ тал дунднъ бээх совхозин конторт тарлцтсн хамрта, тоста чирэтэ, колен ивтрсн киилгтэ улс махла авх чөлэн уга йовх бээдлтэ, сольвлдад, орад-парад бээнэ. - Эрнҗәнә К.

Махлата мал. Тупой, недалекий человек. Тент, экн-толһа уга кун.

Манла эдлднъ бас зовтэ ям даалпв. Зуг сурпулъ-эрдм уга махлата мал улс өөдэн парад йовхла, күүнэ хорн буслад бээнэ. Эргндэн танла эдл сурпульта күн уга болх. - Нармин М.

Залу с, болпатн. Энтн мөргүлин гер. Манцин кецин ахлачв гинэт, махлата малый бээдл парад япэцахмт? - Эрнҗэнә К.

Я, түнүнд юн болпалдан бээх билэ! Махлата малмудас күн ээдв? - Басңга Б.

Махмуцнь хатурсн болад, колнь шулудад ирх. Стать бод­рым, почувствовать лёгкость в ногах. Сергг, шудрмг болх.

Керүл-цүүгэн болад оркхла, махмуднь хатурсн болад, колнь шулудад ирдг билэ. - Нармин М.

128

Махмудыг шатаж шарклулх. Обжигать тело, причинять ду­шевную боль. Цогц, седкл зовах.

Нүднэснь парен нульмсн хувцим ивтрээк;, махмудым шатаэк; шарклулв. - Нармин М.

Махн толһа. Тупоумный. Глупец. Эргу, муцхг, тенг.

Ода альдаран эрлв гихв, кишва махн толкаг! - Тачин А.

Махнь махшад, шөлнь шөлсәд уга. Еще не окрепнувший, физически не возмужавший. Өсәд-төлҗәд уга.

Махм махшад, шөлм шөлсәд уга цагтм малан хәрүлкдг билэ. һурен, арен, кучн җилин эргцд, хойр нарн болзгта, мухла болэк; йовлав. Э! Мухла болэк; йовлав. - Манҗин Н.

Ода бийнь махнь махшад уга, шөлнь шөлсэд уга, уПн уньнас карчах үг, идр наста, икрхг седклтэ мана кесгиннъ толкад уга тоолвр. - Бадмин А.

Махнь шүүрәд бәәҗ. Немного похудел. Невчк эцэд оч.

Гилэш ээҗнъ махнь шүүрәд бээсн боле чигн, ода чигн чацк келтэ-карта эмгн, герин омн арс идэлэк; сууна. - Нармин М.

Мек-тах һарһх (дасх). Хитрить. Ааль-җиил олзлх.

Мек каркэк;, менд йовнав гиэк; санхмн биш... Джэк; чамаг иим мек карксичн медхлэ, Поста гидг дээнэ йосар догшн засгла харкулгдхч. - Эрнҗәнә К.

Меклә һәрәдәд, тецгрт күрх. Очень медленно и долго (букв. пока лягушка до неба допрыгнет). Йир удан.

Тер чини Опан Шевләг көндрэд картл, меклэ кэрэдәд, теңгрт күрх. - Тачин А.

Мекләд ноосн урһтл күләх. Ждать, когда на лягушке вырас­тет шерсть. Когда рак на горе свистнет. Күләҗ тус уга.

Цаста та хойрла эдл цаган олэк; чадл уга, эврэ дурн бээв чигн, зөв өгхш гикэд, меклэд ноосн уркхинъ күлэкэд йовхмн биш. - Эрнҗәнә К.

Меклэн ноосн махла авч огнэв. Ничего не дам. Ю чигн өг- шгов,

- Нанд ямаран белг авч өгнэч, күргн? - гиэк; Ута шоглв- Чамд меклэн ноосар өлгсн махла авч өгнэв. - Тиигхлэ, Поста

129

ьэргч, дәкҗ чамд нөкд болшгов, - гинәд Ута буру хэлэнэд кевтв. - Эрнҗәнә К.

Мендинь медх. Проведать. Навестить. Эрүл-мендинь, яма- ран бәәхинь медх.

Тегәд, кеду дүңгэ көдлмшт даргдҗ бәәсн бийнь, тер белүсн, өнчн үлдсн тоотар орад, өгәд-авад эс болвчн, мендинь медәд, нег хойр амн үгин селвгән өгәд, таалхинь — таалад, керлдхинь - керлдэд чигн ьарад одна. - Бембин Т.

Мин сиикән хәәх. Искать подходящую невесту. Бийдән зөв күүк шинҗлх.

Хоңьрин гер авх цагнь болад, эцктәнэн күүндәд, мин сиикэн хәәх болэк; ьарв... - Хальмг тууль.

Мини буйиг түүнә һарар келгх дүңгә үг. Зависеть от ко­го-либо (букв. даже панихида по мне будет совершаться его ру­ками). Күүнә һарар һал шиләх дүңгә үг.

«Дүцнхд, мини буйиг түүнә ьарар келгх дүңгэ үг Шишкин келәд оркв эсий?» — болад дотран күүндә бәәтл, агропрамас Эрднь Бораевич болн Александр Афанасьевич хойр ьарч ирцхэв. - Тачин А.

Мишгинь үүрүләд, кишгинь авад көөх. Все забрать и про­гнать, как нищего. Бәәсинь булаҗ авад көөчкх.

Эс тиигхлэ, үвлин дундурт чамаг мишгичн үүрүләд, кишгичь авад көөх, тер цагт би тер мигигтчн харннад үксн хөөнэ күи болнад дүрэк; өгнәв. - Тачин А.

Моһа өврлсн мет (моһа үзсн әдл). Словно змею пригреть Дегд дурго болх.

Турун өдрэсн авн Саңнок;д эн дурго билә. Эврэннь хөвдән цө крэд, эндр өдр күртл, өдртнь гер-бүлин даалһвр күцэһәд, асх нднь гергнь болэк; өвртнь орхларн, моьа өврлсн мет, махмудн киит урсдг бэәсмн. - Бадмин А.

Намаг үзхләрн, негл мона үзсн балнач. Би чамд ямаран му кх нарһсмби? - Саңһҗин Б.

Коля цаас авад, зөвәрудан умшчанад: «Акад юмби? Эн Анҗ янад Батад дур уга балад бэәнә. Энүг үзхлэрн, мона үзсн эс болна», - гиэк; өврсн бәэдлтәһәр келв. - Эрнҗәнә К.

130

Моһад хатхулсн мет. Словно ужалила змея. Юмнас әәһәд, үргәд чочх.

- Кемби? Дэн гиен болад оддмби! - гиэк; Гернзл суусн ормасн, моьад хатхулсн мет, өсрҗ босад, хойр наран сарсалнад, Мергн тал гүүв. - Эрнҗәнә К.

Модан бәрәд үлдх. Остаться лишь с одним посохом. Оказать­ся без самого необходимого. Цуг бәәсн хамг юман гееһәд үлдх.

Цен җил хооран түүмрәс көлтэ Түрвэ гер-маласн, өлг-эдәсн хаһцад, модан бэрэд үлдлэ.

Модн көшә болад бәәх. Сидеть как истукан. Ә-чимән уга көндрлго суух.

Мел иигэдмодн көшэ болен күн, күн болһнд таасгддмн биш...

- Эрнҗәнә К.

Модн шалврта мет зогсх. Стоять как истукан, как пень; стоять, словно вкопанный (букв, стоять как будто в деревянных штанах). Суулго, мел кол деерән бээх.

Олн улс бээх герт суух зэ уга болад, бакчуд дегц модн шалвр­та мет зогецхав.

Мордхин үг негн, морнэ чикн хойр. Дела важны, путь да­лек, кони оседланы. Керг даалһврта, хаалһ ут, колгн белн.

Ода йовх кергтэ. Мордхин үг негн, морнэ чикн хойр гиҗ келдг эс билү? Хар мөрн хантрата. Хүвсхэд одх деерэн бээнэ. - Эрн- җәнә К.

Мөлҗәд-мошкад бээх (сурх). Допытываться. Эрэд, сурад некх.

Шавтад, шинэс ирсн салдс болннас эврэннь полкин тускар молэк;эд-мошкад сурдг авъяста. - Бадмин А.

Мон бийэрн. Собственной персоной. Эврэн одх.

Көгшн аав бийнъ тас уга боле чигн, бичкн ачиннь хүрмд мон бийэрн орлуад, йөрэлин үгэн келх - эркн биш күуэх кергм гиэк; тоолв.

Менк ноортэн орх. Заснуть вечным сном, умереть. Өңгрх, сәәннь орнд торх.

131

Аав ээҗ хойрнь күүкн көвүн хойран тач авад үмсчкәд, күмни мөңк нөөртән орад унтв. - Хальмг тууль.

Мөр болхнь. Быть может. Авось. Хөв бәәхлә, болад чигн одх биз.

Мор болхнь, Манҗин үлгүриг цунар эмтн даххгиэк; нәэлҗэхт.

- Дорҗин Б.

Мер кишг гих. К счастью. Удачно. Хөвәр. Хөв болҗ.

Мөр кишг гисәр түңгән өмнән оркчкад, Мелютин тал хәлэнә. - Бембин Т.

Мөр-мөңгән тоолдго. Не считаясь с физическими и финан­совыми затратами, һарһсн һару тоодан авлго.

Илднь келнэв: «Йоста шамдна, медрлтә, седвэртэ, мөр-мөң- гэн тоолдго, өңгәр хотд авлгддго улс тэвх кергтэ», - гииэд, Сээхэ бийнъ бас залуниннъ оер суунад, хотан уув. - Тачин А.

Мер мордх (хазлх). Брать след. Колин ормар йовҗ, геедрсн юман хээх.

«Ой, ой!» - гиэк; Коля аман бэре. Мор хазлхла, мор нардгоэк;. һацата, тер сонь ик хур орсмн бэээк;. Тер нал өгсн күн аднхларн, цокарта хар модн нанзан унначксн бәэҗ. һанзин эзн олдхш. - Эрнҗәнә К.

Не, Богта, нуунад, ноонэд керг уга. Мер тананур орад күрч ирв. Хэрүцдг арн танд уга. Үнэн келен күүнд үкл уга гидг биший. - Эрнҗәнә К.

Мерен далдлх. Заметать следы. Гемшәлһнәс зулад, олн мек һарһх.

Буру йовдл нарнсн толэдэн залу морэн далдлад, бээсн назран соляд, энд-тенд бултад йовна.

Мөрән үзх. Сходить по нужде. Сходить в туалет. Кеер одх.

Банчуд нарлдад, мөрдән тәвэк; идүлцхэв. Бийснь морэн үзхэр тедүкн бээсн сала темцэд нарцхав... - Нармин М.

Бакдг зүн бийд уята мернэ арданур давэк; народ, морэн узе. - Дорҗин Б.

Хаалнин амнд нег тарха-хоҗнр көвүн барун нартан хүрс бэрчкэд, морэн үзэк; сууна. - Бадмин А.

132

Мөрн дел деер. Делать что-либо наскоро, на ходу, сразу. Адһҗаһад кех, адһн-шидгн кех.

- Дегд кунд стен болҗана, - гиэк; пииср Манҗин Улан келв. - Морн дел деер өгдгмөңгн теднд альд бээх билэ. Болзг өгхмн. Цаг заахмн. - Нармин М.

Зун тэвн - зун эк;ирн эк;илэ йовдлмудыг тер кевэрнъ босхна гидг - морн дел деер кедг керг биш. - «Хальмг үнн».

Тер хамгин уршгиг морн дел деер йилнэк; болшго, цааранднь бэн бэээк; йилнрх. - Дорҗин Б.

- Сәәнәр ухалх кергтэ. Энчн морнэ дел деер куцэдг керг биш, - гиэк; Җембэ хооран саав. - Бадмин А.

Мөрнә тохм хагсаҗ бууһад уга. Не задерживаясь подолгу. Удан бээдго, тордго.

һазанас, хэрэс ирсн хальмг, орс уга Бергэсинд ирдг билэ. Лиэкрлнд орс кун биш, хальмг күүнэ бийнъ мөрнэ тохман хагсаэк; буунад уга юмн. — Бадмин А.

Мөрнь гүүх. Дела идут как по маслу. Кергнь күцәмҗтәһәр йовх.

Ода чигн чини морн хурдар гуухмн. Ахрар келхд - орман куунд булагдш уга болвч. - Эрнҗәнә К.

Морнь хашндх. Медлить, не спешить, задерживаться. Уда- дад, ард үлдх.

А-а, көвүндэн золһэк; йовлт? Мөрнтн хашцдад бэээк;. Өцкл- дүр увлзңгән орад нүүэк; одла. - Эрнҗәнә К.

—Мөрнчнъ хашцдад бээв. Махан идчксн цагла ирэд бээвч. Шөл кеэк; өг, - болэк; Боврг гергндэн келв. - Дорж;ин Б.

Мөсн зүрктә күн. Человек с ледяным сердцем. Безжалост­ный. Өр өвч биш.

Үнн боллго. Дэкн ууьн көвүнь цергэс ирсн, терундэн хот кеэк; өгхэр авсн бэээк;. Өрчдэн мөсн зүрктэ кун тиим йовдл нарнхгов. - Бадмин А.

Мөшкәр авх. Допрашивать. Сурлһа кех.

Одал өрүнэс авн эклэд шинҗләд, эрэсинь эргүлэд, эн улсас мөшкэр авч, сурж; бурткх гиэк;, Боврг Песоцкий хойр тоолҗа- сар парен уга. - Дорҗин Б.

133

Му ДУ һарх. Орать истошным голосом. Орклх, бээгх.

Тер агчмар олз кенәд, пистулан татад авлннла Саңнэк; үзн, му ду ьарад авб. - Бембин Т.

Му заяһан эдлх (үзх). Терпеть муки. Кучр зовлңта җирһл даах.

Намаг иигҗ хэр күүнә герин шунуд му заянан эдлҗ кевтхим соңсад уга болх... - Эрнҗәнә К.

Му заята. Несчастный. Кишг уга.

Му заята улсл чигнльв бидн. Дур-седклэн келдг арн уга гидг.

Од гиснднъ одх. - Басңга Б.

Манла ирҗ кодлх юн му заята улсвта? - Басңга Б.

Му йор. Грех. Килнц.

- Му йорта юмби?! - болҗ деер бээсн улс хээкрлдв. - Нар­мин М.

Му келх. Сквернословить. Клеветать. Күүнә тускар хов зоех. Бузр-язр үг күрлх.

Санҗ садн-элгәрн Манҗинд цуглрад ирәд, му келәд, үүдинъ авад, ээрэд бәәнә. - Манҗин Н.

Му күүнд му немр болдг. Невезучего человека всюду поджи­дает неудача. Хахсн деер мах булана гидг.

Ода энл эн, му куунд му немр болдг бәәҗл. - Хальмг тууль.

Му нер егх. Опозорить (очернить) кого-либо. Неринь һутах.

Гертэн көгшрәд, бу г болхар бээнч? Бийдм тиигэк; му нер өгхэр бээнч? - Басңга Б.

Му нүдәр (мууһар) хәләх. Выражать недовольство; таить злобу против кого-либо. Дурго болх, му санаһан нуух.

Нээрин йовудт көвүн медәтә күүнлэ үгцэд бээхлэнь, авннь му нүдэр хэлэв. Ачнь хэлэцинъ медэд, келэн татад тагчгрв.

-Лееэк;н, суутн, - гичкэд Казн; Босхмэк; тал нүднэннъ булцгар муунар хэлэв. Нанцх зев гихлэ, болад бээхгов гиен бээдлтэьэр Босхмэк; җөөлнэр хэлэв. - Эрнҗәнә К.

Му сана орулх. Заставлять думать о плохом. Му юм ухавд орулх.

Энунэ уханд хееч Нэдвдин келен үг дэкн-дэкн теенрэд, му сана орулад бээв. - Тачин А.

134

Му уха орулх. Наводит на мрачные мысли. Му юмна тускар эклэд ухалх.

Хальмг теегт ирчкәд, түрүн болҗ үзҗзх үвлин азд бәәдл Ма­кар Михайловичд зөвәр мууха орулҗана. - Тачин А.

Му ухан дотрм орад бәәв. Закрались горькие мысли. Әәмшг- тә санаһар чееҗән зовах.

Му ухан дотрм орад бэәв - эн җил наң болхла, арн тасрхмн, зунар зудҗ одх бэәдл нарчана. - Нармин М.

Му үүлтә (муульта). Несчастный. Зовлңта, кишг уга.

Чонмудт шуучулхар нарч йовсн намаг, янлав, янлав! Яһсн му үүлтә әмтн бәәсмби? - Басңга Б.

Му хәәх. Искать в ком-либо или в чем-либо плохое. Күүнә дуту-дундынь илдкҗ авад, хар санандан олзлхар седх.

Бидн хойр үнүнд му хээли, Эрнҗән? - Басңга Б.

Му юмн үзгдлго, үснэ үзүрәр давтха. Пусть беды пройдут стороной. Зовлң бичә харһтха.

Му юмн үзгдлго, үснә үзүрәр давтха..., боле күч өглго үзгдәд одснас цааран... кен меднә. Эднэс чигн тус үздг саам харнад чигн бээх... - Дорҗин Б.

Му-сәәндэн орлцх. Осыпать оскорблениями, грубо поносить друг друга. Нег-негэн му келх, харах.

Невчкн цаг өцгрхлэ, медгдв, айстан бидн халурхад, эмтнэ нүүрт нег-негнәннъ му-сэәндән орлцад, ноолдн гивүвидн.

Мусг инэх. Усмехаться, лукаво улыбаться. Инәсн бәәдл һарх.

Мусхлзх.

Мергн мусг инэчкэд, хойр амта хавал авад, катг эрге. - Эрн- җәнә К.

Мууһан Ьазаран һарһл уга бээх. Не вынося сор из избы. Бу- ру-бузран эмтнд медүллго дотран үлдәх.

Ода иигэд гер дотрасн муунан назаран нарнл уга бээхлэ, негнь меде чигн, негнь медхш. - Саңһҗин Б.

Мууһинь малтх. Бередить рану (душу, сердце). Касать­ся того* что крайне задевает, болезненно беспокоит кого-либо. Күүнә өвдкүринь көндәһәд келх.

135

Кезэнэ болен эвго йовдл келәд, мини дүүнин муунинь малтх санан янад чамд орв? Талдан тпөр чамд олдснугай?

Мууһин нүднд үзгдх. Показать себя с плохой стороны. Бийэн му талас медүлх.

Боврг Советин йоснд муунин нүднд үзгдҗ йовен уга кевтпэ билә. - Дорҗин Б.

Мууднь күрх (орх). Мучить, донимать. Зовах, чидлән үзүлх.

Янвчн түүнә мууднь күрхв би. Йир зогеча зуг. һарсн дү билә гиҗ хэлэхн у гав. - Басңга Б.

Юмиг муурулхар, дордулхар одхларн, мууднь күрәд, мокинь җаҗлулад, кесинъ нэәд күргәд оддг... - Дорҗин Б.

- Чи эн эврән әрэ көлән дааҗ йовх өлн күүк юн гинәд, мууднь орад мөшкәд, ноолад йовнач? - Куукан А.

Муулян эдлх (мокан җаҗлх). Терпеть невзгоды, нужду. Зов- лң үзх. Түрү-зүдү даах.

Юуна төлә, кенә төлэ идх-уух хот угаьар гилтэ, унтх-кевтх бэәрн уга гилтәһәр муулян эдлэк; йовдг болҗанав? - Дорҗин Б.

Муулян эдләд, мокан җаҗлад күрэд ирхлә, усн уга болэк; генүлнэ биший. - Бембин. Т.

Бичкн наснасн авн энтн муулян эдлэд, мокан җаҗлад, тенэк; йовсн эмтн. - Дорҗин Б.

Муулян хәәх. Обречь себя на муки и страдания. Медә бәәҗ, зовлң эрх.

Эмтнэ дуунинь соцсчкад, Төмр-лаң: «Мини таем ханад уга цагт нам тал орнав гих юн муулян хээсн юмн билэ, оруллт наа- ран», - гинэ. - Басңга Б.

Н

Нааһан нарн боляд. С виду солнце красное, а внутри холод (о человеке). Сән дүр үзүләд, хар сана зүүх.

- Наанан нарн болад, цаанан Поста зээсң тохмта күмб гич- кэд, цааьин цань уга хар саната күн бэәҗит, - гиэк; келнэе. - Эрнҗәнә К.

136

Наад бәрх. Смеяться, дразнить. Дөөглх, инәд кех.

Цааранднь урдк кевтән бәәсн болв чигн, Хамэкрг сү доран чолу хадмад йовла. Бийән дөөгләд, наад бәрҗэнә гиҗ, тер санла. - Бадмин А.

һәрэ намар наад бәрхәр седв. - Манҗин Н.

Бата бийәрн наад бэрҗәхинь меднә, хәрүцдг арн уга. - Эрн- җәнә К.

Наад өргнд бәәх. Быть на грани чего-либо. Юмна өмн-өргнд бәәх.

һалзн үкр туһлчксн, тпунлнъ цасар бүркгдҗ мөстрсн, көрхин наад өргнд бәәэк;. - Нармин М.

Наадк-цаадкинь эс медх. Не знать самого главного и су­щественного в чем-нибудь; не знать сути дела, һол учр-утхинь медлго бээх.

Наадк-цаадкинь медлго, зүтклдҗәх хойр күүнэ хоорнд орад, залу үүрмүдәсн шоодулв.

Наадк-цаадкнь һәәд одг. Мелочи - не в счет. Үлү-дутунь кергтэ биш.

Наадк-цаадкнь нәәд одг. Ялынь өгнәв. Тунлта үкр саасн бо- лад автн, тиигэд танд улдг. Хар хуухан мааҗад, җөөлрәд заг­се. - Нармин М.

Наадн болх. Стать посмешищем. Инэдн-зог болх.

Болх ода таднд заргдсм. Маңндурас авн көдлмш хәәҗ орнав.

Эрэ доч ьарчкад, амтнд наадн болна гидг. - Тачин А.

Наадна керг (төр, юмн) биш. Дело непростое (нешуточное).

Амр, гиигн керг биш.

Бовргин давхцсн, экрмдсн үгмүдин аюнар болхла, наадна керг биш болҗах бәэдлтә. - Дорҗин Б.

- Мерн гидг - ухата адусн. Кеер үкл уга, гертән ирэд үкэкр- хнь... Бича нундтн. Энтн наадна юмн биш, -гиҗПүрвә овгнхорв. Эзнә килнц эңкрлҗундг морэрнь нарчана гидг эн. - Нармин М.

Инспектор бээсн көвүг иирин таньдг, наадна тор биш гиэк; санад, көвүг котлэд, бичкн өрәд, конторт, авч ирҗ суулнв. - Нармин М.

137

Наадна толә биш. Не ради смеха (шутки). Гун учр-утхинь медулхор.

Дотр - олна хот гиҗ, наадна толэ келен уг биш болх. Бүкл хотарн эдлдг төлэднъ тиигҗ келдг бээсмн. Нармин М.

Наадна үг терт харш. Шутки шутить - делу вредить. Тоолвр угаһар келчкен уг салтрта болдг.

, Наадна уг торт харш гинәд бээнэв, заргднав, аш суулднь байн Гришкинд бәәх болҗ паре. - Эрнҗәнә К.

Наадна уг торт харш болна гидг юмн болн гиҗәх кевтэ. - Эрнҗәнә К.

Наар у га одх. Исчезнуть (пропасть). Уга болх, геедрх.

Ковун удин омн кеер көдлҗәх эцкдэн хотынь авч одла, терү- гэр шалтад, асхн култр наар уга оде.

Нам гиһич! Вот как. Даже так. Тиим гиһич.

-Ямаран болэк; гиҗ, цугтан дегц сурцхав. Таен киитэ болвзго гиэк; әәҗәнәв. - Нам гинич. Бәрэк; хэлэх кергтэ. - Нармин М.

Нар узэд уга (бути нар үзәд уга шаху). Не знать просвета в жизни. Байр, сэн юм медэд уга; җирһл харһад уга.

Наснани туршарт гилтэ бутн нар узэд уга шаху кун бэээкрм.

- Дорҗин Б.

Нар узлго однав (од). Да не видать мне (тебе) солнца. Прова­литься мне (тебе) сквозь землю.

Неричн нутахин орнд, нар узлго однав... - Эрнж;энэ К.

Нарн арахад бэргдх. Солнечное затмение. Сар Нариг хааһад, цаг-зуур хармһутрх.

- Дэрк, дэрк, узэкрнт: цаатн Нарн арахад б эргдэк;! Үмкэд авчкҗ! Бу хатн, томр хэргултн, арахаг ургэтн! - гиэк; тек сахлта овгн хээкрв. - Эрнҗәнә К.

Нарн шицгрх узг. Сторона захода солнца (букв, сторона, где растворяется солнце). Нарн суудг узг.

Не, энугэсн народ, нарн шицгрх узгур курэд, хар морнэннь килне уцндачк: чцмк ноосн уга чилм хар мөрн гуунэд курэд ирх. - Хальмг тууль.

138

Нас зүүх. Достигнуть преклонного возраста, дожить до глу­бокой старости. Медәртлән бээх.

Мана аавиг эмтн тевчэд келнә: зун җилин насиг зүүсн, түмн җилин буйиг хурасн күн.

Насан барх. Скончаться от старости. Наснь ирәд, сээни орнд төрх.

Җирнлин хаалһнъ төгсхдэн ирэд, көгшә бийнь чигн зовлго, эл- гн~садан чигн зовалго, насан барв.

Насан наслл уга од (однав)! Да будет короток твой (мой) век! Будь ты (я) проклят! Му зая үз (үзнәв)! Үк (үксв)!

Үнҗгә Хүрмчән өмн өлгәтә улан дарцгиг шүүрч авад, өмнән эс залдмн болхнъ, насан наслл уга одев! - Калян С.

Наем ахр болг! Да будет моя жизнь коротка! Ут җирһл үзл уга однав!

Наем ахр болтха, чиндмн эдэе дотанар, чимгн дотрк экнлэ әдләр бәәлнхв. - Басңга Б.

Насн чилх. Закончить свой век. Прожить жизнь. Җирһл тог- сх, өңгрх.

«Көөрк насан чилтл, назр деер бээсн бийинь, эмч гелц эмгнд тпуелх биш, тушанан халдахинъ ода күртл медэд уга чигн эн», - гиэк; дотран сане. - Манҗин Н.

Наснани цегтән күрсн күн. Престарелый человек. Зөвәр копии, отлей наста күн.

Хүрмин нээриг наснани цегтгн күрсн кургнэ аавнъ седклиннь үүмә дарад, йөрәләр эклв.

Наснь харш. Несовместимость года рождения невесты и же­ниха. Күүкн-күргнә һарсн җилнь эс ирлцлһн.

Көвүнд гер авч өгхәс урд эк-эцкнъ хурлд одад, күүкн-күргнә насинь хэлэлндг бәәэк;. Кемрәкрн наснь харш болхла, тедн, кезәңк авъясар, өрк-бул өндэлнх зөв уга бәәсмн.

На-ца гих. Поднимать шум. Шууглдх. Нирглдх.

Хойр давхр цанан керм Иҗлин дунд үзгдсн болла, на-ца гил- дәд, эмтн бедртл, пристаньд ирэд зогсад бээв. - Бембин Т.

139

Нәәмн көлтә берсн. Всемогущий, вездесущий ферзь. Чидл- тә, арһта (шатрин берсиг иигҗ нерәддг).

Нэәмн көлтә энтн, альдаран болв чигн йовдг гиҗ деерлкв. - Нармин М.

Нәр-наад кех. Праздновать, веселиться. Байрлх. Нәәрлх.

Меклэ зунь дуусн нәр-наад кенэд бээҗ, хотан зөөҗ авхан мартҗ оркна. - Хальмг тууль.

Нег ааһта-шанһта бәәх. Жить дружно. Хамдан ни-негн, бәәсән хуваҗ эдләд җирһх.

Таен җилин туриларт нег аанта-шаннта, нег нуувчин төртэ, институтд бэәсн хойр көвүнд күүндх төрмүд дала болх гиьэд, Мукөвүн теднэ ни-негнд байрлад сууна. - Бадмин А.

Нег амн үг даалго. Не стерпев ни одного его слова. Келен үгәснь нег чигн үг эс тесч чадх.

. ..«ХээмнъХартинХар Кукл, ах бергн хойриннъ нег амн үгда­алго, хамаран йоввч?» - гинэд үүлн өңгтә көк бормөрән көлглэд, ардаснь көөнэд парна. - Хальмг тууль.

Нег аю. За одно с кем-либо. Попутно. Әмтнлә хамдан.

Би эдниг солъхар Зегстин экнд йовен адуна хош орхар мөрән тохчклав, тегэд нег аю эдниг дахад нарув. - Эрнҗәнә К.

Нег эмсхлд. На какой-то миг (букв. на время одного вздоха).

Нег агчмд. Йир түргәр.

Нег эмсхлд дэкэд тагчг болад оде. - Нармин М.

Нег бозин аадмг идх. Есть-пить из одной чаши. Хамдан өсч босх.

Эн хойр нег хотнд парад, нег бозин аадмг идэк;, нег халцха деер шана наадэк; өссмн. - Бембин Т.

Нег деевр дор бээх. Жить под одной крышей. Хамдан нег герт бәәцхәх.

Халъмг Таңнчурн туугдлннас ирсн халъмгуд бээх гер уга бо­лад, түрүн авгтан хойр-нурвн бул нег деевр дор бээв.

Нег дууһар одх. Погибнут в первую очередь и сразу. Юмна турунд, дарунь укч одх.

Кемр шуурнта, салькта, цаста үвл балхла, мана малмуд нег дуунар одх, нег үлү бод мал. - Тачин А.

140

Нег кииһәр (дууһар). Одним духом. Кииһән авл уга. Нег дамар.

Бадаш келҗәнә: «Ав өөркән, Ювенил, арнта бол.җ, шуд нег ки- иһэр аршалчк, тпуслхас биш, тушанан халдахн уга». - Бембин Т.

Элстэс, района цутхлңгас олн әмтн ирҗ, дөң болҗадгҗ гим;, Чимд Сарангович келхлд, уурм күрәд чигн, нундад чигн, до- тран кендән келхв, кендән келхв гиҗ йовсн сананан нег дуунар келчкүв. - Тачин А.

Нег көлтә юм татх. Натворить нечто страшное. Саалттта юм һарһх.

Йир эн кишго доскиг нег көлтә юм татх гиҗ сана биләв. - Басңга Б.

Нег күн кевтә. Как один человек. Ни-негн, хамдан йовх.

Эн дээнд олн келн-улсин күүкд, көвүд нег күн кевтә дәәлдҗ йовна. - Нармин М.

Нег мөслх. Принять твердое решение. Хату шиидвр авх.

Цедэн канцхн әәдг юмнь - харал. Шиндэ харанад әэлнҗ авч. Шиндэд дав дер талдан селм уга. Боле нег мөслсн күн ьанъдгта болдмн... - Эрнҗәнә К.

Нег өөмс эләсн күн. Человек, который шел по жизни вместе. Хамдан өсч-боссн күн.

Боле, Ноост, би чамаг үүрән гинэд, дэкэд нег өөмс эләсн күн болад, чамд селвгэн огчэнэв. - Тачин А.

Нег уульх юмн уга. Нет детей. Бичкн күүкд уга.

Ма хойриг тушчах нег уульх юмн уга. - Тачин А.

Нег худгас ус уух. Пить воду из одного колодца. Эдл-ахунь, хот-хоолнь хамт бээх.

Янв чигн бидн нег худгас ус ууэк; йовсн улслм. Нег ээмгэ-отга көвүдвидн. Нег-негән хәләэк;, дөң-тус болҗ йовхмн. - Эрнҗәнә К.

Нег чигн ноха меддго болдгар кех. Чтобы никто не знал. Кен чигн меддг угаһар кех.

Зуг дун-шун уганар, нег чигн ноха меддго болдгар кех кергтэ. - Бембин Т.

141

Нег чигчәднь эс күрх. Не стоит и мизинца. Төрүц үн уга болх.

Нег көлднь гидг үг бээдв? Нег чигчәднь күршго гиҗ келдмн. - Басңга Б.

Нег юмна захд орҗ авх. Начать заниматься каким-то делом, устроиться на работу. Экләд көдлх орм олҗ авх.

Одачн баахнч, тер сурнулян чилэнэд, нег юмна захд орҗ авх- нч түрүләд. - Тачин А.

Негән үзх. Испытывать свои силы (в поединке). Чидлән сорх.

- Эн хаанла негэн үзх юмн, - гинэд баатр орнь ура дуудад...

- «Җаңһр».

Негинь олх. Разобраться, выяснить в чем дело. Торинь йилһҗ авх.

Цөөкн өдрин эргцд эн керг-төрин негинь олэк; авх кергтэ.

Негл бүлк зальгсн кевтэ бүлтәх. Замереть, замолчать (букв. словно проглотил сухожилие). Аман бәрәд, юм келҗ чадлго суух.

Келкдэ Эрднътн, негл бүлк зальгсн кевтэ, бүлтэнэд, тагчг суув. - Тачин А.

Негл дәәнд мордҗах кевтэ. Словно провожают на войну (спешка, суета). Нирглдэд шуугх.

- Үг уга бэәҗэьэд, негл дээнд мордҗах кевтэ, на-ца гинэд аднанад, ардан хэлэлго йовна, — болад, гергнъ ардаснь хэлэнэд үлдв. - Тачин А.

Негл сиикэснь авад татсн эдл. Быстро растет, тянется кверху (букв, словно за серьгу кто-то тянет). Йир шулуһар өсх, бооҗх.

һазрин өвсн, негл сиикэснь авад татсн эдл, сунэк; нарн тал өөдлв. - Нармин М.

Неги деернь һарһх. Принять окончательное решение. Нег мослх.

Эн күүгнегн деернь эсьарнтл, маднд амруга. -Хальмгтууль.

- Йир ода негн деерчнь нарнчкслч гиҗ йовлав. Боле улан чирэ гидг хату юмн санэк;... - гиэк; келэд, Манок; буунан назр түшүлэд тайгшлв. - Дорҗин Б.

142

Негндән тохлһн. Не на жизнь, а на смерть. До последней кап­ли крови. Әмтин сүл әмсхл күртлән, әмән һартлан.

Баатр саадган, үлдән далвчлад, хурц л^идэн эмәлин бүүргт теңнәд, өшәтнртә негндән тохлннд белн болв.

Нег-негән чимкҗ үзх. Проверять друг друга (букв. пощипы­вая друг друга). Шалһҗ, сөрҗ, хәләҗ үзх.

Нег-негэн чимкҗ үзәд, нег-негнәннь чидл хәлэлдсн болад, хая- хая шүрүһәрхарнчкад, наад бийднь ик дала дәнуганар бәәсн цаг. - Нармин М.

Нер һарх (дуудулх). Прославиться. Олнд медгдх. Туурх.

Эцкнь чигн нер ьарад бәәсн сән хулхач бәэсмн. - Басңга Б.

Шведлә ноолдхд халъмгуд бас берк гидгәр нер нарч ноолдснь тууҗд бәәнә. - Бембин Т.

Каакнахна әңгд хулхад дассн, сүв-селвгтәһәрн нер нарсн Микүлә Утнасн... - Дорҗин Б.

Тиигхлә, бидн чигн бийән бэрҗ, нерән дуудулх зөвтәвидн. - Нармин М.

Нер тасрх. Исчезнуть бесследно. Выродиться. Тохм уга болх.

Кезәнә өрк-бүлд дарандан күүкн үрн нархла, эцкнъ нерм та­срх гинэд, зөвэр нунддг бәәҗ.

Нерн кергтә. Нужно имя, нужна известность. Нертә, тоомср- та күн кергтә.

Оһтр чигн болг, нанд онтр нунҗн кергтэ биш, отг-нутг до- тран нерн кергтә! - Эрнҗәнә К.

Нертә-туртаһар күцәх. Выполнить с честью. Өгсн даалһв- риг шунлтгаһар төгсәх.

Мини эцк зөвэр наста болв чигн, зуг авсн даалнвран чидлән нөлуга нертә-туртанар күцэхәр зүткнә.

Нер-усинь медх. Узнать, кто он и откуда. Уңг-тохминь, һазр-усинь медх,

Йовнн Мергнэс кенинъ, нер-усинь медчкэд, тер күн иигҗ кел- нэ...~ Хальмг тууль.

Нилх бий. Ослабленный организм. Чинәһән алдсн.

Күнд гемин уршгар өвгн нилх бийэр удан орндан кевтнэ.

143

Ноосан харһулҗ болшго (күн). Такой, что нельзя с ним свя­зываться. Кишва, му заңта күн.

Анҗан үгд бича итк. Терчн маңкдур маниг цукар хәрәд йовҗ одв чигн, бийинь канцарн үлдхлэрн, амрад бэах, акад күн. Терүн- ла аркта болхла, ноосан харкулхмн биш. - Эрнҗәнә К. •

Терчн кишва күн. Кү буддг күн. Терүнлә ноосан харкулад тус уга. - Саңһҗин Б.

Нооста толһаһан нохад кемлүл. Да умри страшной смер­тью. Үклин мууһар үк гиен харал.

- Я, үр нарнл уга одцхатн! Нооста толкакан нохад кемлүлтн, - гикэд, Батан толпа иле. - Теднас бича болг! - гиэк; дэкн давтн, зүн талагшан эрге. - Эрнҗәнә К.

Ноха һаңньм халун. Палящий зной, невыносимая жара. Ша- таҗах нарн, күн тесшго халун.

Бата, Буля, Цаста курен ут улан зам хаалкар ноха кацнъм халунд цувад йовэк; йовцхана. - Эрнҗәнә К.

Ноха дол аг! Пропади пропадом! Восклицание, выражающее досаду, сильное раздражение, гнев. Ууран, һундлан һарһлһн.

Эн седкл эс туссн керг нанд зоелң болҗана, зуг сэн җалвин төлэ тесхар седлав, болҗахш. Ода яахв, ноха долаг!

Ноха мис хойрла эдл. Как кошка с собакой. Нег-негэн тесч яддго, нег-негндэн дурго улс.

Ода нег герт бээкэд, нег өрк-бүл болчкад, якэк; ноха мис хойр кевтэ, хоорндан нег-негндэн дурго болҗ бээхмби? - Бадмин А.

Ноха үксн һазрт. Очень далеко; в глухом месте. У черта на куличках. Әмтин захд. Ик хол һазрт.

«Эн дацшата хаалкчн кезэ чилхмби? Ноха үксн казртхошчн бэээк;», ~ гикэд бүтңгү дуукар хойр залу эк;олачас суре.

Ноха үксн чееҗ. О забывчивом, беспамятном человеке.

Мартмха күүнә ту с кар.

- Мартчкҗв... - гикад, Намакр! невчк түдакркэд, чирэнь герлтэд, - келла, келла... Ноха уксн чееэк;, мартам; оркэкр. -

Бадмин А.

144

Ноха үксн чеежтә. Бесчувственная душа. Харңһу, сохр; өр- шәнгү уга.

Эн хамг нүднд үзгдэд бээхлэ, мел ноха үксн чееэкрпә күн биш, медгдэд бэәнәл, энчнь. - Дорҗин Б.

Ноха хуцжана, салькн давулжана. Не обращать внимание на слухи (букв. собака лает, ветер разносит). Тортэн, кергтэн эс авх.

Тер мини бичсн тоотыг, тана келэр болхла, юунд чигн то- олҗах бээдл уга кевтэ, ноха хуцҗана, салькн давулҗана гиснлэ »дл болэфгх бээдлтэ. - Тачин А.

Ноха хуцснчн эдл. Не слышать, не воспринимать слухом (срав. собака лает - караван идет). Келен чигн, эс келен чигн эдл. Келв эс келв - йилһл уга.

Келнэв, келнэв, мини келенчн эдл, ноха хуцснчн эдл болҗах бээдлтэ эдндчн. - Тачин А.

Нохан дун өөрдх. О скором окончании чего-то, например, ра­бочего дня. Нег юмна чилгчнь өөрдәд ирв гиҗәх утхта үг.

Нохан дун өөрдҗ йовхнь одр ирвэс улм сонрдад, тодрхагдад, олн зүсн зэцг улм куч авад, энд-тендэе йовен улсин зөөҗ авч ирсн угмуд улм сонҗлта болад ирв. - Дорҗин Б.

-Полковник, нохан дун өөрдэк; йовна, - гиҗәнә. - Эндр, мацн- дурас давдг бээдл уга. - Бембин Т.

Нохан кол идеи кевтэ. Любитель гулять, бродить. Нег орм- дан бәәҗ чаддго күн. Бәәрән соляд йовхдан дурта кун.

Бичкндэн нохан кол идсн кевтэч, җирнлиннъ туршт алъд эс йоввч, алъд эс бээввч, ода тэв курен наендан тогтнад, овкнриннь назрт бээргил.

Нохан хатрл болҗ йовх цаг (кем). Пора вечерних сумерков. Асхн бурүл орҗ йовх кем.

Өдр өцгрэд, нарн суунад, нохан хатрл болэк; йовх цагла сель- советингерт Алексеев, Бамб, Довдн, Ларлу үлдцхәв. - Дорҗин Б.

Нохан цох! Черта с два! Шиш! Теруц болшго. Авлго од!

Нанас талдан кун болхла, нохан цох чамд түүгичнь нууэк; бээх билэ. - Дорҗин Б.

145

Нам а г авхар бийм эргәд бәлч? Үрдим авхар? Нохан цох! - Хальмг тууль.

Нохас коох. Гонять собак. Бездельничать. Кодлмш келго, хара бээх.

Янэк; бәәхитн би танд эс келлүв?.. Нохас көөнәд, герэн эргэд, хара бэл уга, тер өвснәс нурвулн одад, хадад, овалад хайҗ орктн гилүс. - Манҗин Н.

Нөөрт даргдх. Спать непробудным сном. Батар унтх.

Даңшата хаалнин цоклдлннд бер муурад, бичкдүдин шууглн соңслго, әмтәхн нөөрт даргдв.

Нөр хатх. Бессонница. Сөөни дуусн нүдән эс аньх.

Ут хаалнин хөөн гиичнр дулан герт духуцад, бат нөөрт даргдв, зуг нег көгшә нөөрнъ хатсн учрар герин наза өр цәәлнв.

Нуһрад-хуһрад бәәх. Подстраиваться под других (букв, люди, которые прогибаются, ломаются). Талдан әмт дахад, дураһад бәәх.

Урдан намаг ом ацнахла, толнанан гекэд, нунрад-хунрад бээдг улсин уханъ оңдарҗана. - Тачин А.

Нудрман үзүлх. Грозить. Устрашать. Әәлһх, сүрдәх.

Тиигн гихнь багшин арданур Беевэ киртэ ик хар нудрман Цер- нд үзүләд, аранан зуунад орке. - Тачин А.

Нудрмин чиңгә көвүн. В сказках: очень маленький, крохот­ный мальчик. Йир бичкн көвүн.

Нудрмин чицгэ көвүн эк-эцктэнэн хаана бэәшңд нүүэк; ирәд, амсн-умсн җирнәд бәәнә. - Хальмг тууль.

Нульмсн корм жиңд, ноха һаңньм һаңд. И в холод колючий, и в зной жгучий. Киитнд чигн, халунд чигн тесх.

Зәәсңгин зарц болэк; заргдад, күүнэ малый ард, нульмсн керм лдицд, ноха наңнъм наңд, нань арн уга төлэдэн, кел авч ендэлэв.

- Доржин Б.

Нурһан үүрх. Заложить руки за спину. Хойр һаран ардан бэрх.

Нурнан үүрн, аднм уганар, селэнз уульнцар герүрн темцэд паре. - Доржин Б.

Ай, одак орэсн нарта чөткр бэргдҗ, соцсета? - гинэд дэкн хээкрэд, нурнан үүрэд йовдңнад парна. - Бембин Т.

146

Нурһ-туруһинь кемләд бәәх. Настаивать, настойчиво про­сить. Арднь орад келх, зүткҗ келх.

Бас танла эдл нурн-турунинь кемләд бәәнә. - Бембин Т.

Нутг-усн болх. Заключить брачный союз. Нег бәәрнд гер- бүл бүтәх.

Та бидн хойр пег пазрин өнцгт нутг-усн болый! - Хальмг тууль.

Нутгтан хайх. Сильно обидеться на кого-либо. Икәр өөләд-һундад бәәх.

Менд йовҗ ирвч? Мана орчлң залх әвртә «пииср» болэк; гихлэ, маниг нутгтан хайчквза гинәд, гиич кехәр дуудлавидн. - Эр- нҗәнә К.

Нуухинь арчнав гиһәд, нүдинь сохлх. Оказать медвежью услугу. Туслнав гиһәд, мууһан хальдах.

Нуухинъ арчнав гинәд, нүдинь сохлчкх чигн йовдл кардмн, энтн. Хаҗһран чиклх сананар бийдэн улм му кенэд оркхугайт? - Дорҗин Б.

Нүд авлм. Очаровательный, глаз не оторвать. Дурн тусм сәәхн, дегд сээхн.

Залънь күүнэ нүд авлм сәәхн: зүсн-зүүлин өңг нарч солцнтрад, күүнэ нүднд эрэлҗлэд бээнэ. - Бембин Т.

Нүд гердх. Следить. Выжидать. Высматривать. Күүнә ухан-седклиг нүднә хәләцәрнь медх.

Бата хөөһэн услад, кевтүлчкэд, герүрн орэк; ирхлэрн, оньдинд одаксин нүд гердэд, гилц-гилц гинэд, хавтанад, бултад нардмн. - Эрнҗәнә К.

Нүд үзх. Завидовать. Үлү санх.

Яһҗох улсвт, күүнэ нанцхн гесэн теҗэҗэх шургт нүд үзэд бээх. Энтн назам малм болад, нартм үрм болад бээснь эн гив. - Хальмг тууль.

Нүд хаах (дальтрулх). Втирать очки, обманывать. Үзмҗинь үзүләд, зуг чинр угаһар күцәх.

Юм кесн дүр үзүләд, сахняд суув. Эзнь ирэд харе. Э~э хээмнь, бийм меклҗэнэч, нүдим хааҗанач боле. - Хальмг тууль.

147

Нүд чичм харңһу. Темно, хоть глаз выколи. Төрүц харан уга харңһу.

Нуд чичм чигэ харңку намрин соонэр Боврг Ольдан хотнд күрэд ирв. - Дорҗин Б.

Нүдән аняд, чикан атхад. Ничего не воспринимать (букв. за­крывая глаза, закрывая уши). Юм эс үзсн, эс соңссн болад бээх.

Тер нукнэ амн деер суунад, хотан идчкэд, нудэн аняд, чикэн атхад киисв. - Хальмг тууль.

Нүдән бүлтртл (хальтртл). Смотреть пристально. Наводить лоск, наряжаться. Ширтҗ хәләх. Дегд үзмҗтә өңг һарһх.

Хар нудэн хальтртл кеерв. - Бембин Т.

Нүдән тэвх (оркх). Присматривать, обращать внимание.

Хәләвртән авх, оньган огх.

Кооперативдэн нудэн оркн бээтн. - Манҗин Н.

Нүдән өгн (хәләһә) бээх. Присматривать, поглядывать, сле­дить. Саг-сергг бээх.

Эн зәңг соңсч оркад, би зөвәр серглң бәэнәв. Сө өдруга нудэн өгэв. - Нармин М.

Нүдән хальтртл кеерх. Нарядиться по-щегольски; одеваться очень изысканно, модно. Әвртә сээхн хувц омсх.

Сойлын бээшңд банчудын асхн сээхн көгҗмэр эклв. Нудэн хальтртл кеерсн күүкд цогцарн ьаңхм; биид эргцхэв.

Нүдән хөеһүллго. Не отрывая глаз. Хараһан алдл уга.

- Чик, чик. Чамас нудэн хоопулхги, маниг болхла, чонын кичг кевтэ, чикэр хэлэхш, - гиэк; Сергей келв. - Бадмин А.

Нүдән чирмх. Моргнуть, дать знать. Нүдәрн докъя егх.

Эн хоорндаьур пирств нудэн чирмэд орке, хазг «хэ-ху» гиьэд парад йовҗ оде. - Нармин М.

Нүдәрн һазр эс үзх. Задрать нос. Зазнаваться, важничать.

Деегүрдх.

Чамагурдк кевэр эмтн куундлдгэн уурла, нудэрн ьазр эс узэд, эмт таньдган уурад, ик сана зууэкрнэч.

Нүдәрн идх. Пожирать глазами. Жадно всматриваться в ко­го-либо (что-либо). Тәвлго хәләх; ширтҗ хәләх.

148

Олн җилдән теегән эс үзсн Батан чееҗнь бахмҗар дүүрң, бамб цецг болнниг нүдәрн идәд, нонан деер көлвәдәд байрлад бәәнә.

Нүдәрн наадх. Строить глазки, кокетничать. Таасгдхин төлә хәләцәрн аальлх.

Сәәнәр биилдг көвүнә өмн күүкн хойр нарарн селн дайлад, нүдэрн наадад, бииллннә дуңнруд орулв.

Нүдәрн хәәх. Стараться увидеть. Хәәҗ олхар ширтҗ харх.

Арлтан олн банчудын заагас күүкиг тагчгар нүдәрн хәәнәд, өндр сэәхн цогцарнь, ут хар үсәрнь олҗ авсндан седклнь төвкнв.

Нүдинь көкрүлчкх. Зубы заговаривать. Разговорами наме­ренно отвлекать собеседника от самого важного; вводить в за­блуждение. Дала үг келәд, толһа эргүлх.

Кергәр үүртәнән харнлав, терм олн хаҗунин үг келәд, толнаним эргүләд, нүдим көкрүлчкв.

Нүдинь нүүһүләр хаалго, иләрнь келх. Не скрывая, расска­зать все, как есть {букв, не закрывая глаза завесой). Нуулго, бээ- синь шуд келх.

Танас сургчм, үзсн тоотан хәрү ирхлэрн, үр Заваровд нүдинь нүүнүләр хаалго, илэрнь келтн. - Тачин А.

Нүдинь секх. Раскрыть глаза. Вывести из заблуждения. Чик- хаҗһринь цәәлһх.

«Түүнә нүдинъ секх селгән нанд ирәд, би байрлҗанав», -гинәд дотран сана йовтлнъ, Зула Каруевичин машинъ гериннь өөр ирэк; зогсв. - Тачин А.

Таниг бас сүүрәстн көндәнәд, нүдитн секәд, чик хаалндтн тер орулвш. - Тачин А.

Мана күн янвчн нүдинь невчк сексн. - Тачин А.

Нүдн-амарн идҗ оркм. Откровенная неприязнь, явное не­дружелюбие. Күүнд дурго болх. Дурн уга бәәдләр хәләх.

Хойр баатр кемҗән уга ноолдв, кедү ноолдсан мартн ноолдв. Цаг-зуур амрлнан авхар ноолданан зогсанад, нег-негнүрн нүдн- амарн идэк; оркм бээдлэр хэлэв.

Нүдн-амн болх. Оказывать услугу, помогать в чем-либо. Присматривать. Сүв-селвгән өгәд, дөң-нөкдән күргх.

149

- Харла, хзрзд күрч ирвч? - гиҗ Җал эклв. - Чи ода гертэн бээх күн. Верад нүдн-амн бол. - Нармин М.

Залус! Тана серх цаг болв. Бостн! Хамг хортан дартн! Танд нүдн-амн болхнъ - нарн мөн. - Басңга Б.

Наадкстан нүдн-амн бол.җ, зааҗ көдлгх төр энүн деер тус- на. - Дорҗин Б.

Бичкдүдичинь эмгн чигн өдрт нүдн-амн болад, гертэн хэлэмд бәәх. - Куукан А.

Хәрсн цагтан, Цанан минь, аакиг хәләҗә, нүдн-амн болҗа.

- Бембин Т.

Тиигдг болвчн, бидн цугтан негн күртлән үүнд нүдн-амн болҗ, чик хаалнднъ орулх зөвтәвидн. - Хоньна М.

Нүдн бәәҗ, худл келх. Нагло врать в глаза. Ичр угаһар, кү меклх.

Чи ичруга күнч - нүдн бәәҗ, худл келнэч. Бичкн икуга-цуьа-

ранинъ меклнэч.

Нүдн бүрд, чикн сард. Не успеть глазом моргнуть, краешком уха повести. Агчмин зуур, йир шулун, тер дарунь.

Хоцхта дуьута хойр хоцнр ьалзн хойр талаггиан хаяд, по- стромкан шүүрәд, көндргд паре. Нүдн бүрд, чикн сард гив, ха- манур тер хотнд күрч ирснь медгдсн уга. - Эрнҗәнә К.

Нүдн күрх. Сглазить. Бууляд үрәх, урдаснь зарлад үрәх.

Кезәнә күүнә нүдн бича күртхэ, келн бичә күртхэ гимд, нилхд иим нерд өгдг бэәэк;: Һаха, Әәрсн, Му Күүкн, һучн, Бамг чг, Нусха...

Нүдн-нүр уга харах. Ругать, бранить, проклинать во всю.

Уурлх, харах, андрулх.

Банчудын хоорнд юн болснь күцц медл уга, гергн сш

күүнэ көвүдиг нүдн-нүр уга харав.

Нүдн овдх. Ненавидеть. Дурго болх.

Сан болм},зн гер үзхнь нүдм өвдэд бэадг била, - Басңга Б.

Сацһэк; берггн үзхләрн, урдкларн эдл нуднь евдгд, Альма? үзхләрн, экэн узсн тунл мет энд-тенднь народ, эргэд гүүмд базе. - Бадмин Л.

150

Нүдн хол, чикн далд. Подальше от глаз и ушей. Эмтнэс за- агта бээх.

Бамб бүлтәнән ухалад, бүүр-бәәрән соляд, нүдн хол, чикн да1д, күүнә отгур нүүхәр шиидв. - Дорҗин Б.

Нүдн хорсх. Питать злобу, ненавидеть. Дотран һундл бэрх, дурго болх.

Дооҗан нарнсн нутамҗта йовдлыг нээрт ирсн улс цу нар үзлэ, терүнэ хөөн генткн харнхланъ - нүдм хорсна.

Нүдн чирмх хоорнд (зуур). Не успеть глазом моргнуть. Вмиг. Агчмин зуур, дарунь.

Нүдн чирмх хоорнд колхоз бүрдәнәд оркэк; болш уга. - Манҗин Н.

Нүдн шаварх. Привыкнуть к чему-либо. Дасч одх.

- Тертн тана дассн эрдм. Кү алн гиҗ, нүднъ шаварэк; гиҗ, эмтн келдг билә. Тер мел үнн болҗана. - Нармин М.

Нүднә кеерүл, күслин киләсн. Приятен на вид, дорог для сердца. Хәләхд тааста, седклд ирлцңгү.

Эцкр иньгминь! Кирүхә минь! Нүднэнм кеерүл, күслин киләсн минь! - Басңга Б.

Нүднә үзүрт үзгдх. Бросаться в глаза. Цугтаһас түрүләд медгдәд бәәх.

Әмтнә нүднә үзүрт үзгддг болад, оньгдад, ончлгдад, итклд орад ирв. - Дорҗин Б.

Нүднә эргцәр бәәх. Понимать с первого взгляда и подчинять­ся бесприкословно. Нүднәннь хәләцәр кех.

Дэрк, нойрхг улс, нүднә эргцэр бээх керг. Нерэн нутаэк; дол­гого. Дэкзд ямаран аалъ нарнхинь кен янэк; медхв? - Нармин М.

Нүднәннь (чикнәннь) хуҗр хаңһах. Получить наслаждение.

Соңссн-үзснәсн цөңгл авх.

Азиатмуд, йирин харцну улс, цунар гилв-далв гиен оцгтэ юмнд дурта болдмн. Тиигхлэ теднэ нүднэннь хуэк;р хацнах кергтэ, - Басңга Б.

Нүднәс хол кех. Подальше от глаз. Эс үзүлхин төлә далдлх, бултулх.

151

Эдгэ эмд бәәҗәҗ, мини седкл төвкншуга... Э, түүгнүднәсн хол кетл, нанд амрлт уга- Басңга Б.

Нүднәсм һал һарад одв. У меня искры посыпались из глаз, Нүдндм цэкләд эрәтрәд одв.

Наачасн көвүд генткн меечгэр чирәнәрм цокхла, нүднэсм һол парад одв.

Харңну сөөһәр санамр йовҗ йовад, генткн толнанарн моднд цокгдхлам, нүднәсм нал паре.

Нүднәсм һарч өгчәхш. Всё стоит перед глазами. Мартгдхш.

Ноосан идчксн, шуд җулнрсн ход нүднәсм нарч өгчэхш. - Нармин М.

Нүднәсн давуһар хадһлх. Беречь пуще зеницы ока. Дегд ба- тар (эңкрәр) бэрх.

Чамд күүкн эрднь белглҗәнәв. Чи терүг эврәннь хойр нүд- нэсн давунар хаднлҗа. - Хальмг тууль.

Нүднд гегэн орх. Становиться зрячим, прозревать. Орчлн үздг болх.

Харанан геехәсн ээнэд, кесг сард арднъ орад, доктрт эмнүлхлэ,

тегэд оч нүднднъ гегэн орв.

Нүднд үзүлҗ - нег идәд, нүдн далд - хойр идәд (бээх). Наг­

ло обкрадывать. Обворовывать. Даңгин хулхалад бээх.

Тер көвүнэм көк сетрэн бор төлг күүнд юцгад хулдвч?.. На- маг нүдндм үзүлҗ — нег идәд, нүдн далд — хойр идхэр бээхмч? - Басңга Б.

Нүдвд хадас хадсн мет. Не сомкнуть глаз. Провести ночь без сна. Нөр угаһар со давулх. Унтл уга, өр цэәлһх.

Ардан зэңг уга одсн ахдан зовад, Дулахн күүнд үг келл уга, нүднднь хадас хадсн мет, өр цээлпв.

Нүднд хонц болх. Бельмо на глазу. Быть лишним, чем-то об­ременять, раздражать своим присутствием. Даңгин саалтг, хар- шлт болх; эврә бәәлһәрн хор буслһх.

Шин үзмҗтэ гер бэрснэ хөөн, герин хашан гүүнд, ик моддын сүүдрт зогсчах кезэңк бичкн гер нүднд хонц боле.

Сурнульдан оньдин күцэмҗтэ күүкн класстан үлгүр балхин ормд, зэрм сурнульчнрин нүднд хонц боле.

152

Нүднд эс үзгдх (нүднд үзгдхш). Не по душе. Таасгдлго бәәх.

Бамбан хөөн талдан көвүд нүдндм үзгдхш. Дәкок; нанд тиим күн алдшго... - Эрнҗәнә К.

Урднь болхла, нам нүдндән үздго Дорҗ, Бадмиг цә уутн гиэк;... - Эрнҗәнә К.

Нүдндән доһлң нульмста. Со слезами обиды. Уульсн-һунд- сн йовх.

Арслцгиг нүдндән доплң нулъмста папань тосч авна. Боваҗн өрүн хотан уучкад, невчк унток; серәд, экләд өлг-эдән баглв. - Бадмин А.

Көл нүцкәр өрлә хуцмуд хәрүлок; парна гидг. Тиим саамла, нөөрмү гилтә, нүдндән доплң нулъмста парад йовдг биләв. - Дорҗин Б.

Нүдндән нүүһүл хурах (наах). Проходить стороной, ничего не замечая. Хитрить. Эс үзсн, эс медсн болад бээх.

Энүг иим гиок; кен медлә. Иим нүдндән нүүпүл наасн, гесндэн гер шүдтәпинъ медсн болхнь... - Эрнҗәнә К.

Нүдндм бичә үзгд. Не показывайся на мои глаза. Эрл цааран! Бичә үзгд нанд!

Йов цааран, нүдндм бичә үзгд гинэ! - Тачин А.

Нүдн-чикән өгх. Обращать внимание, присматривать. Онь- ган тусхаһад бээх.

Не, Корсадг, би йовад, атамана тал одад, әмтнә күүндэ чиңнәд, урн Гаврилин тускар медок; үзсв. Тадн энд бас нүдн- чикэн өгн бээтн. - Тачин А.

Нүдиь хальтрх. Скользить глазами. Зервк хэлэх.

һарад йовад күрч ирэд, нүднъ халътрад бээнэ. - Хальмгтууль.

Нүднь цусар дүүрх. Глаза полны злости (букв, налились кро­вью). Ур күрх.

Түүг узок; оркад, Увш байна нуднь цусар дүүрч, хойр парнъ заядар атхгдок;, аранъ зуугдок;, көөс асхок;. - Нармин М.

Нүкндән орх. Умереть. Өңгрх.

Нүкндән орхларн, тегэд оч улан моцпл шаврт ханхговидн. - Дорҗин Б.

153

Нүр хаһлх. Взять на себя смелость первым заговорить с кем-либо. Зөрмгләд, күүндвриг эврән эклх.

Уумум хаальд йовсндан зөвэруудьдад, би өөрән суусн көгшэлэ нүр хаьлҗ, ю-бис ду нарув.

Нүр хаһрад уга. Неиспорченный. Эмә-һольшган гееһәд уга, ичртә юм һарһад уга.

Урднъ олна сүүрт үг келҗ, нүр ханрад уга Манэк; зөвар тагчг зогсч бээьэд... - Манҗин Н.

Нүүһүләр нүд наах, нүцкнә ичр далдлх. Втирать очки. Зама­зывать глаза. Кү мекләд, мууһан дарх. Худл-хуурмг йовдл һарһх.

Малын хотар теткҗәнәвидн гинәд, нүүнүләр нүд наасн, нүц- кнә ичр далдлсн юмн нарнгдна. - Дорҗин Б.

Нүүрән барх. Лишаться уважения, авторитета; терять лицо. Ичртэ йовдл һарһад, тоомсран, күндллһән геех.

Халурхад, нүүрән барх йовдл бича парк. Цааранднь яахан өрүн күртл ухал, цецн шиидвр эркҗән уга чамд олдх.

О

Оддг һазр уга, ордг нүкн уга. Без роду, без племени. Ни кола, ни двора.Төрл-төркнәс чигн хоосн, гер-малас чигн хоосн, һанцхарн үлдх.

Яах била. Оддг назр уга, ордг нүкн уга үлднэ гидг эн. Та хойр дакҗ энд эргад баәхла, баргдлго баахн угат. Үүнәсн нег һазрин көндлң талнь арлтн. - Басңга Б.

Олзта болх (давхр болх). Забеременеть. Гестх.

Келҗ балшго му нернла... ода нам яахан медҗэхшив... би... би олзта болчкув. - Дорҗин Б.

Олзта болад, сансн уханан хооран саанад бэасн, ода күүкан хайэк; нарч ядад бээснь эн. - Басңга Б.

Олзта-орута юмн. Выгодная вещь. Кергтэ, туста юмн.

Тиигад энд-тенд эргад йовхларн, хашад олзта-орута юмн баахинь медчкад, тедндан зацглдг бэаҗ. - Эрнҗәнә К.

154

Олн-әмтнә хормад багтх (олна хормаһас татлцх). Быть вместе со своим народом. Эврә улстаһан хамдан җирһх.

Халъмг улс бас эврә җирһлән хэәх учрта. Эн цагт җирнл хээнэ гиен деер тогтсн улана йосна хормад багтна гиҗәх тор. - Нармин М.

Хойр ур минь эмд-менд олна хормад багтҗ иовх болтхал. - Дорҗин Б.

Чини куукнд юмн болхн уга, бас олна хормад багтад йовдг болх. - Басңга Б.

Тер олна хорманас татлцад, йосна керг-үулд орлцҗ йовх кун - йирдэн юм сәәнәр медлго бичшго күн гиҗ тоолнав. - Дорҗин Б.

Олн бурхдын гегән әәлдтхә! Да будет божественное пред­сказание! Бурхд хәәрлтхә!

- О, олн бурхдын гегэн ээлдтхэ! - гиэк; келн, эмгн укс орнас буунад, налын көвэд кевтсн чимкур авад, тулнин шиир цокад эфщнүлэд, «җахн-җахн холанур» гинэд суув. - Нармин М.

Олн дотр бээдг улс. Вместе со всеми, в гуще масс. Эмтнлэ, эмгн дунд бээдг.

Тедн олн дотр бээдг улс, олна җирнл, тату-тартг манд ор- хнь сээнэр меднэ, тедн танд ик гидг доц болх. - Нармин М.

Олн оомс элэх. Прожить много лет. Ут нас наелх.

Теднд доц болх улс тадн, урд, эрт парад, олн оомс элэчкен медэтнр болҗанат. - Дорҗин Б.

Эн эмгн насарн нанас бан гихдэн долан оомс улу элэсн оцгтэ, тер бийнь дуурц чирэтэ, нег чигн хурнясн уга тиньгр, эрул-менд цогцта, талнр сээхн седклтэ кун. - Сян-Белгин X.

Олн-тавн дун угаһар. Без лишних слов. Үлү үг келлго.

Нэ, сэн. Дала олн-тавн дун уганар йовад, хоонэн туунад, сель- советд күрг. - Дорҗин Б.

Олн-тавн үг келх. Говорить лишние слова, болтать. Үлү юм амлх.

Мана парторг мадниг уганар, эртэрнъ эн торин тускар ди- ректорла күүндчксн болҗ медгдв, юцгад гихлэ директор олн- тавн уг келен уга. - Инҗин Л.

155

Олн худгин ус уусн, олн һазрин давс доласн. Видавший виды. Делкә эргсн, дала юм үзсн.

Олн худгин ус уусн, олн һазрин давс доласн Баату, кет мет бат, келкэ мет таг болҗахинь үзит үүг. - Дорҗин Б.

Олнцгарн маля кех. Скитаться, испытывая нужду. Арһан ба- рад, орчлң эргх.

Көк тецгсин салгт нәэмәдлгдәд, өрк-бүлән асрхин төлэ олнц­гарн маля кенэд, орчлң эргсн күн бәәҗ. - Бадмин А.

Омг авх. Возгордиться. Проявлять высокомерие. Пользовать­ся авторитетом у людей. Омглх. Деегүр сана зүүх. Олн дунд то- омсрта болх.

Мацндур хотл балнсн тал довтлхар бээцхэх улс урдаснь омг авчацхана... - Басңга Б.

Омг орулх. Вдохновлять. Сүв-селвгәр урмд огх, урмдулх.

- Тана сүв-селвг нанд омг орулҗана, - гинэд инэв. - Тачин А

Омгинь шантрах. Отбить охоту, убавить пыл. Халуһинь

хәрүлх.

Мана алдр зоргтэ Улан Церг дәврәд ирсн хортыг хәрү цокэк;, омгинь шантрах. Мана күчн дала. Хортн эрсэн картан бэрх. - Нармин М.

Омрун дор орх. Оказаться в проигрышном, незавидном по­ложении. Арһ-чидл тасрад буурх.

Эн саамд болчксн йовдлын омрун дор орад туссар бээнэвидн... Энүнэ тээлвринъ олх улс, чи бидн хойр. - Дорҗин Б.

Оньган огх. Внимательно слушать. Уделять внимание. Сәәнәр, онытаһар соңсх.

Мергн эцк талон улм-улмар дэвәд, өөрдэд, ик гидгэр оньган

өгч соңсчана. - Эрнҗәнә К.

Элст орҗ ирчкэд, потребсоюзин ахлач, агропромин нардач,

профсоюзмудын толначнрла бичкдүдин эрүл-менд харлннд ямр оньган өгчэхин тускар күүндэ кенэв. - Тачин А.

Оньгтан авх. Обратить внимание. Иметь в виду. Аңхудан

тусхах.

Боле өвгн түүг эврэ бүлин улсин негнь болх гинэд, нам оньг­тан чигн авсн уга. - Дорҗин Б.

156

Ооср-җола уга күн. Невыдержанный человек. Бийән бәрҗ чаддго күн.

Аман халахларн, уханан геенэд, ооср~җола уга күн болад, ан- драд йовҗ одна.

Ооср-җолаһан булагдл уга йовх. Жить, не роняя чести.

Нерән һутал уга бәәх.

Ооср-җолаһан күүнд булагдлго омгта залу бол!

Оошкнь. амарнь һарх. Быть в состоянии одышки, быть в сильном волнении. Арһх, ки давхцх, икәр үүмх.

Көөрчл бэг, бор согту элмр гинәд, Дорҗулм дөгәэк; өгэд, оош~ кинь амарнь нарнад бәәнә. - Эрнҗәнә К.

Ор Ьанцхн. Один-единственный. Негхн.

Болен йовдлыг соцссн пииср Ваньк, селъсоветин гер дотран ор ьанцарн, шөвгин үзүр деер суух мет, ормдан тесч ядад, оерэд, босад... өсвкәд-көсвкәд бәзнә. - Дорҗин Б.

Ораһас авн охр сүл (ома ясн) күртл хәләх (шинҗлх). Оки­нуть взглядом с головы до пят. Эргнднь соньмсч харх. Деерэснь дора күртлнь харх.

Батад эн күүкн нүдән ирмлтлнъ, оранаснъ авн ома ясн күрт- лнь хэлэсн болад оде. - Эрнҗәнә К.

Оралда һарһад бәәх. Чинить трудности, сложности. Саад уч- рулх. Саалтг болх.

Госбанк мецг нарнэк; огхдэн бас оралда нарнад бээв. - Та­нин А.

Орнь овр-шовг болх. Сидеть как на иголках. Нег юмнас икэр әәчкәд, тесч ядх, нег ормдан сууҗ чадлго бээх.

Хөөч Манҗин хоолднь хот орхги. Орнь овр-шовг болад одэк;. - Эрнҗәнә К.

Оруһин буурин дүртәһәр. Словно свирепый верблюд.

Әәмшгтә бәәдлтәһәр, һалзу темен мет.

Одак орунинь буурин дүртэнэр шилхэсн ик орсин келсиг эс соцсвч? Тиим дүртэ әмтн кениг амрахар седҗ ирсн болннач? - Дорҗин Б.

157

Манҗин у гиг соңсч оркад, тав-таалур улан бләсн Сект орунин буур кевтэһәр, зөвәр уурлад келнә. - Манҗин Н.

Оруһин бух кевтә тошх. Бегать как бык во время гона. Не ормдан бәәҗ, сууҗ эс чадх.

- Саак наманан саалин фермэр, хотн-хошанар, эн-тендэьур орунин бух кевтэ тошч йовна гинэд бүтәд, седклән бутхача) бээсн биш болхговч? — гиэк; иное. — Тачин А.

Оруд кун. Пришелец, чужак. Күүнә нутгт ирәд бәәршснкүя

Бамба Алтн-Худгур нүүэк; нарч ирэк;, оруд кун болэк; яутгкн бээсмн. - Дорҗин Б.

Орх нүкн уга, оддг һазр уга. Ни кола ни двора. Один-одине- шенек. Хорһдх гер чигн уга, торл-торкн чигн уга. Банд бшюрк улдх.

Орх нукн, оддг назр уга болхларн, хэру ирдм болвзат. - Баса- га Б.

Орчлң ора болн җора. В природе нет ничего постоянного. Все течет, все изменяется. Делкәд юмн нег кевәрн бээдго. Цат селгэтэ гидг.

Орчлц сээхн. Тег дуулна. Тецгрэр кесг зусн уулд нуулднэ. Телтрэрн дуурц шиирин усн булъглна. Теегт малмуд мээллдкэ, моорлднэ. Орчлц, чавас, ора болн эк;ора. — Сян-Белгин X.

Сацһэкрһәрә нанур хэлэнэд, кесгтпэн уха туцнанад саналдч- кад, орчлц гинэд, иим ора болн эк^ора юмн... — Эрнҗәнә К.

Җигтэ юмн, цагин селгэн гинэд, орчлц ора болн җора гидгнь унн. Тиигхд эмд улдснь Арслц ода бодун залу, бийинь эмд сксп Дорэк; багшурн йовж; оде. - Бадмин А.

Орчлцгин йосар, оөрдин заңгар. По законам природы, по обычаям ойратов. Ииртмҗин закаһар, өвкнриң заңшалар бәәх.

Хар орчлцгин йосар, еордин зацгар менд сурад, чөклэк; суукаб хойр амта хаеалыг ацнуч күүноһәр арчна, - Эрнҗәнә К.

Охр сүл деерән сууһад улдх. Остаться ни с чем. Хоосн үлдх

Эх, бааҗа, бааҗа! Яһсн седклтг кумби? Орчлц мини гию бэээк;, охр сул деерэн суунад үлддг болвзач. - Балакан А

158

Өвдгән дарх цол (зав) уга. Ни минуты свободной (нет).

Көдлмш ик болад, агчминчн зуур сууһад амрдг зав уга.

Харкан бийднь өвдгән дарҗ, нилх күүкндэн кок өгдг чөлән күртхш. Тер бийнъ Киштэ нег хансн, цадсн болхш. - Эрнҗәнә К.

Энүнәс талдан, тосхлтын көдлмш медҗ, үзҗ, тань.җ йовсн күн уга билә. Иигхлэрн, Алексеевд өвдгэн дардг зав уга болҗ наре. - Дорҗин Б.

Өдрин дуусн өвдгән дарлго, өөрк улсиннь ахуьинь кенәд йовдг билә. - Бадмин А.

Өвдгиннь нүднә арен җулһрлтл мөргх. Молиться неисто­во так, что содрать кожу с коленных чашек. Сүзглҗ, йир удан мергх.

«Нд, ода бурхна евәлэр дүүгәд-дүркләд одх гинэд», хурла баг- шин келсиг соңсад, бәәсн бичкн мөңгән тәвәд, өвдгиннь нүднэ арен эгдулнрлтл моргэд нарцхадмн. - Нармин М.

Өвдкүртә орминь кондэх. Задеть за живое. Давҗ одсн зов- лңгинь боехх.

Энүнә хамгин өвдкүртә орминь Цакан кондэьэд орке. - Бем- бинТ.

Өвр-шөвг болх. Быть грозой. Ээмшг болх.

- Янкура чик келҗәнэ. Әәмг-отг дотран иигәд өвр-шөвг болад бээхлэ, бидн янок; амрдв? - болад Давдн дахулҗ келв. - Нармин М.

Җигтә юмн. Терүнэ аалинъ шинкн ирсн Мукөвүн яһҗ меде гинэт? Терүнәсн авн худ өвгнлэрн өвр-шөвг болхасн эәҗзхн уга. - Бддмин А.

Өвринь нуһлх. Обломать рога. Чидлинь таелх. Модьруһинь дарх. Бөдун күзүһинь мошкх.

Чамаг бит, чамас болхиннъ овриг нунлад оркдг Боврг энчнь... - Доржин Б.

Өвртән чолу хадһлх. Держать камень за пазухой. Өшә көөх. Чееҗдән киләстә бәәх.

159

Хоорндан өшэркж; бәәх хойр хаана өрк-бүл кепюс п өвртән чолу хаднлад, ирлцәтә цаг күлээкрхнь алвтын «пи медгдҗәнә.

Өглһни эзн бол! Будь щедрым и милостивым! Хармуга,^- вагч кун бол!

- Мууха догшн тәмкв энчн, ханҗанав, оглнни эзн боям; Нов!..

- гиҗ Ялмн өвгн йөрәв. - Тачин А.

Өдр үзүллһн. Выбор благополучного дня. Хурлд сәнөдрза- алһҗ авлһн.

Кезэнэ чигн, ода чигн хүрмин өмн эк-эцк хурлд одр үзүлдмн. Юцгад гихлэ хурм гиен - банчудын җирнлдхуврлгч кемнь болдмн.

Өдрәр шам шатаһад хәәв чигн, олдш уга. Днем с фонарем не найти, һал цаһан өдрәр чигн олдшго.

...Ним мөр одрэр шам шатаьад хээв чигн, олдш уга. -Эрн- җәнә К.

Өмнкнь өөрдх, ардкнь холдх (хөөткнь хольҗх). Доживать свой век. Насан наслад когшрх.

Өмнкнь өөрдсн, ардкнь холдсн көгшн эмгнә зовлңгиг Сацьмрс бишңкснь цунар медом;, дахн зовом; бәәцхәнә. - Басңга Б.

Аавчн ода далн нурв орув. Өмнкнъ өөрдсн, хөөткнь холэфн кун. - Эрнҗәнә К.

Өмн-хөөткднь орлцх. Принимать участие в чьей-либо судь­бе. Күүнә ховд нил чэн кургх.

Хам-хоша бәэх эмтн өнчрсн өрк-булд зовлңгас гетлгхд йц болад, ни кевэр өмнк-хөөткднь орлцдг боле.

Омн цага дури буелх. Закипели прежние страсти. Кезэнк эрун седкл уханд орх, сергх.

Эн хамгиг келэд дуусхлань, санам зовад, омн цага дурн буслад, овртм орад ирвзэ гих ухата кевтв. ~ Нармин М.

Опт (дур) һарһх. Создавать видимость. Делать вид Звон бээдл узулх.

Григорий Иванович бас босад, нарх өңг нарнм; бээнод вБаУ ма Хабанович, чи улдич», - Бемби н Т.

160

Өңг таньх. Подарить что-либо во время свадьбы. Хүрмин өмскүл белглх.

Хүрмин нэәрин товчлгчднь өцг таняд, шин ирсн худнрт өм- скүл өмскдмн - саҗад, ээм деернь тәвдмн.

Өңгәр цаган идх. Зря тратить время. Айстан цолан үрәх.

Өмнән күцәх төр тәвәд, өдрән тоолвртанар давулх кергтә, чи болхла, өңгәр цаган иднэч.

Өеһәд бәәх. Беситься с жиру. Тошурхад, аля һарһх.

Хальмгин шармуд беләр бәәһәд, бекәр мөрэн үзэд, өргэдән өдрт дола тоңнрцглад, эрг шөргәсн бухмуд боллдад, өөкэд бгэ- цхэнэ. - Эрнҗәнә К.

Өөд авх. Одержать верх. Окрепнуть. Батрх, деер һарх, сәәрх.

Эн улс дунд уснас хүүрэ нархд мини арһ яһҗ эс күрнә? Кен деердхнъ ода чигн медгдэд угалм. Бидн өөд авад оркдгов гиҗ, пииср тоолв. - Дорж;ин Б.

Өөд болх. Преставиться, скончаться, умереть (о важных ли­цах). Сәәһән хәәх.

Хан өөд болхла, хаана түшмлмүд болн нутгин олн-эмтн цецн көвүг алтн ширэ деер залрулад, ха шиидэд орке.

Өөкн дотрк бөөр мет, ендгн дотрк уург мет (эдл). Кататься как сыр в масле. Зовх зовлң уга, амрад-җирһәд бәәх.

Мини зөөрэр өөкн дотрк бөөр мет бээчкэд, ода нанд юн чигн керго билә гиэкрнә. - Саңһҗин Б.

Өөкн дотрк бөөр мет, өндгн дотрк уург мет бээлнхв чамаг. ~ Басңга Б.

Өөкн дотрк бөөр, өндгн дотрк уургла эдл бәәлһхвидн гиҗ, дү күргнь Найт Боваҗна седкл байрлулв. - Бадмин А.

Өөриг үзсн, холыг соңссн. Видавший виды, много испытав­ший в жизни. Бывалый. Ол үзсн кун. Байн җирһлин дамшлтга.

Би экрфълиннъ ут туршт өөриг үзсн, холыг соцссн күн балҗа- нав, намаг үлмэдэн орулх сана бича зү.

Өөрхн ухата кун. Недальновидный человек; человек ограни­ченного ума. Тома уга кун. Хол тоолвр уга кун.

161

Мана күргн өөрхн ухата боле чигн, хар көдлмшт навшун, модна кергин туст нартан авсан кечкдг.

Өр өвдх (җөөлдх, өр-өвч болх). Сострадать. Сочувствовать. Седкл хәәрлх, санан зовх.

Совхоз, колхоз селәдэр бүрдв, өвгн мини өр җөөлдв. - Шава- лин Д.

Нурнлэк; эн үүлин хаалннь өнчн нанц Харлид өр өвдснэ уршг деер уллгдв. - Дорҗин Б.

- Мә, школ күртл бэр, - гиҗ Цандг терүнд өр өвдсн бәәдл- тәнәр кесг көвүдәс цус нартл шавдсн шилврән бәрүлсн деерэн, делгү седклтә күн болен нер авхар седв. - Бадмин А.

«Тер мет айстан, ю-күүнән медл уга аднэк; йовад, хөөткэн санл уга шалтанла харнсн күүнд наран өгәд, тус болхла, ямаран сән ачта күн болх, тиим өр-өвч болхмн», - гиэк; ухан орна. - Эрнҗәнә К.

Өрәл-дөрвнә. Четвертинка на половинку. С большим тру­дом, небрежно сделать работу. Көдлмшиг хоомаһар, мууһар, болс-бүтсәрнь күцәх.

Утх зокъялын багш Кермәшт тодрханар цәэлнв, яһҗ умш- сн дегтрәр шалнгч статья бичхнь, боле күүкн аднад, өггдсн да- алнвриг өрэл-дөрвнәнәр күцәв.

Өрәр орад, өрчәр һарх (амар орад, хамрар һарч одх). Бьпъ очень шустрым. Дегд шулун-шудрмг. Шамдһа болх.

Ю келҗэх күмб энчн, хэрг көвүн болхов тер. Әмтнэ көвүдлэ эдл өрэр орад, өрчәр нарад бәәсн сэний? - Бадмин А.

Чон бандан шамдна-шудрмг, өрэр орад, өрчәр нарч однав гисн дүрстэ, ю кехэр седв чигн омлнн, түргн болдмн. - Дорҗин Б.

Ха, ха, мел чик... Өрэр орад, өрчәр нарч одх күн. - Басңга Б.

Өргн дор. Под носом. Близко. Өөрхн бәәх.

Йир, ода ирҗ, тэвн насна өргн дор сурнуль сурна гидгчн хату юмн. - Манжин Н.

Хаврин тәрэ тәрх цаг өргн дор орад күрч ирв. - Дорҗин Б.

Би үкхиннь өмн өргн дор бәэнәв. Намаг янсиг Делгрэс сур. - Басңга Б.

162

Өргндән күрлдәд, өвдгтән туллцад (өргәрн дөңнәд торад бәәх). С горем пополам. Держаться на волоске. Муудан күрәд, әрә-керә гиҗ тесх.

Малый туст болхла, өргндэн күрлдэд, өвдгтэн туллцад, тии- гэд малан менд авад карувидн. - Дорҗин Б.

Өрк өндәлһх. Жениться, обзавестись семьей. Гер авх, шин өрк-бүл бүрдәх.

Өрк өндәлкҗәх бакчудт бәәх эврәннь гер кергтэ. Гер дотр тэвгдх өлг-эд кергтә. - Амр-Санана А.

Хоюрн онц бэәһәд, нег-негнәннъ үгд орлцад, өркэн өндәлкхд сән болх гиҗ, Мукөвүн соңссмн. Зуг хөр кар җилд җолакинъ тэвчксн мөрн мет, дурндан бәәкәд дасчксн Сарңд, хойр көлинъ чөдрлсн мет, ик ацан боле. — Бадмин А.

Өркәрн һазр цокх. Разваливаться. Хамхрад унх.

Кооперативин мөңгиг кооперативд орсн му ухата тоотнь тарам; оркна, тедниг тиигә йовтл, кооператив өркәрн казр цокна. - Манҗин Н.

Өрнд даргдх. Завязнуть в долгах. Дала мөңг өртә болх.

УурмрЭтиан дегд иткәд, Босхмм; медмҗэн угакар ик өрнд даргдв.

Өрндән ора күн. Человек, уклоняющийся от своего долга. Өгйәһән удандан өгдго күн.

Чи өрндэн ора күнч, авсна хөөн ичрән геелго, өрэн өглкн - эркн биш күцэх керг гиҗ тоолх кергтә.

Өрүн тоолвр өрчд сенр. Утро вечера мудренее. Өрүн санан

сенр, чик.

- Мацкдур асхн күртл сээнэр ухалад, шиидәд авчкх зөвтэвидн, - гиэк; Босха келв. - Терчн чик, өрүн тоолвр өрчд сенр... - Бадмин А.

Өрү-хэрү уга күн. Бесцеремонный (бестактный) человек, пренебрегающий правилами приличия. Һольшг биш күн.

Өрү-хэрү уга күн эмтнэс шоодулад, гемэн медәд, энүнәс хоо- ран нолъшгар бийән бэрхэр зүткв.

Өрчән хаһлх. Рассказать сокровенное. Бәәсән келәд өгх.

163

Ода өрчэн хайл ад, олн җилд чееҗин киләсн болҗасн нуувчан иддкэд келчкүв.

Өрчән цокх. Бить кулаком в грудь. Бив гиһәд, көөрэд.

Өрчэн цокад, напас үг уганар айстан эн баячудт бичә зарг- дад йовтн. - Эрнҗәнә К.

Өрчәрнь шааһад, өрәрнь һарһад оркх. Уничтожить, зако­лоть кинжалом (букв, войдя в грудь, выйти через подсердечную мышцу). Уга кех. Алх.

Кемр нохаст хуцулл уга хотнд орэк; ирэд, иим дала малмудас мини нанцхн хэлэсн укр тээлдд авхланъ, уньнд шилсн «ханэца- ларн» өрчәрнь шаанад, өрәрнъ нарнад оркхв. - Эрнҗәнә К.

Өрчд бәәх. Остаться в душе. Чеежднь орад үлдх.

Өрчднь орсн хойр үгиг өрәл цөгц эрк нарнна гидгнь тер. - Та- чин А.

Өрчд орад, өр җөөлдүлв. Растеклось по телу, и в груди стало тепло. Уусн, эдлсн хот махмудт эм орулв.

- Өрчд орад, өрим җөөлдүләд, халу дөрәд, нооҗад йовад оде, - гикэд инәнәд, үлдлинъ хойр балнад уучкад, - Байчха, ке бас, ке! - болад аанан емәрән түлкв. - Тачин А.

Өрчдк ухаһарн хувалцх. Делиться своими мыслями, раз­мышлениями. Сансан, ухалсан эмтнд медүлх.

Өөрхн, өрчдкухаьарн хувалцдг, таалтанар үүрлдг кун бас уга бээсмн. - Тачин А.

Өрчнь буслх. Кипеть от гнева. Уурар дүүрң бәәх. Ууртан бүтх.

Җал бас полковникүр ширтэк; хэлэнэд, тер хәләцәрн өрчинь буслсна эдлэр, хэрүнинь өгв: «Полковник, медит. Се кедү ут болв чигн, өр цггдг зөвтэ биилий». - Нармин М.

Өрчнь севркәдән хавчгдх. Испытывать стеснение в груди

(букв, грудь сжалась, диафрагма ушла в межреберье). Бийнь

эвго, му болх.

Яһҗ тег бурксн, битхрсн малмуд есгс» гих хдвдг ухан орад, чеещнь уутьрад, врчнь севркэдэн хавчгдад, дотаран орад оде. - Эрнҗэнэ К.

164

Өршәңгү уга. Беспощадный. Өр өвч биш.

Әмд кү бас тиигж; өршәңгү уганар гүвддви? Хажунаснь хэлэҗәсн күүнә зүркн игикрәд бээнә. - Басңга Б.

Өскәһитн ишкәд ирж йовх. Идут, наступая на пятки. Дахад өсх. Эдл болх.

- Курсантнр өскэнитн ишкэд ирэк; йовна. - Нармин М.

Өшә көөх (некх, өшәһән авх). Мстить, сводить счеты. Өшәр- кҗ атаһан авх. һундлан эс мартх.

Би... гинэд, шавта наран үзүлэд... аштнь пулеметдан күрхв, цаначудас өшэнән авхв. — Бембин Т.

С

Саадгин сумн эдл. Исчезнуть словно стрела, выпущенная из лука. Нег агчмд уга болад әрлҗ одх.

- Бадаш, бэрж;ә өөрк шулман! - гиен дун соңсгдв. Җоланан сулдхсн боле чигн, кер саадгин сумн эдл оде. Дэкэд ю келень медгденугай? - гиэк; Мергн суре. - Эрнҗәнә К.

Сатин ээҗ салврлт уга. Осторожность никогда не мешает.

Сергг болһамҗгаһар бәәсн батта.

Боле... сагин ээж;д салврлтуга гинэд, оньдин саг бээх кергтэ. - Дорҗин Б.

Салькн-савр уга. Все тихо, спокойно. Нет даже дуновения ветерка. Нам-чим. Тогтун.

Нам иим салькн-савр уга, хур-чиг уга сәэхн өдрмүд боленд сшнэ эмтн намрин көдмшән санамр төгсәҗэнә.

Сана авен кевтэ. Будто что-то вспомнил. Дэкн сананднь, уханднь орх.

Хэрнь, Егоровин седвэриг олн күч-көлсчнр, банчуд-специа- листнр дөңнҗәхиг медэд, нег үлү Боотан Эрнцн ик шууга та- тхла, сана авен кевтэ, Ялмн Харлуевич, Буурл Манджиевич, Михаил Петрович эдн совхозмуд, хошмуд дара-даранднь эрге. ~ Тачин А.

165

Сана алдх (саналдх). Тяжко вздыхать, переживать. Күндәр чееҗәрн зовх.

Түрүн шүүврән мууһар өгчкәд, күүкн саналдад бәәнә.

Сана(һан) зовх. Сочувствовать, разделять горе. Күүнә зовлң хувалцх.

Эркн сэн сөңчнъ болхч - чамд сананан зовх юмнуга. - Басңга Б.

- Би түүгичн Бамбла ик дот күн гиҗ сандг билэв. - Сананан бичә зов. Керә керәни нүд чоңкҗасиг кезә үзләч? - болэк; Песоц­кий аман бирчилһҗ келв. - Дорҗин Б.

Сана у га юмнч! Высоко берешь! Деерлкг, ик сана зүүсн күн.

- Колхозин тоста хармудас даву ю олх билэч, санануга юмнч, ю ухалҗахичн меднәе, - гиһәд, Цаста Шаркаг толнанарн өрчә- рнъ нудрад орке. - Эрнҗәнә К.

Санан хурдмби, салькн хурдмби? Сказать легко, сделать трудно. Амрар күцгдшго юмиг хоосн седкләрн дарунь күцәчкхәр седх. һанцхн седкләр керг күцдго.

- Салькн хурдн, салькнас санан хурдн, - гиҗ бичкн дүнь хаанд хэрү огв. - Хальмг тууль.

Кен ю эс сандв, би чигн кесг юм саннав. Санан хурдмби, салькн хурдмби? Санан салькнас хурдн боле чигн, сансар болхш. - Эр- нҗәнәК.

Сананд орх. Вспомнить, прийти в голову. Мартсан тодлх, ссргэх.

Гелц кергтэ гихлэ, санандм орва. Альков, би частхн зуур дуу- дчксе. - Басңга Б.

Санандан авх. Принимать во внимание, обращать внимание, взять в толк (понять). Онытан, тоолвртан авх. Медҗ авх.

«Кезәнэ көвүндэн, ачнртан чик уха заадг билэт, ода болхла, уха гүүлгхдэн залхурад, бешин өөр мел тагчг суунат», - гиьэд бер көгшэг санандан авл уга, бурад бээнэ.

Сянани хацхд эс орх. И в мыслях не было. Уханд эс орх.

Минь иим юм нарнх гиен тоолвр энунэ нам санами хаңхд орҗасн уга билэ. - Доржин Б.

166

Сансн санантн күцтхә. Да сбудутся ваши желания. Тәвсн күслтн учртха.

Улана хотхрт архлата бэәсн хойр мөрн эн хойриг күләҗәнэ. «Сансн санантн күц.җ, цанан мөртз болтха!»- гинзд Боваҗн ьарад йовҗанад йөрзв. - Бадмин А.

- Зөөсн зөөрчн өлзәтә, элвг болҗ, маанриг мартл уга йов. Сансн сананчн кеззд чигн күцҗ йовтха! - гиҗ Ялмн өвгн йөрзв. - Тачин А.

Саңнаһан илх. Быть чем-либо довольным. Чувствовать удов­летворенность. Бахта-бахмҗта, седкл дүүвр бәәх.

Сансан күцзнэд, саңнанан илзд зогсч бззснчнь эний? - Басңга Б.

Сар деерәс унҗ ирсн (мет). Будто с луны свалился. Юм эс медсн кевтә.

Сар деерзсунҗ ирсн болвза энчн? - Басңга Б.

Сах селҗ тусдг. И на нашей улице будет праздник. Җирһл селгәтә.

Мини җирнл байнд заргдҗ йовсар болхла, келэк; болшгонар сольв... Цагин селгзн гинэд, иим акад юмн, сах селҗ тусна гиде эн. - Эрнҗәнә К.

Сахл-аман хусх. Побриться. Бийэн белдх. Белн болх.

Сахл-аман хусад, белн болен лейтенант Дамбаев хәрү өгв. - Нармин М.

Сахл-амн урһад, худл болх. С дополнениями превратилась в ложь. Деернь хов-җив немгдэд, худл болх.

Нам терүнднъ сахл-амн урнад, үннәсн худл болҗ йовна. - Бембин Т.

Сахлан үмтәлһдг болвчн - хармншго. Чтобы не стоило, ни­чего не жалко, Яһдг-кегдг болв чигн, юмн харм биш.

Санхлаболва, сахлан үмтэлһдгболвчн-хармншго. -БембинТ.

Са булалдх. Спорить. Делить пальму первенства. Сән-мууһан йилһх. Зүтклдх. Метклдх.

Иим күүндәнд цаган үрәһәд, хоорндан сэ булалдад, нерэн ну- тахин орчд, Эрднь Бораевич, та эзн кевэр нег райоьан эргэд, малый, эмтнэ бээдл, хаша-хаац ямаранынь шинэкрэд иртн. - Тачин А.

167

Сә үзх. Получить одобрение, поддержку. Цаһан седклин аш авх.

Пирствэс сэ узнэ гиен, чонын амнас мах булаҗ авенла эдл. - Нармин М.

Сә хээх. Желать добра. Цаһан сана зүүх.

Нәәмнэ кишгт күртсн деерл болҗахгов. Дэкэд эк эцк хойриннь сэ бас хээҗәхгов тер. - Басңга Б.

Колхозник биш улсин сә хәәҗ, зөвинь харсхин тускар сельсо- ветин ахлач юм кеҗәхш. - Дорҗин Б.

Сәәһән хәәх. Скончаться. Өңгрх, үкх.

Эцкнь царцснас авн сээкэн хээлә. Эцкнъ өңгрснэ хөөн эн көвүн залурад, Поста залу күүнә бэәдлтэ болв. - Эрнҗәнә К.

Зовлц талдан чигн бәәнэ. Танд гинэд келнәв, нань кендэн келхв. Эээк; аав хойр бээсн болхнъ келхмн бәәэк;. Тедн цагларн сээһэн хээцхэсн. Ода, нанц аав, шанас нань өөрхн күн нанд уга. - Нармин М.

Сәәдсн юмн кевтә. Словно добрый, умный, красивый (чело­век). Сән, сәәхн, ухата күн кевтәһәр.

Сээдсн юмн кевшә бийнь хантпхлзҗ йовна. - Бембин Т.

Сәәнәр тоелх. Хорошо подмазать. Элвгәр өглһ өгх.

Бичдгинъ бичэк; болҗана. Болв Кнорингиг сээнэр тоелх керг- тэ. Эс гиҗ бас кеегтэн татх. - Басңга Б.

Сээни орнд төрх. Отправиться на тот свет, скончаться. Өңгрх.

Делгр, онсичнь кондэен угав, ав тер тулкүрэн. Өнсн угаьар сээни орнд төрүлэк; оркув. - Басңга Б.

Сээни орнд тортхэ. Пусть душа его попадет в рай. Күн өң- грхлә, тиигҗ келдг.

• Чини эцк ухата кун билэ, сээни орнд торг, - гиьэд келчкэд, кевуг багги бийурн шахад теврв. - Бадмин А.

Хойр экршгннь көлсэн өгх болад, хойр кегшн хо авад, бевкин зааврар шөл уунад, сээни орнд торсн залуниннь вр даодах Нонанд йовл уга бээдг арь уга. - Эрнҗәнә К.

• Ялчнриг йир эвр доггиар зардг улс эдн, кезэнэ, сээни орнд тортхэ, герин эзн бийнь намаг, бас нег гувдэд, алад хайэк; оркла, - гиэк; өвгн келв. - Манҗин Н.

168

Сәәни - түрүн, мууһин - сүл. В легком - первый, в трудном - последний. Амр юмнд - адһдг, күнд юмнд - хашңддг.

Бата Кольча хойр эдниг үзчкэд, эднэ ард эздудэсн кесг шоо- дулэк; өссэн санлдад, цагин эргц ямаракинъ күүндлдэд, сээни - түрүн, муукин - сүл гидгнь эн гилдэд йовцхана. - Эрнҗәнә К.

Сээхн гихлә - сээхн, заңнь болхла - торһн. И обликом - хороша, и характер - шелк. Бәәдләрн чигн, заңгарн чигн эмтнд тааста.

Сээхн гихлэ - сээхн, зацнъ болхла - торнн, эмчин суркалъ дас- чана. - Эрнҗәнә К.

Сән атна дүр һарх. Выглядеть петухом. Ходить с важным ви­дом. Ик сана зүүһәд, бийән әвртә күүнд тоолх.

Довднтн, селъсоветин ахлач болхларн, сэн атна дур парад, сеңкэкэд бәээк;... - Дорҗин Б.

Сэн дурарн. Добровольно. По собственному желанию. Эврэ седвэрэр.

Дэн эклхлэ, эврэннъ сэн дурарн цергт мордла. Ик көвүтәһән хоюрн э/дил үлү дээнэ ик калднъ йовла. - Бадмин А.

Сэн зүүд бәрҗ хонтн (хонцхатн)! Приятного сна! Нөөртн төвкнүн болтха!

Бак-бичкдүдтэкэн, медэт-көгшдүдтэкэн - цугтан чочх дун уга, ээх дээсн уга, сэн зууд бэрэк; хонцхатн! - Иорэл.

Сэн күн санаһар. Прийти в самый нужный момент. Легок на помине. Мел дигтэ цаглань орад ирх.

Җал, Хоңкр эдн бослдад курч ирв. «Яшк, сэн кун санакар гидг. Мел дигтэ цагла ирвч». Эн болад, хойр залу теврлдэд, ээм-ээмэн тушлдэд, хотн тал аюта карцхав... - Нармин М.

- Сэн кун санакар гиэк;, хальмг улс келдгэр, тер көвүн ирсн болҗана, - гиэк; нойн зэрлг боле. -Амр-Санана А.

Сэн кун санакар гикэд, эн Мергн довтлэк; ирв. Мергн манаг зовҗадг боях гикэд, үкрин зэңг келхлэ, ирэк;. - Эрнҗэнә К.

Сэн-мууд күрх. Ругаться, ссориться; дойти до взаимных оскорблений. Хоорндан керлдх, цүүглдх; нег-негэн му келх.

Хойр кун герин уруд төвшүн кевэр куурлэд суула, юн болснъ

169

медгдснуга, генткн хоорндан тар-тур гилдэд, сэн-муудан күрэд, шууга татв.

Сән нүднд үзгдх. Показывать себя с лучшей стороны. Эмтнд таасгдж, тоомср олх. Выдавать себя за доброго. Мууһан дарад, зуг сәәһән үзүлхәр седх.

Күүнә ьазр күндтэ болдмн, көлән чаңһаэк; шик, уудг цээнэн ууһич, унтдг нөөрэн татыч, кукн, кен көгшдт евәлтэ, сэн нүднд үзгдок; йов. - Басңга Б.

Дасхсн тоотд ухакан тәвэк;, арднъ орад, чееҗлҗ авад, эн школдан оньдин сэн нүднд үзгддг болсмн. - Дорҗин Б.

Мана селъсоветин йосна толкачнр теҗәлтә-теткүлтә ул- син мал-геринъ күчнәс авад, колхозд орулҗ өгэд, өлг-эдинь эмт- нд төгәҗәһэд, түүгэрн эмтнд сэн нүднд үзгдҗ... - Дорҗин Б.

Сән тавта бәәх. Быть изрядно выпившим. Зөвәр хальң бәәх.

Җимбин Монцхр зөвәр сэн тавта болчксн, ода караг бәэдлэн ыхрһҗана.,. - Амр-Санана А.

Сәңгрцгән сәвх. Вытряхивать кошелек. Отдать последние копейки. Хармнлго бәәсән өгх.

Тадн чигнхатурхад бээлго, бас сэцгрцгэн сэвтн... - Тачин А.

Севркәһәрнь салькн орх. Вести легкий образ жизни. Тоом­ср уга кевәр бээх.

Аль бас урдк саакан нарьад, севркжэрчнъ салькн орад, ай- стан дүүгәд, адрх дурнчнь күрэд ирвү? - Дорҗин Б.

Седвэр орулх. Подать идею. Подтолкнуть к чему-либо. Юм кех-күцәх селвг огх.

Тер мини бээдл үзэд, зөргтэним медэд, хулха кех седвэр орулв.

- Нармин М.

Седкл байрлх. Радоваться. Чееҗ байсх.

Арслц монад бээхләрн, зелд уята унънла эдл бээх, өөкн дотрк бөөр, өндгн дотрк уург мет бээх гим;, күргнь Найт Боваҗна седкл байрлулв. - Бадмин А.

Седкл жөөлрх. Спало напряжение. Стало легче. Дотр бий талвах.

Махмудм, седклм невчк эцоолрэд, дотр бийм талвасн боле. ~ Тачин А.

170

Седкл (седкл-ухаһан) өгх. Испытывать к чему-либо при­страстие; делать с душой. Килмҗән тэвх.

Энүнә баи наснасн авн ик гидгэр седкл өгч шилтсн нег эрдмнь - эрэтэ цоохрин авд орад одсн. - Дорҗин Б.

Седкл-уханан өгсн күүнлә җирнл эс негдсн болхла, тер дегд ьашута, келҗ болшуга. - Нармин М.

Седкл санамрдх (амр). Успокоиться. Төвкнүн бәәх.

Би хулдҗ авсн хөөдән кенэс нуух билэв. Нанд герч бэәнә. На- маг хулдэк; авчасинъ Бадм үзлэ гиҗ, түрүн авгтан ээчксн Цанд- гин седкл санамрдв. - Бадмин А.

Эднә җирнлин байр һәәхэк; суусн Дугла, седкл амр, саамлэк; инэкэд суув. - Нармин М.

Седкл халулх. Сделать кому-либо доброе (приятное). Өр өвдсән медүлх. Хәәрлх, санан зовх.

Сиврт дала зовлң үзсн хадм экдән шин ирсн шулун-шудрмг бер эдл-ахуднъ нөкд болад, бүлән үгәрн седклинь халулв.

Седклэн медлцх. Знать и понимать друг друга. Нег-негэн медх.

Седклэн медлцэд үүрлсн нөкдмүдт харнҗ, һол ухана үндсэр эс күүнднэ гидг - ик зовлцта юмн. - Нармин М.

Седклэн тэвх. Вложить душу, делать с усердием, старанием. Ухаһан, санаһан тусхаһад, кергән килмҗтәһәр кех (күцәх).

Олна кергт бийдэн даалнсн көдлмшт үнн седклэн тэвэд, көдлдг дасад авчксн күн, икл кишгтә күн. - Калян С.

Седклдән авх. Воспринимать близко к сердцу. Күүнә түрү-зовлң эврә гиҗ санх.

Боле бэн-сун бэәэк}, Валентин Сергеевичиг дахад, эдл-ахус эр- гэд, хөөчнрин, үкрчнрин хошмуд зргэд, келсн үгинь соңсад, энүнэ ухан-селвгинь малчнр, механизатормуд, саальчнр кезэдчн таа- сад, седклдэн авдгинь үзэд, би эврэн энүнэ үлмэд оруе. - Тачин А.

Седклднь зовлц уга, севркәднь заг уга. Жить, не зная горя. Жить припеваючи. Түрү-зүдү үзлго бәәх.

Герин эзн залу асхн кевтсн кевтэн седклднь зовлң уга, сеер- кэднь заг уга, нимгн көнэкушг кал талан тиирчкэд, дер аадэн эврлэд ялданад кевтнэ. - Эрнжэнэ К.

171

Седклднь икәр ханх. Благодарить за щедрость души. Әрүн, цаһан седклднь ханх.

Пюрвэн Чимд Николай Васильевичи» седклд йир икэр ханад: «һазр деер бэәсн нардачнр цукарн иим седклтэ болхла, делю ямр төвкнүн бээх билэ», - гив. - Тачин А.

Седклднь салькн орх. Стать ветреным, легкомысленным. Гиигн уха зуух.

Бата басл цухл уга йовдг сәәхн заңта көвүн билэ. Ода энүнэ седклднь салькн орҗах бэәдлтэ. - Эрнҗәнә К.

Седклин гем. Тихое помешательство. Сойти с ума. Тенх, до- нрх, адрх.

Терүндэн авлгдад, нам чееҗлэһән күүндэд... тиигҗ йовад, бийэн керлдэд, седклин гем ирж; бээвзэ гинэд уурлна. - Бембин Т.

Седклин килэсн. Душевное страдание. Чееҗин зовлң.

Эрнҗн минь! Эңкр иньг минь! Сөөнь зүүдн, седклинм килэсн минь!.. Зүркм тасрад нарч одн гиҗәнэ... - Басңга Б.

Седклин хаңхд эс орх. И в мыслях не было, и в голову не приходило. Уханд төрүц уга болх.

Энүнәс талдан хөв гиҗ, нам седклиннь хаңхдан чигн орулҗ санхан, эн улм бэн-бээтлэн уурад, хаяд ирв. - Дорҗин Б.

Седклинь хорсаҗ келх. Говорить обидные слова. Причинять боль словами. Чееҗин өвдкүр болх үг соңсах.

Чиянад тер күүнә үгднъорад, үгцәд бэәнэч? Мартвч? Әмт- нэ оөр седкличн хорсаҗ, дала үг келсинъ.

Седклнь тарһн. Спокойный. Самодовольный. Юм ухаллго, зовлң уга, санамр.

Полковник седклнь тарьн сууна. - Бембин Т.

Седи кун серүһәр. Форс мороза не боится. Кеемсг кун кинь нэсээдго.

Седң күн үвлин найн гикэд, зөвэр гиигнэр хувцлм^ч. - Эрн- жанэ К.

Сетра Ьазр. Святое место, место для жертвоприношений.

Тэкл тэкх орм.

Ода цол вгл уга, цааранднъ к&оэк;, эврэ сетрэ ьазран цеврлх - мана эркн керг, - Нармин М.

172

Соһа уга һазрт сояһан үзүлх (һарһх). Без нужды показывать силу. Учр угаһар чидлән үзүлх.

Сона уга назрт сояьан наркчкад, юн хурц-хурдн юм келх болһнат түцгиг. - Басңга Б.

Сормсгинь сөрүд илх. Гладить против шерсти. Күүнә зөвд эс орх, һацах.

Классин ноолдан гидгчнъ эн болҗана. Дав деерән көндәлго бэәсн саамд, эс медсн болад тагчгрлдна. Сормсгинь сөрүд иләд оркхла, сөрлцәд босад ирнэ. - Дорҗин Б.

Сохр деншгин үнд күршго. Ломаного гроша не стоит. Не имеет никакой ценности, никакого значения, никуда не годится. Төрүц эс күндлх. Юунд чигн керглгдшго.

Эн хойр зург онъган өгәд хәлэхлэ: негнь - нүднә хуҗр хаңкана, наадкнь болхла - сохр деншгин үнд күршго.

Сохр күүнд тайг өгснлә әдл. Вот теперь все ясно, очевидно.

Лавта медгдҗәнә.

Сохр күүнд тайг өгснлэ эдл, багшин тодрха цәәлнврин хөөн оютнр умшсн келврэр ахр шалнгч тодлвр бичцхэв.

Сохр ээвэ наадх. Играть в жмурки. Нег-негән тенүлхәр (меклхэр) седх.

Эн йоснаулст чамла сохр ээвэ наадхас талдан кергуга, хара тошурхҗана болнҗанч? - Дорҗин Б.

Суг-суг шугшад уульх. Тихо всхлипывать. Арһулхн экрҗ уульх.

• Тана замчин шанн дааэк;, тана замчитн цокад, тольаьинъ цоолдг күн би болхий? - гиьэд суг-суг шугшад уульна. - Хальмг тууль.

Сул амта күн. Слабый на язык (болтливый). Үгдән боомтг уга, бурмха.

Бидн, күүкд улс, ямаран сул амтавидн. Негнь үзхлэрн, өврмэ^ кеьэд, наадкдан келчкх, тернь дарукдан, тиигэ йовм;, кергтэ күүнднь зәцг күрх. ~ Бадмин А.

Суңһуг цокх. Телеграфировать, отбить телеграмму. Теле­грамм йовулх.

Эрнҗэн Бадмаевич Енотаевск деерэс обком тал эн-тер уга, малмуд цуьар Иҗл натлв гиэк;, суңьуг цоке. - Куукан А.

173

Түргн суңһуг цокх кергтә, шууркн шуурн гиҗәнә. - «Хальмг үнн».

Сур деес кечкх. Жестоко избить, живого места не оставить. Өршәңгү угаһар цокх. Күүнә өздң йовдлас әрә әмтә үлдх, Кезәнэ аврлт уга байн зарцан керг уга юмнас көлтэ гүвдәд, сур деес кечкдг бәәсмн.

Сурһулин ард орх. Учиться с усердием. Сурһуль килм- җтәһәр дасх.

«Сурһулин ард ор гиҗ, Цанана келдг күцнэ гидг эн!» - гиэц дотран санчкад, Бата Колъчи тал хәләв. - Эрнҗәнә К.

Сурлһа авх. Вести допрос. Мөшклһ кех.

Одактн танд сурлна өгх бәәтхэ, бийнь танас сурлна эс ав- бий? - Басңга Б.

Сүзгән өгх (тәвх). Проявлять прилежание, старание. Кил- мҗән өгх.

• Сурнульд сүзгән өгх, дегтр умшх, - гиҗ арнул келәд, Шикрэ ормдан оде. - Нармин М.

Номдан сүзгән тәвүв: цаг бан болхла, санлнн мартгдх гиҗ ухалув. - Нармин М.

Сүл толһаһан дахдг. Куда голова, туда и хвост. Подчиняться старшему. Ах күүнә үгәр бәәх, толһачин зааврар кех.

Сүл толһанан дахдг йоста гиҗ санад, Җирһл атхр бәэдлэн хаяд, җөөлн хэләцәр хойр залу тал хәләв. - Эрнҗәнә К.

Сүлго чон. Вор. Хулхач.

Сеөһэр мана селэнэ әмтнэ хашад сүл уга чон орад, хөөммъ хулхалад бзэнә.

Сумс Ьарһх (авх). Уничтожить, лишить жизни. Сильно налу* гать. Эминь авх, алх. Ухан-серлинь алдулад, икәр сүрдәх, әәлһх.

• Та, багш, мини тускармубичэ сантн. Би янв чигн хойр-һурвн немшин сүмс нарнлго эмэн өгшгов, - гиэк; Хамҗл үгән давхцулҗ, адһэк; келв. - Бадмин А.

Сүмсинь таралңд күргх. Предать земле, похоронить. Оршах.

Нег хальмгин эк хорҗ. Экиннь сүмсинъ таралцд күргхэр, тер хальмг гелц дуудулна. - Хальмг тууль.

174

Сүмсн уга бәәх. Находиться в страхе. Икәр әәх.

Урднь татсн тоотынь илдкчкх гинәд, сүмснуга бэәнә терчн. - Дорҗин Б.

Сүр-сүмсән алдх. Сильно перепугаться. Дегд икәр әәх, сүрдх.

Цалман хортна күзүнднь хайҗ орулад, татад-татад көлврүләд йовхла, парнцсмуд сүр-сүмсән алдад, зулцхадг бәәҗ. - Калян С.

Нег полицейский илгәчксв, сүр-сүмсинь нарнад авад ирх. - Басңга Б.

Сүүдән чолу хадһлх. Держать камень за пазухой. Таить зло.

Өшәркх, му ухалх.

Арслң бидн хойр инъглдгиг тадн меднәт. Дотр седклд бээсэн илэр келхд, Арслң сүүдән чолу хаднлхн уга гиэк; саннав. Мини келхәр бэәх үгм тер. - Бадмин А.

Сүүдр гем. Паралич. Күн тәкрдг овчн.

Бадмин Лееҗн зәәсңд бийднъ сүүдр гем ирҗ хорад, ухалсан күцәх арн эс өгсмн. - Дорҗин Б.

Сүүдр дэврх. Быть парализованным. Күүнә цогцин ямр нег мечнь тэкрх.

Юцгад тагчг болад бәәнәч? Келичнъ сүүдр дэврчкв? - Дорҗин Б.

Сүүдр тусх (күрх). Ставить палки в колеса. Вредить. Бросать тень на кого-либо. Харш болх, хар сана бэрх.

Хойр иньгин дурн-седкл эвдрэд, кен саалтг болен болх? Цастан бдэен хотнд саак Анҗан ач көвүн цергэс бууэк; ирсн бээдгҗ. Тии- гхлз, кенә карин сүүдр күрснь эврән медҗәдг болхч. - Эрнҗәнә К.

Сүүдрәсн әәх. Быть трусливым как заяц. Пугаться собствен­ной тени. Эс болх юмнас сүрдх, эгл юмнас үргәд-усхад бәәх.

- А, хээмнь. Сүүдрәсн әәнәд бәәдгән кезә уурхмби? - Әәлдэн бишл, йоснас игитэнэр төр ханлгдх зөвтә. - Нармин М.

Сүүдртнь йовх. Находиться под крылышком кого-либо. Оставаться в тени, быть в стороне. Күүнә үлмәд хальчлгдх. Одна кергт орлцлго, онц салу йовх.

Колхозин член болҗ орсн хөөн, олна бүлэс хоцрҗ, оньдин сүүдртнь йовнав гиҗ санхар седҗэхшив. - Дорҗин Б.

175

Сүүлән бәрүллго одх. Ищи-свищи. Только хвост показал. Үз- гән медүллго, дарунь уга болад әрлх.

А/ет цунар Бовргин санснас кондлң бол.лр нарад, Боврг сүүлэн бэрүллго одсн болад йовна. - Дорҗин Б.

Сүүлән хавчх. Поджать хвост. Испугавшись, стать осмотри­тельным. Дегд әәчкәд, сагар бийэн бэрх.

Бийэн икд тәвәд, коорчэсн Овш тал ик оврта залу му нүдэр хйлзчкхлянь, тернь сүүлән хавчад, тагчг боле.

Сүүлән хүрүлсн күн. Беспутный, шалопай. Тогтун, тоомср уга күн.

Йир сүүлән хүрүлсн күүнәс арнта болхла, көндә йовхмн. - Эрнҗәнә К.

Сүүлән хүрүлх. Вилять хвостом. Нег ухаһар эс бээх.

Зәэсң күн чамла элгн болхар седхлә, чи сүүлән хүрүлнәч гинәд, ламин хәэкрлһнд мини эцкин чирэ цэээк; оде. - Амр-Санана А.

Сүүлднь һал өгх (сүүлднь һал өгәд көөх). Гнать подальше, һарһад әрлһх.

һалзна Бамбин сүүлднь нал өгдг арн бәәсн болхнь... - Дорҗин Б.

Сүүлинь мошкх. Подвергнуть резкой критике; выругать, раз­бранить (букв, накрутить хвост). Уурлулх, икәр шоодулх; шүрүн кевәр шалһх.

Әмтн бәәх гермүдин тосхлтыг цагланъ эс күцэснә учрар бол­ен хургт көдләчнр прорабас сүүлән мошкулв.

Сүүртн бат болтха! Да будет основа ваша крепка! Бээсн уңг-тохмтн байрта-бахта болтха!

- Сүүртн бат болтха! - гиҗ келәд, цацлцад, цөгциг көмрэд орке. - Нармин М.

Т

Тав деерән һарх. Обосноваться, утвердиться. Быть в лучшем качестве. Сән деерән һарх, арһта кемдән бәәх.

Бальҗр келен үгәрн әмтиг мандлчксан медҗ, тав деерэн ьарч инэмсглв. - Доржин Б.

176

Таван хаңһах. Насытиться, получить удовольствие. Достичь цели. Тэвсн күслдән күрх.

Өшэтнә тав хацнанад, иньгин седкл бертэлнэд, залунь оц- грҗ... - Сян-Белгин X.

Таал чини боле, таван хантл зоваэк; ав. - Басңга Б.

Тавг доран давталх. Растоптать (букв. давить под стопой). Дорацулх. Уга кех.

Апрель сарин пленумин шиидвриг сээнәр медҗ, бээдл-җирһлд орулхар зүткҗәх Егоров Валентин Сергеевич, Булхга Зула, Өдэкән Буурл, мана хөөч Боотан Эрнцн эднэ седвэриг юунд чигн тооллуга, тавг доран давталхар седдгнь олн. - Тачин А.

Тавн ухаһинь тарах. Нагнать страху. Икәр әәлһх.

Бидн тиим улсиг тиигэд тавн уханинь таракад оркдг ул- свидн. Ода терчн Батаг иртл, чамур шидрдхнуга. - Эрнҗәнә К.

Тавн хурһан мет медх. Знать, как свои пять пальцев. Йир сәәнәр, лав медх.

Утнасн көлгн-күчнә торт ик мергҗлттә инженер, машин болнниг эврэннъ тавн хурнан мет меднэ.

Таг сохр шуурһн. Сильная вьюга (букв. совершенно слепая вьюга). Ик гидг цасн, зуд.

-Цаатн хойррайона нардачнр Меклэт, тецгс талас ээмшгтэ зәңг соцсцхав: йир нигтэр цасн орад, таг сохр шуурнн болҗад- гҗ. - Тачин А.

Тайган атхад үлдх. Остаться ни с чем. Хоосн үлдх.

Зуг Нохашкла эдл арен эк;ил хооран картан тайган атхад улдсн хоосн угатя кун, тиим бэрц бэрулснь урднь соцсгдад уга билэ. - Бадмин А.

Талхм-тач болх. Торопливо собираться. Шумно суетиться. Шуугатаһар сахньх.

Герин паза ирэк; зогссн машин эцаагхла ', хойр ачнь талхм-тач болад, уудэн девсч тээлэд, машинэс парч йовсн ааван теерэд дууэкргдцхэв. - Тачин А.

Тамас Ьарад, таралнд тусх. Попасть из ада в рай. Зовлцгас гетләд, жирһл эдлх.

Тамас парад, таралцд тусна гидг эн билтэл! - Эрнҗәнә К.

177

Тамин амнд күрх. Находиться на грани смерти. Үклин өмн өргнд бәәх.

Шуңнрцга Бакдг, ода җиркснчн болҗ, зураснчн чилҗ. Тамин амн деер күрнэ гидг эн. - Дорҗин Б.

Тамтр-тумтр йовдг болх. Делать первые робкие шаги (о ре­бенке). Түрүн ишкдл кех.

Тер кевтэн экэн көкәд, тамтр-тумтр йовдг боле. - Нар­мин М.

Тана толһа деер ирх. Придется отвечать (букв, падет на вашу голову). Аштнь тана күцәх керг.

Негму юмн болхла, тиизтэ цааста нанд чигн дала юмн болхн уга, цуг гемнь тана толпа деер ирн гиҗәнэ. - Нармин М.

Тана-мана уга бээх. Жить дружно, делясь поровну. Ниитәһәр бәәх.

Детдомд тана-мана уганар бэәнәд дасчксн күүкд эднтн.

Таңгинь таслх. Исчерпать запас. Көрңгинь чилэх.

Әэрснэ Согту илгәсн эдл-ахуг хойрхн-нурвхн җилин дунд тац- гинъ таслчкад, талдан ормур нарнгдх зовтэ болад бээснъ энунэ бийднъ медгдҗ өглго бээдг билэ. - Дорҗин Б.

Таңтнь күргх. Довести до крайности, нищеты. Дор орулх, мууднь күргх.

Арв шаху эдл-ахуг олн җилин туршарт селн толналад, аяъ- кинь чигн төлҗәҗ, өөдэн нарнэк; чадлго, хэрнь нам тацтнъ кургэк;. - Дорҗин Б.

Таралңгин орнд төрх. Попасть в рай. Күн үкснә хөөн сүмснь җирһх.

Бийнь багш-лам эс боле чигн, таралңгин орнд төрх күн гиҗ, энүнд келсмн; - Бадмин А.

Эс гиҗ маши эвдсэрн юн хөөтндэн таралңд төрхэр тер седҗәнә болннат? ~ Дорҗин Б.

Тарг экнь тарад, тавн ухань геедрх. От страха лишиться чувств и рассудка. Уха-сегәһән алдх, дела икәр ээх.

Бидн неэфд күүк олм; эс чадэфыла, Бата хойр гиҗгтэ күук сүүвдчксн йовлу. Тавн уханинь таранад, тарг экинь эргулэд орксн болхугов. - Эрнжэнэ К.

178

Таслх зарһ. Судебное разбирательство, иск. Негн деернь һарһх, шиидх (тээлвринь олх керг).

- Хаанд ьурвн берк таслх зарн орҗ ирсиг хан нанд даалнна, би түүг кеҗ ядад зовньҗанав, - болна. - Хальмг тууль.

Тата-мааҗа бәәҗ. Кое-как, с трудом. Әрә-керә гиҗ.

Ухан-сегэн уга доран унсн күүкнд серл орад, тата-мааҗа бэээк; босна. - Эрнҗәнә К.

Тату-тартг бээх. Жить в недостатке. Юуһарн болв чигн ду- ту-дунд болх.

Би бүкл хальмг теегиг кевтнъ гишң эрглэв. Альд чигн эцдэн иим түрү-зүдү, тату-тартг бээцхэнэ. - Бадмин А.

Тач (татад) авх. Выручать из беды, оказывать помощь. Нөкд болх, туслх.

Бата Бовргиг үзчкэд, янв чигн эн татад авх гиҗ санад: «Эврәннъ махан күүнә хээснд чанулнач», - гиэк; хээкрв. - Эрн- җәнә К.

Тачкнҗ инэх. Громко, весело смеяться. Чаңһар инэх.

- Харңнуд авч одад орулад оркхла, сэәхн моцгэн олх болэк;, Хар тачкнэк; инэв. - Нармин М.

Таш-баш бэрлдх. Броситься в схватку (драку). Ноолдх, цо- клдх.

Делҗэ Харли хойр дахлдэк; йовэк; йовхла, генткн хаалн деернь Бальҗр зөрлцэд, таш-баш бәрлдәд бәәв. - Дорҗин Б.

Тәвсн хөв. Предначертанная судьба. Заясн заян.

Тэвсн хөвәс давдг арн уга! - Бадмин А.

Тәмк татдг цол күртхш. Не хватает времени покурить. Сул цат уга.

Түүнә хөөн Боотан Эрнцнд сууэк;, тэмк татдг цол күртдго болсмн, - Тачин А.

Темен теорхлэ, нег ирх. Заглянуть по особому случаю. Хая, ик учр харһхла, орҗ ирх.

Мана көвүн чигн темэн төөрхд нег ичрин хатуд ирдг болҗ эс бээнү? - Тачин А.

Темэнэ ацан элкн дорнь орх. Ситуация осложнилась, усугу­билась. Юмна таал-бәәдл күчрдх (йовдл күндрх).

179

— Боле, миниьәр болхла, темәнә ацан элкн дорнъ орҗ эс оде, - болад, Барг Эрнцнэс сигарет сурок; тате. ~ Тачин А.

Тецгр һазр хойриг негдүлх. Поднять шум, затеять суматоху Үүмә татх, шууга һарһх.

Хойрдгч зүсн улснь болхла, агчмин бунд оцдарад, налзурад, кемклдэд, тецгр назр хойриг негдүләд одцхана. - Дорҗин Б,

Тецгр деерәс унҗ ирсн эдл. Будто свалился с небес. Не знает того, что всем давно известно. Мел юм эс медсн кевтэ бээх.

Эн зәңгчнь кезэнэ цуг эмтнә келнә үзүрт йовна, зуг чимелкөк тецгр деерэс у нэк; ирсн эдл бәәнәч. Күүнэ келсиг чикднь аңхрлго йовнач.

Тецгр задрх. Наступление ненастья. Тецгр муута паг (шуурһн-боран, хур-салькн).

Өрүн эртэс назак бээдл кесг дэкэк; түргэр сольгдҗана: зэр- мдэн орчлц нарар гегэрэд, зэрмдэн харцнутрад, хая-хая салькн чигн догшдад бээнэ. Эннъ удл уга тецгр задрхин үнн темдг.

Тецгр хәләҗәх кевтэ. Всевышний покровительствует. Бурхи евәҗәдг болх.

- Күрәдуга, тецгр ода деерэн хэлээкрх кевтэ. - Тачин А.

Тецгр хэлэх! Бог поможет! Деедс үзәд, дөңгән күргх!

Эн сүл җилмүдт тецгрин бийнъ деерэс хэләҗәх бээдлтэ.

Дала тиим киитн-шуурьта үвл болҗахш. - Нармин М.

Тецгр цокг! Разрази меня гром! Үксв, уга болев!

Тецгр цоктха! Янэк;аснтн энв, полковникин зергэс? - Бембин Т.

- Мен дет! - гиэк; сурад, - йир, Балдр, тецгрм цокчкв! Өцкл- дурк асхнас авн таен хурнан геечкэд үкэк; йовнав. - Куукан А.

Хөөг тоолхла, тецгр цоква! Олн бурхд минь ээлдтхэ! Ода яндв?! - Басңга Б.

Эн кур соцссн бер гуухэрн гер талон ирэк; йовна. - Тецгр цокч- кв! - балок; хээкрэд, Харлаг теврэк; авад, асхрулэк; бер уулье - Нармин М.

Тецгр цокна гидг эн! Вот и настала расплата! Үүлән даах саам.

«Авьа, цаатн ахлачнр нарч йовна. Одал тецгр цокна гидг эн», гиҗ санад, овгн босад паре. - Нармин М.

180

Теңгр-бурхнас үүдгдсн юмн. Небесное создание. Теңгр за- ясн юмн.

- Наадк Барс Мергн баатр Букулц хойр тецгр-бурхнас үүдгд- сн юмн, - гив. - Хальмг тууль.

Тецгрин гем биш, седклин гем. Не болезнь, а душевные муки. Гем-шалтг биш, чееҗин зовлң.

Намакитн тецгрин гем биш, седклин гем дарҗала. - Тачин А.

Тецгрин гем уга бээх. Быть в здравии. Эрүл-менд җирһх.

Итлг үүрәсн нисэд карен хөөн эврэн теҗэлән олдг зөвтэ. Тер учрар, тецгрин гем-шалтг уга йовхла, үкхн угав. Эргәд хэрү ирхв. - Нармин М.

Тецгрин нуднь сохрҗ кевтэ. Разверзлись небесные хляби.

Нет конца ненастью (букв. словно ослепли глаза небесные). Тогтншго йиртмҗин аюл.

Хээрхн гилго яахв, тецгрин нүднь сохрҗ кевтэ. - Тачин А.

Тецгрт һаран күргх. Быть на седьмом небе. Радоваться без­мерно. Дегд икэр байрлх.

Мел сулдад ирҗий? Вера соцсхларн, тецгрт каран күргх гиэк;, Тоня үр күүкнәннь төлэ байрлв. - Бадмин А.

Мини дегтр барлгдэк; карчахиг соцсад, икэр байрленд ик гид- гэр ханҗанав. Би бас тецгрт каран күргсн әдл болҗанав. - Эрн- җәнэ К.

Теңгрт күргәд магтх. Превозносить до небес. Чрезмерно хвалить. Дегд икэр буульх.

- Эн газетд маниг тецгрт күргэд магтэк;, - агроном инэм- склн, ахлачин омн газетэн делгв. - Бадмин А.

Тецгрт нуди бәәнә! Да видит небо! Деедс үзҗэнә!

- Тецгрт нүдн бээдг бэээк;, - гиэк; көвүн келв. - Ээк;го теегт мээртэк; йовен күүнд унд учрна гидг эн болэк; бээнэ. - Нармин М.

Тецгсин усн евдгцэ. Море по колено. Все нипочем, ничто не страшно. Юунас чигн ээдго.

Бичкндэн Нимэ юунд боле чигн түрүнд шунэк; орлцдг билэ, ода уйн бак наендан улм зоргшэд - тецгсин усн өвдгцэ гих бээдлтэ күн.

Тецкэн уга юмн. Что-то из ряда вон выходящее. Наадксасн йилһлтә, оцстан.

181

һал цапан өдрәр теңгр генткн харңпутрв: шүрүн салькн көдлэд, тоосн хүвсхлзв, дарунь хорнлҗна өңгтэ үүлдәс, суульар асхҗах мет, хур шаргад орв - паза теңкэн уга юмн болв.

Тесч алдх. Выйти из терпения, потерять самообладание. Бий- ән бәрҗ эс чадх.

Хорта үгинъ соңсад, тесч алдад, залу нудрман атхад боев.

Тиим уха зүүх. Думать, мыслить так же. Бас таим хэлэцгэ болх. Тиим кевэр ухалх.

- Таниг бас тиим уха зүүҗәх гиҗ, би санҗанав, - гинэд, Егоров Александр Афанасъевичүр хэлэчкэд, - халун нарнд зогсад бәәҗүвидн. - Тачин А.

То бүрн, толһа менд. Все живы-здоровы, все целы и невре­димы. Цугтан әмд-менд, эрүл-дорул, бүрн-бүтн.

Цунар то бүрн, толпа менд колхоздан орҗ, күчэн негдүлҗ, уралан хурдар алхмнҗ йовх зөвтэ. - Дорҗин Б.

Толһа деер һарх. Лезть на голову. Зевэсн дегд давх.

- Бийэн цокад ала бээтл, хэлэпэд суухмби? - болэк; Хар цам- лзв. - Сурнҗанав, эс гиэк; кун болпн толпа деерм парад, морэн узхэр седх. - Нармин М.

ТолЬа деерэн бэрх. Давать волю. Слишком превозносить. Дегд икәр күндлх, дурарнь бәәлһх.

Тегэд түрүн җилдэн энүг толпа деерэн бэрэд бээцхэв. - Бад- мин А.

ТолЬа деерэн маань хатхул! Крест тебе на могилу! Үк, уга бол!

- Махта, цуста булэрн модн гериннь нутгт булул, мацхн цапан толпа деерэн маань хатхул! - гипэд, альхан ташад, хээ- крәд бээнэ. - Эрнҗәнә К.

ТолЬа негдулх. Стать единомышленником, сговориться.

Ухаһан ниилүлх. Нег уха бэрх.

Таднла толпа негдулэд авчкеинь, Батнасна Боврг, бидн медэ бээнэвидн. - Дорҗин Б.

Эцкчн ода сээпэн хээв, эс баях улсла толпанан негдулнэ гидг тер, эврэннь керг-уулэн тодрхапар медх кергтэ. - Нармин М.

182

Толһа эргүлх. Крутить мозги. Меклх, зүүлулх.

Бальҗр юучви? Бальҗр гемтәв? Тиигтлән Бальҗр Харлин толпа эргүлҗәхш... Харли Балъҗрин толкаг эргүлҗэхлә, яах?.. -Дорҗин Б.

Мел түүнәнтн дару аав ирәд, Инҗр ман хойран толка эр- гүлэк; эргүлчкәд, Байриг буулкҗ авхар бәәнәв гилә. - Басңга Б.

Толһаг илҗәһәд, гиҗгт утх шаах. Поглаживая по головке, разрубить шею. Мягко стелет, жестко спать. Хәәмнь, хээмнь гиҗәһәд, хоран хальдах.

Толнаг илҗәһәд, гиҗгт утх шаадгнь лавта. - Бембин Т.

Толһаһан геех. Потерять голову. Ухань чилх, тоомсрнь алдрх.

Толкакан геесн хөөн, алт геесн ээмшг уга. - Хальмг тууль.

Толһаһан һанзһлх. Повесить (понурить) голову. Прийти в уныние. Седклин зовлнд үрүдәд, санаһарн зовх.

Кеҗдх керг дегд күчр болад, ашнь ямаран болхв гикэд, толкакан нанзклад, ахлач сууна. Зуг алмацлкан хамдан көдлҗәх эмтнд медүлшгонар чирмәнәд бээнэ.

Толһаһан даах. Быть самостоятельным, не зависеть ни от кого. Күүнә дөң угаһар бәәх.

Ик сурнульд номан төгсәчкәд, Намҗл толкакан даанад, хотл болнснд көдлҗәнә.

Толһаһан зәәлх. Качать головой. Зөвән эс өгх.

- Би сөөнэ эн зәңгитн соңсад ирэк; йовсм эн, - гиҗ Валентин Сергеевич хәрү өгэд, толнакан зәэлв. - Тачин А.

ТолһаЬан өндәлһх цол болхш. Поднять голову некогда.

Махлаһан авх цол уга. Көдлмш дала.

Нам толкакан өндәлндг цол болхш гиҗ, фермин кодлэч ирсн агрономчд учран келв.

Толһаһан салвлх. Ломать голову. Ухалх, тоолвр кех.

Ухалҗ, эврэ толнакан салвллго, ирсн заавр дора бээх кардан- нртан илгәдгнь энүнд дамшлт болэк; нарсмн. - Дорҗин Б.

Толһаһан таслад бээх. Давать голову на отсечение (сильно спорить). Залаһан таслад бээх гиен әдл утхта үг.

183

Харлиг керго, чадшгов гинәд зулад, толнанан таслад бәэсн бийнь, комсомолын организации сегләтр суңнгдсн, хэлэнэд бәәхлә, көдлмгитән мууддг бәәдл уга. - Дорҗин Б.

Толһаһан чичх. Сильно сожалеть (букв, бить свою голову). Ик гидгәр харм торх.

« Чамаг, дәкҗ энүнэ тускарухалдг болхнъ», - гиҗ санад, бийнь бийлэрн куундэд, толнанан чичэд, уха туңнаҗанад, унтхар нудэн аньна. - Эрнҗәнә К.

Толһаһан шурһулх. Совать голову. Влезать в чужие дела. Эс орлцх керг уга, юунд болв чигн орлцх.

Теднэс уг парад уга бәзтл, би яһҗ терт орлцҗ, толнанан шурнулҗахмби? - Тачин А.

Толһаһарн даах. Отвечать головой. Нег юмна төлә эмэрн шордх.

Кок тецгр дор, корстз назр деер бззсн юмн эн. Энунзс даву хззртз юмн орчлц деер төрүц уга. Намаг хзрү эргҗ иртл ходил. Геехлз, толнанарн даахич. - Хальмг тууль.

Толһаһарн наадх. Играть головой, шутить с жизнью. Посту­пать легкомысленно. Бийән нааһур, гөңгн кевәр бәрх.

Бас мел ки өңгзр змтнз сз хззхин төлз кечкзд, толнанарн на­адх тоолвр орхит энчнь. - Дорҗин Б.

Толһаһасн хаһцх. Расплатиться головой. Әмән өгх, үкх.

Тан хойрт юн керг, би толнанасн чигн ханцад бззхмн болва­нов. - Басңга Б.

Толһаһаснь авн көл күртлнь. С головы до ног. Бәәснь бий- инь кевтнь, бүклднь.

Би дуран күрхлз, чамаг толнанасчнь авн көл куртлчнь алтлч- кхв. - Басңга Б.

ТолһаЬннь илх. Гладить по головке. Таалх, таасх.

Мана бичг деегшэн күрхлә, Бамбан толнаг илҗ таалх балинч?

- Доржин Б.

Болв дегд җөөлн, мел цугтаднь делүьэн девсәд, талнанинь илэд, «кукн, кукн» гинэд, сурнмэк; сурьмэкуулх бәәдлтә. - Тачин А.

Толһаһинь таслх. Оторвать голову. Икәр шоодх, гүвдх, алх.

Чама йир. Дэкэд ирхләчн, толнаиичнь таслнав. Үзгдлго од. -

Хальмг тууль.

184

Толһаһинь эргүлх (диинрүлх). Затуманить. Обвести вокруг пальца. Тенүлх, меклх, зүүлүлх, экинь ширлх.

Өнчн көвунд үгән өгчксн север еиҗгтә күүкнэ толнанинь эр- гүлҗ, экинь ширлҗәх Балдра Бамб икл гиде хаҗнр андн йовдл ьарһҗаснь сангдна. - Дорҗин Б.

Яах билэ, таднла әдл сүгсидг толһаһинь диинрүлчкәд, эврәнән кеьәд бэәхдән нөөшго дүртә... - Дорҗин Б.

Толһаһичнь ноха чирг (идг, кемлг)! Загрызли бы тебя соба­ки! Үклин мууһар үк!

Эн насндан җирнл үзлго од! Күн болх насндчнь толнаничнъ ноха чирг! - Харал.

Толһад сава буух (буулһ). Вешать ярлыки, обвинять. Гемтә болҗ үлдәх, шоодврла харһулх.

Уга, Советин йосна хорт бандит бултула бәәсиг медә бәәҗ дарвч гинәд, бийинм толнад хөөннъ сава буух. Ода дарҗ болш- го! - Басңга Б.

Толһадад авх. Стукнуть по голове. Толһаһарнь цокх.

Бәрсн бирмсиг гүүҗ ирәд, толнадад авсн, тернь илмн-экрллмн болад, уга болҗ одв. - Хальмг тууль.

Толһадан төмр сава зальврҗ дуудх. Накликать на себя беду. Зовлң эврән хәәҗ авх.

Толнадан төмр сава зальврҗ дуудҗ авх кен бәәх билә үнүнд. - Басңга Б.

Толһаднь орх. Прийти в голову, вспомнить. Генткн уханд орх.

[Паркауурнъ күрхләрн, толнаднь орсн тоотынъ нарнад келч- кдгинъ меднэт. - Бадмин А.

Толһаднь суух. Наносить вред. Подрывать основу. Уңгднь орх, тохм таслх.

Хойрхн саадг үкртә, хавртан тунлх гиҗәсн нее нунҗн, эн экрлэ хойр күзүвч - теднэни толнаднь суухар седҗәх күн бол- нал. - Дорҗин Б.

Толһан үсн босна. Волосы становятся дыбом. Ик ээмшг, зет- кр харһхла, күн сүрдәд, Махмуд менрэд одна.

- Мини эцкэс колтэ эк-эцкчн өңгрв. Такан үгд орад, чамас ямк; өшәһэн тер авсинъ санхнь, толнан үснь ода бийнь босна, - гинэд, Сарц невчкн зуур тагчг бээв.,. - Бадмин Б.

185

Толһан үсн күршго өрн. Быть по уши в долгах. Ик ертэ бол> дала ер кех.

Өмнәснь инәмсклсн күүг ицгтэ үүрт тоолад, үг болннднь им кәд йовҗ, аштнь Муутл залу толнаннъ үсн күршго ертэ үлдв.

Толһань алтн. Умная голова. Ухата кун.

Энунэ эс медсн, эс узсн юмн уга гиэк; келҗ болхмн. Тольань алтн. Зуг әрк иим сән күүг үрэҗәнэ. - Бадмин А.

Толһата (ухата) күн. С головой, толковый человек. Томата, тоомсрта кун.

Толната күунэ у г күләнәд тулҗасн улс хоорндан невчкн зуур күүндлдв. - Нармин М.

Тольс гих. Блеснуть; проблеск сознания. Гилс гиһәд, герл орх. Генткн серл орх.

Багш нар ан өргэд, зәрлг соңсхиг суре. Мөргүлд орҗахулст толъс гинәд, гегэн орв: «һурвн зун нучн миңнинь бүслэд авчк- на гидг наадна тар биги. Тиигхлэ, немшин нарн сууҗ йовна гидг эн». - Нармин М.

Томан уга күн. Бестолковый человек. Ухан-томан уга, медрл уга эмтн. Серл-сегэн орад уга, юмна аю авад уга куукд.

Томан уга бичкн күүкдәр иим күндтәулст амдач кем; болдви? - Бадмин А.

Тонь йилһл уга. Безразлично, все равно. Семь бед - один ответ. Ашнь ямаран болхнь төрго.

Иим улс ю чигн эрвлгиго, кениг чигн хармншго болад, тонь йилнл уга гиен тоолврт авгдад одна. - Дорҗин Б.

Тоосинь һарһх. Задать трепку. Выбить пыль. Цокх, гувдх- Кир-шораһинь әрлһх.

Сээнэр биилтн, кишгонр, Тагимг авад, тоосинь ьарьх билэ. - Баеңга Б.

Торһ өмсәд, тосар шивлдэд. Жить вольготно. Хувцна сээ- нинь зууһәд, хотын шимтәһинь ЭДЛӘД.

Иргэр гианалдҗасн хөөчнр тедниг үзчкәд, эх-э, бидн теднлэ эдл байн улсин ковуд болен болхнь, эднлэ эдл торн өмсәд, тосар шивлдэд бээх билэ бидн. - Эрнҗәнә К.

186

и

Тосар иләд, торһар ораһад. Задобрить чем-либо, располо­жить к себе. Өглһ өгәд, үлмәдән орулх.

Тосар илэд, торнар оранад боле чигн авхмн гинч? Мел чик үг.

Ууьн көвүнәсн би ю чигн хармнш угав. - Эрнҗәнә К.

Тослх кергтә. Следует дать взятку, надо подмазать, һартнь авлһ өгх.

Эркн биш тослх кергтэ болҗ нарчана гих тоолвр Бакурт орв. - Дорҗин Б.

Тохм тасрхм болҗана. Прерывается род (фамилия). Эр ки- истә үрн эс һархла, уңг тасрх.

- Манауңг-тохм көвүн үрдуганар иигәд тохм тасрхм болҗа- на, - гинә. - Бембин Т.

Тохм уга од! Пропади (ты) пропадом. Үндс таср!

- Тохм уга одмнрин мөрнъ гүүҗәнә, — болҗ залу чилэв. ~ Нармин М.

Тохмднь ус асхх. Закабалить весь род, уничтожить все племя. • Дәәләд-даҗрад уңгднь күрх, уга кех.

Ода ирэк; эмт даҗрэк; байҗхар йовснь эн. Тохмднъус асхдгин негн улс эднчнъ. - Басңга Б.

Болнатн гиэк; келэ бээлэв. Йир эргэд, мини тохмдус кех, нутг- тм күрнхуцулх юмс, бандитмүд, бәәҗл энчн... - Басңга Б.

Төлән һолсн мал мет (кевтэ). Не обращать внимания. Сде­лать вид, что ничего не произошло. Учртан эс авсар, эс медсэр, эс үзсәр бээх.

Алъкинъ чигн эс медсэр, төлэн һолсн мал мет долиьэд одна.

- Дорҗин Б.

Төмр зүрктә, киитн нүдтә (күн). С железным сердцем, холодными глазами (человек). Сана зовх, өр евдхиг меддго, йосрхг кун.

Тер Егорован төмр зүрктэ, киитн нүдтэ, сэәхн юм үздго, йо­срхг, шаңна күн больҗанч? - Тачин А.

Төерсн һодль, тошгсн бух болад. Уходить неизвестно куда (букв. словно рассвирепевший бык-производитель, словно шаль­ная стрела). Үзг-чигән медлго, һазр кедэд йовх.

187

Төөрсн һодль, тпошгсн бух болад, аав-ээҗин зөөсн «зөөр» аль- хндан атхад үлднэ гидг эн. - Эрнҗәнә К.

Төөрч йовад, төркәрн орх. Забрести ненароком. Дала учр угаһар генткн күрәд ирх.

- Генткн альдас нарад ирвч, Баату? - гиэк; Ольда өвгн сурв. - Төөрч-төөрч йовад, төркәрн орад ирсм эн, - болэк; Баату шо- глҗ инән келв... - Дорҗин Б.

Тер болх. Принимать в каком-либо свете; вкладывать ка­кой-либо смысл. Ямр нет учр-утх орулх.

- Таниг иим төр болҗ гиҗ сангснугав... - «Җаңһр».

Тор кеҗәхш. Не обращает внимания. Оньгтан авч бээхш.

Ирен күүнәр төрүц тор кеҗәхш. - Тачин А.

Тор кех. Делать проблему. Керг һарһх. Эс болх юмар үгбосхх.

Корскин эк Киштә эцк Мучирә хойр одр болнн гишң көвүнәрн төр келдәд, хоорндан күр нарнлдад бәәцхәв. - Эрнҗәнә К.

Төр хаһлх (таслх). Решать проблему. Керг (эсв, сурвр) шиидх.

Түүнә хөөн кулак, эс гиҗ ода нудрм гиҗ келгднә, тиимулс олна хургт орҗ, олна төр таслэк; чадшго юмн. - Нармин М.

Төркән һолсн елдң күүкн. Пренебречь родными. Потерять чувство родины. Төрл-төркән һолад, һарсн һазран дурлдган уурх.

Төркән һолсн елдң күүкн гинәд, кезәнә келгддг бээсмн. - Эрн- җәнә К.

Төрл-төркнәннь махинь күүнә хәәснд чанх (эврә махав күүнә хәәснд чанх). Свое мясо варить в чужом котле. Предать близких. Элгн-садан хэр улсин чирэд муурулх.

Кедү коммун-домун, комсомол боле чигн, эврәннь төрл-сай- наннь махинь күүнә хэәснд чанхмн биш. - Эрнҗәнә К.

Тортэн (кергтэн, оньгтан) эс авх. Не брать во внимание.

Керг уга юмнд тоолх.

Эргндкулсиг тортэн эс авен болад, эн орчлц деер эврэн бийнь нанцарн эзңтҗәхшңгәр эврэьэн кенэд, келсиг оньгтан авлго, ора деегүр натлн хәлээкрх дүрс үзүлэд оддмн, - Дорҗин Б.

188

Төрүц мәс күн. Не знающий грамоты, бесполезный человек. Бичг-тамһ меддго.

- Ма гих маань уга, мацгин хойр самнр уга, орс келнәс торуц мэс кун бас йос меддви? - гиҗ келәд, Корсадг өврв. - Тачин А.

Туһлан һолсн үкр кевтэ (мет). Безразлично относиться к кому- или чему-либо. Иилһән уга бәәдл һарһх, оньгтан эс авх, кергт эс авх.

Ямаран гихв?.. Далапар нам төртән авч чигн бээхш. Туман һолсн укр кевтэ долисн болад бээнэ... Бовргиг йирин ямаран кууъинъ медҗәховт. - Дорҗин Б.

Саңһҗ асхн орндан орхларн, бийдэн шахэк; таалхар седхлэ, туман һолсн укр кевтэ, буру хәләҗ оддг билэ. - Бадмин А.

Туһлын туру кемтлсн уга. Даже пальцем не притронулся. Төрүц һар күрәд уга. Хулха-худлас цевр, төрүц юм көндәдго.

Таен җилин туршарт нег чигн тумын туру кемтлсн угав. - Бадмин А.

Туһлын шиир һару угаһар һарх. Перезимовать без единой потери скота. Нег чигн мал һарутлго үвләс (аюлас) һарх.

- Тумын шиир нарууганар авч нархин кергт, ик эртэснь тум экин геснэс парад уга цагас авн белдх кергтэ, - гиэк; гуртоправ Очиров келнэ. - Бадмин А.

Тулг болх улс. Люди, на которых можно положиться. Итклтэ, түшг болх улс.

- Тер учрар шин директортан эдл-ахун кодлмшиг цуг халха- рнь ясрулхд тулг болх улс таднт, - гиҗ келэд, Валентин Серге­евич боев. - Тачин А.

Тус болхас урд, тушаһан хальдах. Оказать недобрую услугу. Причинить не столько добра, сколько зла. Дөң-нөкд болхас, са- алтган күргх.

Чопоровла эдл эмтн орн-нутгт ямаран тус күргҗәхнь нанд медгдхш. Минипэр болхла, эдн тус кургхэс урд, тушапан халь- даҗана, хэлэпич, келҗәх угинь. - Бадмин А.

1ус үзх. Иметь прибыль. Олз-орута болх.

189

Му юмн үзгдлго, үснә үзүрәр одх болтха. Үзгдэд одснас цаа- ран кен меднэ? Эднэс чигн тус үздг саам харнх биз. - Дорҗин Б.

Тусан күргхин орчд, тушаһан хальдах. Вместо помощи - помеха. Дөңгән күргхәс урд, саалтг болх.

Муучка нанд тусан күргх биш - тушанан хальдаҗана. Тер учрар Муучкаг партяс болн дааҗасн көдлмшәснь нарнх кергтэ гиҗәнәвидн. - Нармин М.

Альдас алъдаран йовэк; йовхан күн эс меддв гиэк; келчкэд: ма- нас юунинь нуунач, бидн чамд тусан хальдахас биш, тушанан йир хальдахмн угавидн. - Басңга Б.

ТУула зүрктә. Трус, трусишка. Әәмтхә, зөрг уга.

Босха күүкн туула зүрктә, юмн хард гихлә, тер дарунъ пор­там бэрэк;эсән унначкна.

Туурһин хаһрхаһар нар үзәд, туһлын туруһар ус ууһад.

Жить в нужде и беде. Түрү-зүдү бәәх.

Туурнин ханрханар нар үзэд, тунлын турунар ус ууьад, мацнаннъ көлсән тавгтан түркэд, тавгиннъ колсэн мацнадан түркэд, кеер хонад, кец дерләд, үкэ-тасра йовҗ, үрдүдм гикэд өсксн тадн, өвгнд насн ирэд... хайчкад, сурнулъ гинэд эрлхлэрн амрхт. - Эрнҗәнә К.

Туша болх. Быть обузой. Күүнд ацан болх.

Шин зәцг соңсад, сәәчүд байрлад одцхав. Зуг Көкэ киитн ху- рин үүлн болҗ бархлзҗ суув. Кезэ чигн эн Алтма мини туша болад йовна гиэк;, эн дотран аралдв. — Нармин М.

Ку гемшэнэ гинэд, шин прогрессией иовдлмудт туша болдг гиэк;, Адуч дотран Темниковин тускар сане. - Бадмин А.

Тушаһан хальдах. Вредить, мешать, препятствовать. Хоран күргх.

Харцну хар эмчин зааер туслхасн, тушанан хальдах талон диилв. - Манжин Н.

Нанд тусан күргхэр седхэс биш, мел тушанан хальдах тоолер терүнд бээх гиэк; харлэцахшив. - Дорҗин Б.

Ода укэк; бээх, тусасн тушанан икэр хальдах нанд кен халун цээтэ аанин ам зуулнхв? - Басңга Б.

190

Тушаһасн мөлтрх. Сбросить путы. Избавиться от насилия. Саалтг болҗасн юмнас хөөһх, сулдх.

пир сэн. Иигҗ амрдви. Теңгр нүдтәл йир, тушакасн мелтрнэ гидг эн. - Басңга Б.

Түңгинь (хогинь) таслх. Вырвать с корнем. Подорвать осно­ву. Тохминь уга кех, кудх, уңгинь таслх.

Ода эднэнчнъ түңгинь таслх санан бээнэл... Зуг чидл бак болэк; медгднә. - Басңга Б.

Түңшү ухата күн. Толковый, рассудительный человек. Гун тоолврта кун.

Эн өвгнэ тускар кесг сэн үгурднъ соңсла. Әвр түңшүухатпа өвгн гиҗ нер карла. - Бадмин А.

Түргн һазр авх. Быстро распространиться (о болезни}. Хур- дар тархагдх.

Хальдврта малый гем нег эдл-ахукас түргн казр авад, цуг райодын бод малд дарунь күртв.

Түрд гих. Остановиться, повременить. Нег агчмд зогсх, не-

вчк кулэх.

Хоцкр келв: «Түрд гилт, залус. Бидн кар хоосн улс биший. Тадн зер-зевтэт, юунас ээнэт». - Нармин М.

Ут хаалкд йовсн бээдлтэт, ундассн, елеен болхт. Түрд гитн, мердэн амратн, цакан идэ амсад картн. - Нармин М.

Түрүн харада. Первая ласточка. Түрүн зәңг.

Не, Ноонг, би байрлҗанав. Мини сурксн көвүд-күүкдэс ши- шлц суркулян чилээк; ирэд, колхоздан көдлхэр ирсн чи - түрүн харада болэцанач. - Тачин А.

Түрх һара күн биш. Человек, который не будет переживать по пустякам. Эс боях юмнд седклэн зовадго кун.

Тиим амр юмнд түрх кара күн болдмн биш... - Басңга Б.

У седклтэ. Великодушный. Цаһан саната.

У седклтэ хойр эгчнь дүүкиннъ карксн геминь эмтнэс нуукад, муукинь дарад, онъдин сээкинь хээцхэнэ.

191

Увшин самнр (авх). Принять обет. Бурхн-шаҗнд сүзглдг авъяста болх.

Харнуд хотнд цунаранаснь икәр шүтҗ зальврдг Мохлан Цанан эмгн увшин самнрта билә. - Бадмин А.

Уга бол цааран! Пошел вон! Убирайся подальше! Нүднд үзгдл уга, холд әрл!

Йо дәрк! Бирме болвзго энчн, әрл, уга бол цааран! Дэкҗ нав­ран бичә хәлә! - Хальмг тууль.

Уга болх. Исчезнуть, пропасть. Скончаться, умереть. Әрлх, геедрх. Сәәни орнд төрх.

Генткн шуурнн-боран көдләд, холас үзгдҗәсн өндр чонм;, тосхлтын өргүл, ик модд уга боле.

Окопд бәәсн салдсмуд командириннь дәәч заквр соцсад, да- рани бэрлдәнд орлцв, ноолдан дегд күчтә болад, көвүдин ик зунь уга болв.

Уга кех. Уничтожать, ликвидировать. Умерщвлять. Растрачи­вать. Хорлх, әминь таелх. Бәәсән уга кех.

Мана бичкндк цагт уулын девецд ө-шуну модн билэ, зуг ик түүмр, нундл тврхд, цуг моддыг уга кев.

Кеер хошт батхнын бигшлннэс тесч ядад, тедниг хорлад, төрүц уга кевүвидн.

Муута олен җалван тоолвруганар хойр өдр давуллго уга кеч- кэд, цааранднъ мвцгн уганар яахан сане.

Угад зарһ уга (арһ угад зарһ уга). На нет и суда нет. Уга юмиг гемшәҗ болшго.

Угад зарн уга гиҗ келәд, альчурткиг эрүл нарарн өргҗ овод, хавтхлэк; оркад, үгән уттхҗана: залу күн үгдэн күрдг. - Нар- мин М.

Улаҗад утх һарһх. Показывать силу слабому, беззащитному Чидл уга әрә әмтә күүнд (юмнд) чидл үзүлх.

Ухан тату болхла, улаҗад чигн утх ьарндг гидг эн болҗана. - Басңга Б.

Улан эмэн авч һарх. Спасать собственную жизнь. Бийэн зет- крәс хөөһүлх.

Бийтн нам улан эмэн утхин ир деер авч ьарув. - Сян-БелгинХ-

192

Улан батлх. Крепить основу (силу). Сүүрән батлх.

Кен-кениг авад унна гиҗэх цагт улан батлх кергтэнь алдг уга ник. - Дорҗин Б.

Улан һарарн бэрх. Брать голыми руками. Ю болв чигн амрар күцәх.

Хойр бок аглп хол бәәрнд бок чохан узлцхэр парна, нертэ бок баахн бокигулан нарарн бәрәд, ээм-далынь пазрт кургнэ.

Улан һолдан әрә торх. Еле остаться в живых. Эра торад, эмд үлдх.

У тун улан полдан эрэ торч, уульн-дуулн хоршаэк; авсн хо- шач-неҗәчән алад-булад каалчкна гидгтн амрхн төртә юмн би- шлэ. - Дорҗин Б.

Улан һолднь күрх. Задеть за живое. Седклинь кодлгх.

Йирин күүндврт Сарң шоглсн болад, әмтнә оор нег танълыннъ улан полднъ курв, тернъ келен угинъ тааелго, хар сана зуупэд авчкв.

Улан зандн цэ. Крепкий ароматный чай. Агта, цуг тоотынь тәвәд чансн, сәәхн үнртә цә, җомба.

Ноони байн керэ даам тос тэвен, келн ээдрм улан зандн җом- бапануупад тиниэк; авад, ода йовҗ сән идгтә малый буурхээнэв гинәд, уүлн өңгтә кок бориг тохулад, хурдн сайгарнь парад оде. - Эрнҗәнә К.

Улан махмудтан күрх. Обнищать. Җе болтлан түрх, муу- дан орх.

Цупар чигнмуудад, улан махмудтан курен улс болҗ бээнэвидн. Эн кевәр бәәҗ йир манд амр уга. - Басңга Б.

Улан махн болен бийнь нег ях гих уг келен уга. Япсн бат кун болхв! - Нармин М.

Улан махч күүкд. Нищие дети. Угатян учрар хувц-хунр уга, өлн бәэдг үрд.

Улан махч күүкдтә ку цааҗла харпулад яахв. Бидн, адучнр, энуг мана дааврт егтн гиэк;, колхозникудин хургас сурҗана- видн. - Эрнҗәнә К.

193

Улан хоолан сунтл хээкрх. Кричать во все горло. Чаңһар ор- крад хээкрх.

Улан хоолан сунтлнь хәәкрв чигн, хоосн чееҗән кецкрг болт- лнь, хойр нардҗанад гүвдв чигн... - Басңга Б.

Улан хорха. Очень жадный человек. Йир хармч кун.

Бата хөөһән үдлә услад, тууэк; ирәд, үдин халунд кевтулч- кхлэ, эн эмгн - улан хорха эркән уга буранарн хорнсинь хатхҗ үздг билә. Кемр хорнсн хату болхла: хәлә, эн кишва көвүн сдднэр идүлсмн уга гиэк;, Батаьур хәәкрдг билә. - Эрнҗәнә К.

Улан цусан асхх. Проливать кровь. Әмән өгх.

Гер, этаж, өрә болннд һар-бәрлдән болҗ, улан цусн асхрҗ, урдк кевтэн фашистнр адрэк;, аздлҗ ноолдцхав. - Нармин М.

Улан чирәһәрн үзх (соңсх, харһх). Встретиться лицом к лицу. Әмд бийәрн харһад, нүдэрн үзэд.

Тер цаасигумшхин ормд Цецниг бийинъулан чирәнэрн соцсий.

- Манҗин Н.

Улм алс тусад һаньдглад бээх. Распоясаться. Еще больше бесчинствовать. Дегд давад бээх.

Эннь болхла, Эрднъ Бораевичэр омг авад, улм алс тусад һонъ- дглад бээв. - Тачин А.

Ундан хәрүлх (хаңһах). Утолить жажду. Шиңгн юм ууһад, ундаслһан зогсах.

Ундасч йовсн Булнн түрүн тогтсн цандгаснь хойр наранухр- лчкад уунад, ундан хэрүлчкәд, суулнар асхҗ бээх мет, орҗах, хурин цоклһ тосад йовад йовв. - Басңга Б.

Асхнана ундан хэрүлчкэд, орндан орсн Бакдг Манэкрш ирпиг соцсч серэкрхш. - Дорҗин Б.

- Өлсэд-ундасч йовхт, герт ортн, ундан хаңнатн. - Нар­мин М.

Унсн махлаһан авх цол (зав) уга. Перевести дух некогда. Теруц сул наг уга, челэн уга.

- Унсн махланан авдг цол уга цагт юн дуудлнмби? ~ болҗ Адуч шүрүлкв. - Бадмин А.

194

Уңгднь күрх (суух). Стереть с лица земли. Перебрать весь род поименно и оговорить. Тохминь таслх. Тохмарнь илҗрдәх, муулулх.

Боврг мана уңгд сун гиҗәнә. Терүг ода хәәрлҗ тус бээхий?.. Терүнә бийинь токардгин арһ хәәх кергтэ... Үүлэн тер эврэн эдл- тхэ гих санан Бакдгт орв. - Дорҗин Б.

Уңг-дәңг у га од! Исчезни всем родом! Тохмарн эрл, уга бол!

Наснанм турш намаг эрглэч, ода коонэд оркхла, яндмби, уңг- дэцгуга одсн элмр- Хальмг тууль.

Уңг-дәңгинь һариннь тавн хурһн мет (эдл) медх. Знать весь род как свои пять пальцев. Иир сәәнәр медх.

Мана уцг-дәңгиг нариннъ тавн хурһн эдл меднэ. Аш суулднъ мини уцгд ус кех кун эн. Ода эн шууганла энүнәс эмд деерэн эмэн зааглҗ авх арһ хээх кергтэ гинэд саналдад оркна. - Эрнҗәнә К.

Уңгднь ус кех (уханднь элс асхх). Чинить зло, наносить вред. Мууднь орх. Зовлң эдлүлх.

Би энунэ уцгднъ ус кесн угав, уханднь элс асхсн угав. - Эрн- җәнәК.

Ур күрәд одх. Злиться, сердиться, быть в гневе. Хор буслх.

Эн хамгинь узок; оркад, уурм курэд оде. - Нармин М.

Ур тээлрх. Отходить от гнева. Килң, цухл тогтнх, номһрх.

Тедн ирхэсурд мана герт ирлго, хот эргэд йовна гиэк; уурлэца- на. Эвлэ бэээк;, ууринь тээлрулув. Дэкэд альк бурхнь буру хәлэҗ одсн болхви? - Бадмин А.

Урдасинь эвинь олх. Заранее все уладить. Эртэс эвинь олх.

- Яндг боле чигн Бакдгин хон тиимхн эс бээснь лавта манд ил. Урдаснь тер эвинь олчксн болҗана, - гиэк; Довдн Ларлу деер немок; батлэк; келв. - Дорҗин Б.

Урдкнь холжх, хөөткнь оордх. Находиться на закате жизни. Насн ирэд кегшрх.

Урдкм холҗсн, хөөткм өөрдсн нанд юн кергтэв? Чини экрлрьл үзхлэ, нанд болх. - Эрнжэнэ К.

Урмд хэрх. Падать духом, быть подавленным. Омг шантрх, ҮРҮДХ'

195

Гертәсн зәңг соңсчкад, тинъгр шогта бәәсн күүкнэ урмднь хәрв, Ода яахв гинәд, дотран үүмәд сууна.

Усар салһшго иньгүд. Друзья - не разлить водой. Ни-негн, хаһцлго, кезә чигн хамдан йовдг (бәәдг) үүрмүд.

Хөөннь усар салншго иньгүд болэк; одвш. - Бембин Т.

Уснд шүүслсн арһмҗ кевтә. Словно намокший в воде аркан. Эврә ухаһар юм кедг арһ уга кун.

Та болхла, уснд шүүслсн арнмҗ кевтэ нудынэд, сууҗ-сууҗ, хәрү намаг дахад ирвт. - Тачин А.

Ус-үмс цацулҗ йов (йовтн)! Будь проклят! Әмтнәс көөгдҗ, му келүлҗ йов гиҗәх харал.

Уңг-үндс тасрҗ, уг-тохм алдэк;, ардасн оньдинд олн-әмтнэс ус-үмс цацулэк; йовтн! Күрх, мини харал күрх! - Дорҗин Б.

Усн деер өрм тогтам келтә. Красноречивый. Келндән билг- тә, хурц, олмһа үгтә.

Усн деер өрм тогтам әмтәхн келәрн аадрулҗ, намаг бәрхәр йовна. - Бембин Т.

Усн деер өрм тогтам келтә юмн болдмн. - Басңга Б.

Усн-өвснд эс күртсн бәәдл Һарх. Иметь жалкий вид. Турңха дүрстә, күүнә өңг уга болх.

Терр/ кууна өңг уга. Бәәдлнь кезә чигн усн-өвснд эс күртсн бээдлтэ. Хот-хол эдлдго күн кевтә. - Бадмин А.

Усн-хадын эзнд нерәдх. Приносить жертву духу, хозяину воды. Усн-аюлын эзн бичә өөлтхә гиһәд, уснд цаһан мөңг хаяд, белг нерэддг авъяс.

Эн цанан мөцгн шаалъг хойриг тер нол натлсн цагтан усн-ха- дын эзнд нерэдҗәнәв гинэд, дотран зальврад хайчкдг бээсмн. - Доржин Б.

Усн-цясн боях. Обливаться горькими слезами. Быть мокрым от пота. Җе гитлән уульх. Көлрх, коле аехх.

һанцхн эгчэн өңг-дүрэрнь үзҗэхнь сул болгч Боова усн^цасн болҗ нашудлһнд чивб. - Доржин Б.

Күлэсм болх. Чамаг уганар цааранднь баэҗ чадшгов гичкэд, Вераусн-цасн балок; уульв. - Бадмин А.

196

Тедндэн эмгн өрк-бүлиннъ тууҗ келн бәәҗ, усн-цасн болад асхрулад уульна. - Сян-Белгин X.

Уснас хүүрә (хагсу) һарх. Выйти сухим из воды. Үүл татч- кад, гем уга болҗ үлдх.

Зуг энүнд эн улс дунд уснас хүүрэ нархд мини арн янҗ эс күр- нэ? - Дорҗин Б.

Нанла эдл тиигҗ эвинь олҗ, нанла эдл уснас хүүрәнәр парен налун мет арн чамд уга. - Бадмин А.

Уснд мөрән үзм күн. Балбес, бестолочь, һәрг, тенг күн.

Бовргиг мел тиим уснд мөрэн үзм эргү күн гиҗ тоолҗ болш- го. - Дорҗин Б.

Уснд унсн күүнә өңг һарх. Иметь вид утопленника. Арһ-чи- длән, өңг-зүсән гееһәд, һә бәәдлтә болх.

- Уснд унсн күүнэ бээдл парад, янсбч? - гилдэк; Бата тал хэләлдв. - Эрнҗәнә К.

Уснд хәләсн мет. Как в воду глядел. Урдаснь үзәд медсн кевтэ.

Бата, чи мел уснд хэлэсн мет сээхн харнулэк; келвч. Кена аалънъ медгдҗәнэ. — Эрнҗәнә К.

Терчн йир кор, акад заңта күн. Чи мел уснд хэлэсн эдл медвч. - Эрнҗәнә К.

Ут келтэ. Длинноязыкий. Говорун. Олн үгтә.

Күүкд күн ут келтэ гидг эс билү? Та, Цанан, үг алдад орк- взат, - гинэд, Василий чигэ уусн аанан Цананд огн йовэк; шоглв. - Эрнҗәнә К.

Ут то. Итог, сумма. Цуг то.

Балнсна сурнульчнрин дунд анкетированъ давулгден билэ, ут тоодан терүнд мицн нар күн орлцемн.

Ут чиктэ. Пользующийся слухами. Распространяющий слу­хи, Цуггаһаснь түрүләд зәңг-зә медәд авчкдг, терүгән дарунь тархачкдг күн.

Басл нег ут чиктэ эдн. Өцклдүр хойр күүнэ онцлдҗанад күүндсн үгиг маңндуртнь соңсч оркцхана. ~ Басңга Б.

Утар татад саналдх. Глубоко вздыхать. Переживать. Зовх. Саначрхх. Гейүрх.

197

Эдниг тоолад бичҗәсн цагт герин эзн гергн, хая утар татад еаналдад, хая буру хандад, дун уга бәәнә. — Эрнҗәнә К.

Темән утар татҗ саналдад, дөрв көлдәд кевтв. - Эрнҗәнә К.

Утлҗ чилшго, уһаҗ һаршго. Сколько ни режь - не перере­жешь, сколько ни мой - не смоешь. Нет конца чему-либо. Да- ла-нала, чилшго олн.

Батан байр утлҗ чилшго, унаэн; наршго боле. - Эрнҗәнә К.

Утхин ир деер. На острие (лезвии) ножа. Ик әәмшгтә юмна өөр бәәх.

Тиигэд мел утхин ир деер тер аврлт уга алачнрас хөөһсн билүс. Әрвҗэн уга оратсн болхла, тедниг алдулад авчкх бәәҗ. - Эрнҗәнә К.

Җимб, ода нанд юунинь уурлнат? Би нам улан эмэн утхин ир деер авч нарув. - Сян-Белгин X.

Боврг намра Бакдгта толпа негдчкәд, әмтиг үүмүлэн; тара- хасутхин ир деер торч зогсв. - Дорҗин Б.

Утхин мергн деер салх. Разминуться. Әрвҗ уга юмнд эс

харһх.

Мууха утхин мөргн деер салон; йовх зүркдви гиен ухан эвгнг толнад орад оде. - Эрнҗәнә К.

Утцн һолдан торх. Быть на грани смерти, находиться при

смерти. Әрә киитә бээх.

Аав эээк; хойрнъ утцн улан ьолдан торен эрэ эмд бээцхээкр-

Хальмгтууль.

Утцна нег үзүринь олҗ авх кергтэ. Найти концы чего-либо Разобраться в чем-либо. Эк-толһаһинь олх.

Зуг утцна нег үзүринъ олэк; авхла боях, цуцлхднъ юмн уга.

ЭрңҗэнәК.

тэвх. Ослабить требовательность, запустить деле Некврән сулдхчкх. Заквран (бүртклһән) жөөлд улчкх.

Кезднэ парты) орчкх бээсн бодхгое. Эс арок; балхм биш'гинм, ууд тэте сала йовэн;, ада күртл ииггд үлдгд йоедг кевм эн. ДорҗинБ,

198

Ууд хайх. Положить в долгий ящик. Оставить без внимания. Хооран саах. Оньгтан эс авх.

Тиигэд, мартл уга, ууд хайл уга йовдмн болхла, үг бәэлү? - Дорҗин Б.

Одакин келәд бәәсн хамгиг ууд хайҗ болшго. - Дорҗин Б.

Уудьвран һарһх. Развеять грусть, печаль. Уйдлһан һарһх, сергх.

- ...Намаг оьтрьу гидг юмн алхар бээнэ, тиигэд үкхиннь өмн уудьвран нарьэк; йовнав, - гинэ. - Хальмг тууль.

Уулд нурһан хальчлад, үүлнд нүдән хальчлад бәәх. Жить со всеми в мире и согласии. Кенлә чигн ошэн уга, дән-даҗг уга амрад-җирһәд бәәх.

һучн җил болад, кесг тохм эмтн негдәд, уулд нуркан халь­члад, үүлнд нүдән хальчлад, кенлә чигн ө-өшән уга бәәсн хотнур кесг миңһн цергтә хортн дәврв. - Бадмии А.

Уульла әдл бәәх. Жить замкнуто (уединённо). Аглһ һазрт бәәх.

Көгшэ эмтнлэ таардго төләдән онц ьазрт уульла эдл бәәнә, тиим җирнлин бэәдлд насан чиләҗәнә.

Уульла әдл хәләх. Иметь мрачный вид. Угрюмо молчать. Атхр болх.

Өрүнәс авн мана бааҗа, хур орх теңгр мет, миркикэд, цэ ун бэээк;, уульла эдл хэлэкэд сууна.

Уульх-дуулх юмн уга. Жить без горя, без печали. Зовлң үзл- го, түрү-зүдү угаһар бәәх.

Түрүн йисн җилин эргцд эбнэс уульх-дуулх юмн узгдл уга йов- ла. -Дружут Б.

Уульх-унҗх. Сильно плакать. Нульмсан асхрулх,

О, тег, мини-теегм! Эн хурдн хар салъхнд зовлцган келэд, ууляд-унҗад, нульмсан һооэкулад йовхларн, сээндэн тошурхад тиигҗэнэ болннч? * Васькан Б.

Уураи һарһх. Сорвать зло на ком-либо. Цухлан һарһх.

Ууран нанар һарһхар б^энт? Эртинэ нанла цухлдад, ьалзурен догшн нохасарнмини тална кемлүлхэр седлэт.., - Эрнҗәнә К.

199

Уурий, уурий гиһәд бәәҗ, өр цәәлһҗ. Потерять меру време­ни. Цагин кемҗә геех.

- Не, юн болҗана энчн? Уурий, уурий гиьә бәәҗ, өр цәэлндг юмн болн гиҗәвзэ, суунад амр, - гинәд Бадм машинәннь үүд тэәлв. - Эрнҗәнә К.

Уурнь болен әрк, ухаһар дегҗсн өвгд. Молочная водка, до­стигшая своей крепости; старцы, преисполненные мудрости, һашунь күцсн хальмг әрк, дадмгнь дүүрсн медәчүд.

Уурнь болен әрк, уханарн дегҗсн өвгд күләҗәнт гиҗ шоглад, теднә өөр ярндг деер досклад суув. - Эрнҗәнә К.

Ууртан бүтх. Испытывать приступ гнева. Ур күрәд, бийэн эра бэрх.

Валентин Сергеевич тер бәәдлинъ үзчкәд, ууртан бүтэд, әрән гиҗ бийэн бэре. - Тачин А.

Ууртан хаһрн гих. Чуть не лопнуть от злости. Хорнь буелх.

Чини келен худлд би ууртан хакрн гиьэд, боле бийэн бэрэк; чаддг залу болад, әрэ гиок; тесүв.

Уурхан саң. Рог изобилия. Неисчерпаемый источник, нес­метное богатство. Чилшго зөөр.

Көвүнь: - Аав, аав, аром кенәв, цөөкн мөңг өгтн, - гиҗ сурҗана. Эцкнь барун бийдэн бәәсн уурхан саңгасн утхад, нег тулм алт кенәд өгнә. - Хальмг тууль.

Җил болнн малдан шимтә күмс белдҗ чаддго мана колхоз- муд, эрднь-шишэ тәрдг болхларн, уурхан саң олэк; авснла эдл болхмн. - Бадмин А.

Уутьхн хаалһд харһх. Встретиться на узкой дорожке. Взаим­но враждовать. Хоорндан өшә көөх. Нег-негндән харшлх.

Залу күүнә хаалн олн, альк нег цагла чамла уутьхн хаалнд харнад, һарһсн му йовдлычн негн деернь ьарнхучр үзгдх.

Ууц кундрх. Отяжелеть с возрастом. Насн ирәд, күүнә цо- гц-махмуд күндрх.

- Чи, Василий, Ватаг дахад, бас сурьульд эс йовҗанч? - гиҗ хөкрлв. - Бата ахтаулс даххас мана ууц күндрэд бәәҗ биишй, - гиҗ Василий инэв, - Эрнҗәнә К.

200

Уха авх. Принять мнение, соображение. Сансн ухаһан сольх. Хәләцән сольх.

Таниг ур Егоровны уха авад, йосндан чик директор болҗана гинэд байрлҗалав. - Тачин А.

Уха алдх (уха-сегәһән геех). Сильно напугаться, потерять со­знание. Икәр әәх, серл-сегәһән геех.

Мини улс намаг үзхләрн, уха алдчкдг болҗана. - Басңга Б.

Мел уха-сегәнән геенэд, тедн довтлад йовсы уга боллтал. -

Дорҗин Б.

Уха гүүлгх. Раскинуть умом, прикинуть в уме. Ухалх, тоолх.

- Тиим чигн биз, - гиэк; Павел невчкн зууруха гүүлгчкәд, немэд иигҗ келв, - юмна гүрм дәәнд бәэнә. - Инҗин Л.

Уха дахх. Следовать за кем-то (за чьим-то мнением, действи­ем). Үлгүр авх.

Үнэр келхд, би чамд иткдг уга билэв, яыэк; медхв, эцкнъ хул- хач бәэсн, көвүнь бас эцкиннъ уха дахвзго гиэк; сандг билэв. - Нармин М.

Уха заах. Учить уму-разуму. Указывать, поучать. Читать но­тации. Сурһмҗ, сув-селвг огх.

Ода тиим болхла, танд бидн уха заахмн биш. - Манҗин Н.

Уха (тодлвран) туңһах. Глубоко задуматься. Гүүнәр саналдх, тоолх.

СаңһҖ-һәрә нанур хэлэнэд, кесгтэн уха туцнанад саналдч- кад: «Орчлң гинэд иим ора болн эк;ора юмн», - гиэк; немв. - Эрн- жэнэ К.

- Тер цагтан мини тускар чигн магтад, бууляд, газетд бичэд ниргэк; йовад, мартад хуурцхав, - гиэк; Данзн хоолан ясад, тодлвран толнадан туцнаэк; эклв. - Эрнҗәнә К.

Ухай орад-һарад бәәх. Не находить себе места, беспокоить­ся. Яах-кехән медлго, икл үүмәтә бәәх.

һаң догшн болад, назр халцхарад, өвснь эгрэд, хөн, үкрт хаздг бут уга болхла, ухом орад-нарад бээнэ. - Тачин А.

Ухай орх. Набираться ума-разума. Очнуться. Прийти в себя. Тоомсрта, тоолврта болх. Серл орх.

Хэрнь мана змгнд кезэ нег цагт ухан орх гиэк; сана билэв. -

Тачин А.

201

Уханани хаңхд уга. И в мыслях нет. Төрүц сананд эс орх.

Эднэс шуста селвг соңсч, дала дөңтэ юм узхв гих тоолвр Бакд- гин нам уханани хацхд чигн уга бээснь бас лавтамен. - Доржин К.

Уханани хаңхд эс авх. Не обращать внимания. Вообще йе брать в счет. Оньгтан төрүц авлго бэох.

Иим юмн болх, иим юмн узгдх гиҗ, эдн теруц уханани хацх- дан эс авчасн билә. - Дорҗин Б.

Уханас һарч өгчәхш. Невозможно забыть. Мартгдшго юмя болв.

Өдр се уга уханас нарч егчэхш. — Нармин М.

Уханд (толһад) тольс гих. Мелькнуть в голове. Генткн са­нанд орх.

Темриг улан деернъ давтхмнэк; гиен мектэ тоолвр Бовргт уханд тольс гиэк; орв. ~ Дорж;ин Б.

Ухандан авх. Принять к сведению. Оньгтан авх.

- Мининэр болхла, Егоровин туск куундэнэн бюро деер эмтнэ келсиг ухандан авад, хойр сегләтр эвцтхэ гиэк; тегеэхмн, - гж - Тачин А.

Ухан-медэн уга. Без памяти. Ухан-сегэн уга.

Яснднъ зевэр шаагдад одсн бээдлтэ, бийнь ухан-медэн уга. - Бембин Т.

Ухан-сегэн уга. В бессознательном состоянии. Серл уга бэзх.

Калдан хойр шавтсн, ухан-сегэн уга. - Нармин М.

Ухан-седкл көндәх. Задеть (затронуть) за живое. Ушж, санж йовена тускар келх.

Мер болхнь, мини кедлмшч куунэ цен угин утх теднэ ухан-сед клиг кендэх чигн биз. - Тачин А.

Ухан-селвг хальдах. Принять и поддержать инициативу. О нан-тоолвринь дөңнх.

Нег улу Валентин Сергеевич, Петр Савельевич, Андрей .Ана­тольевич, Конин Дава, Эвэн Увил эднэ сэн ухан-с&1вг чамд «Ль- дад, чамас кедлмшчнрт хальдад - цугтан ямаран шунттаьар хуле хадж; авувидн. - Тачин А.

202

Ухан-сүзгән бәрх (өгх). Вложить душу (сердце). Седклән, ду- ран тәвх.

Манҗ бичкн наснас авн сэн мөрнд ухан-сүзгән бэрчксн күн. - Дорҗин Б.

Ухань төөрчәнә. Ум за разум заходит. Не в состоянии разумно рассуждать, действовать. Ухан-сегәһән геех. Чик тоолвран алдх.

Гер дотркм идэн-будан, тиим эк-толна уга юм үзчкэд, ухом төөрч оде. Яахв гинэд үүмлзҗәнәд, эрэ гиэк; диг-даранинь олув.

Уха-сегэ огл уга. Не дать опомниться. Йир шулуһар, юм кел-

лго кех.

Уха-сегэ огл уга хөөч мини палыпог тээлүлэк; өлгэд, орн деер ирмэглүлҗ суулнад, корч одсн носим татэк; тээлэд, беш деер бээсн халун баалънг өмскүлэд орке. - Нармин М.

Үвлин найн. Разгар зимы. Үвлин гүргү. Цаста-шуурһта кн­

ига цаг.

Үвлин найнд күүкдтэ-шуухдта хамаран однач? - Басңга Б.

Уг (ам) алдх. Проронить слово. Келшго үг келэд оркх.

Аюдан бу рад, үг алдад оркдг болвзгот. - Дорҗин Б.

- Та, Цанан, үг алдад орквзат, - гинэд Василий чигэ уусн аанан егн йовэк; шоглв. - Эрнҗәнә К.

Үг булалдх. Перебивать друг друга. Нег-негндән үг өглго келх.

Үг булалдэк; йовх бәәдлтэ, зовэр чацн-чиирг ду нарлдад йовц- хана. - Эрнҗәнә К.

Үг Ьарһх. Затевать нежелательный разговор. Керг уга күүн- двр эклх.

Эцкнь кесгэс нааран уг нарнэк;, көвүндән чееҗиннь зовлңган кешр билэ, боле терүгэн мел хөөннь гинэд бэээк;, бийлэнэн аеад, сээһэн хээвв.

203

Үг даах. Терпеть (переносить) шутки; спокойно реагнрокв на чьи-либо шутки. Күунә наадллһиг тесч даах.

һурвн көвүн бичкнэсн авн үүрлнә, тегэд нег-негнмь уг анад, хоорндан йир ни бээцхэнэ.

Үг орулх. Сватать девушку. Куүкнд зәңг орулх.

Закриян Инҗрт үг орулад, зовэн авчкҗ гиэкрли? - Басите к

Үг хавчулх. Вмешиваться в разговор; вставить слово. Кур» күүндврт орлцх. Үг орулҗ келх.

Үүднд суусн медэт залусин күүндврт үг хавчулв, тедт х соңссн болад, төрән цааранднь шуугатанар давулв.

Үг хәәҗ, өрчән уудлдго (үг хәәх кун биш). Не лезть за с» вом в карман. Келх үгнь келн деернь.

Отхна Манок; гидг магатг нурнта, зеегта хар нүдтәмем^ шар залу ханцан шамлад боев. Кемр күүнлэ күүндән, мелям» болен цагт үг хәээк;, өрчән уудлдг күн биш. - Эрнҗәиә К.

Мана зе уг амтлэк; келхмн болхла, өврэсн уудлэк;, үг хт ф биш. - Эрнҗәнә К.

Үгән авлцх. Сговариваться, брать друге друга слово. Нег-нег нәннь үгд орх, бооца кех.

Нег үгэн авлцен хөөн нер нарнад, эк-эцкдэн келэд, аамгшк цунар медсн хөөн ма хойрт цухрлт уга. — Тачин А.

Үгән идх. Не сдержать свое слово. Келен угдэи эс курх.

Зәәсң волн закрач күн үгән идхмн биш, арь уга болад,. Ул& сниг бууляд-магтад, арнта ели залу гиьлд гиичлүлад тмст Дорҗин Б.

Угон медлцх. Понять друг друга. Нег-негән мадх. Ни-м^н болх,

Үгән медлцэд, ирх белдлнндлн цуг оньган огтн. - Тачня А

Уган негдулх. Придерживаться единого взгляда, мнения. № ХӘЛЛЦТӘ, нег ухан-тоолврта болх.

һанцхн Хондлан район биш, цуг рийобын ашчнр ул мегдулэд, увлзцд орх малый тоонинь банрулхмн гинмК >

куцлен болхла, эудас иигм; агхн уга бщфвидн. Тачин А

204

Үгән олх. Найти общий язык. Понять. Әмтнлә нег ухан-сана- та болх.

Валентин Сергеевич Егоров районд ирод, кодлмшин бэрциг оңдарулхар эдл-ахус эргәд, көдлмшч банчудла үгән оллцад, үзсн дуту-дундан директории чирэднь келв. - Тачин А.

Теднлзрн үгән олад, хамдан нег күцлтә бәәх эв хәәхмч. - Та­нин А.

Үгән өгсн деернь үрәһән шавдхмн. Куй железо пока горячо.

Зөвтә гиен деернь кергән күцәхәр шамдх.

• Тер күүкндтн талдан нег әәмгәс күн зәңг орулҗадгиҗ гиҗ, би одахн нег зүүвр зәңг соңслав. Шамдхмн. Үгэн өгсн деернь үрзнэн шавдхмн, - гиэк; Байн зорок; келв. - Эрнҗәнә К.

Үгән өгх. Дать слово. Обещать. Амлцх.

Ода гемән медок;әнә. Энүнәс хооран улм сәәнәр көдлхәр үгән өгчэнз. - Эрнҗәнә К.

Нег хөөнэс дөрвн дундур килограмм ноос авхин орчд, таен ду- ндур килограмм ноос авнав гиок;, үгән өгв. - Эрнҗәнә К.

Үгәс һарх. Ослушаться. Поступить по-своему. Күүнә келсәр эс кех. Кү эс соңсх.

Кеемәг эцк эк хойриннъ үгәс нарх гих нам санандм уга.

Үгәс үг һардг. Со слова начинается разговор (беседа). Күүн- дәнәс төр, керг эклдг.

Бидн нег-негән танъхас биш, нам иигок; чирәцок; сәэнәр күүн- дздугавидн. Үгәс үг ьардг. - Эрнҗәнә К.

Үга орх (багтх). Согласиться. Делать так, как просят. Кү СОҢСХ, зовтнь орх.

• Такан үгд орад, чамас яһок; өшәһән тер авсинъ соңсхнъ толъан үсн ода бийнь босна, - гинәд Сарц невчкн зуур тагчг бзэв. - Бадмин А.

• Нэ, йирин тиигэк; оч, ~ гинәд Сөнэкин үгд эдн багтв. - Халь- мг тууль.

Үгдэн күрх. Сдержать свое слово. Келсән күцәх.

Залукүн үгдэн күрдг. Ялан өгвт-залуситн эмд үлдәэфнәвидн.

-Нармин М.

Аавчн кезэд болв чигн үгдэн күрдг бэәнэ, - Басңга Б.

205

Үгдән халх. Разговориться, начинать говорить липшее, Анн халх, үлү үг келәд ирх.

Хамҗл үгдэн халад ирхлэ, багш альхарн хаҗудан бээсихуучи авдрин бүркэс шатад: «Чини сэәхн үгмүдэр зег хатххар бМн бээхшивидн», - болҗана. - Бадмин А.

Үгин илнь сән. Хороши слова прямые, ясные. Илднь кеяа үг күцц медгднә.

Үгин илнь сэн, үгэн илднъ нарнад, келснтн сэн болх. - ТачлвА

Үгинь һартнь бәрүлх. Доказать кому-либо его приму или неправоту; припомнить кому-либо его слова. Келси улю медулэд, сананднь орулх.

- Чамд эн үгичн нартчн бэрүлхв! - гинэд үкс гүн, ашадмре.

- «Җаңһр».

Үгцәд авх. Договориться о чем-то. Хоорндан угон олх.

- Тер хойрчн үгцәд авчкен болҗана, - гиэк; Бакурин ж Зю келв. - Тачин А.

Үд авх. Соблюдать обеденный пост: есть толченную в мкае пышку (религиозный обряд). Мацглҗ шишлң хот эдлх.

Цал буурл сахлтпа цапан өвгн сард нурв мацглдг билэ. Мщз- дг өдрэн өрүн гү тэвх кемд үд авна гинэд, тавгт эс гиж; мэр- кд шар тоенд нуйр нүдәд идчкэд, маңндур өрүн күртлнъ цз/ыр дамҗг авад бээдг бәэсмн. - Эрнҗәнә К.

Ү-дә уга уралан (өмәрән) орх. Идти напролом. Горя уга дәврәд йовад йовх.

Асхнднь гериннь өөр ирәд, ү-дэ уга аюдан янэк; орхвгикэд. ж рад зогсв.

Үзад-медзд ирхлә, узм-шикр мет. Радостно, когда мир ви­дишь своими глазами, когда истину постигаешь сам. Юмаг эврэннь нудэрн харад, ухан-серлдэн авхла, байрта.

Экин келсэр үзэд, медэд ирхлэ, үзм-шикр мет, имудэд ирхм үүрнь чигн бүрдэд бээх биз. - Бадмин А.

¥эг минь уга од? Сгинь с глаз! Уга бол, эрл цааран!

- Ю келэкрхмтэ? Би үг болннд чинр орулҗ егчэнэе № келэцэхлэ, үзг маань уга одев, - гиэк; күүкн анднар тэвб мин А.

206

Үзг уга юм келх. Говорит нечто бессмысленное, вздорное. Болх-болшго уг келх.

Болен марнанд узг уга дала юм келәд, угатя көвүн байнас кеогдулв. - Хальмг тууль.

Үзг-чиг уга (кун, эмтн). Человек без адреса. Хама-яма уга күн.

Үзг-чиг уга әмтнд үзүлҗ, гертәсн иигәрән-тиигәрән нарч йовень медгддго билә. - Дорҗин Б.

Үзгән алдх. Потерять направление, заблудиться. Хаалһан геех, төөрх.

Зуг үзгнь медгдхш, үзгән алдҗ оркҗ. - Сян-Белгин X.

Үзсн үзәд уга хойринь һартнь бәрүлх. Указать на все сто­роны (букв. вручить в руки все, что до этого видел и не видел). Сән-мууһинь цугинь келҗ цәәлһҗ өгх.

Тер цагт би терүндтн үзсн үзәд уга хойринь нартнь бэрулхв. - Тачин А.

Үзүрнь олдсн юмн, йозурнь чигн олдх. Если найдется нача­ло, то найдется и конец. Эклцнь һарсн хөөн, эцүснь бәргдх.

Үзүрнъ олдсн юмн, йозурнь чигн олдх. Бидн ода өңгән солъсн хортдудт меклгдэд йовдгануурч йовнавидн. Мадна саг-серггмдн экрл ирвэс хурцдад йовна. - Эрнҗәнә К.

Үзхин нудн, соңсхин чикн. Всевидящий, всеслышащий (о человеке). Цугинь үздг, цугинь соңсдг (күүнә тускар).

Дээнэ көлд йовен күн саг-сергг болдмн. Үзхин нудн, соңсхин чикн болад йовдмн. - Эрнҗәнә К.

Үй уга хулен, дун уга кун. Одинокий и слабый. Өнчн, һанц, тулг-тушг уга, чидл-чинр, ә-чимән уга эмтн.

Цедэ зээсңгэс элк-бөөрэн сөңгртл цокулен бийнь, тан тал одад кел гиҗ, хотна залус келен бийнь, өөрән бэгх танур одхш. Йоста уй уга хулен, дун уга кун гидгтн эн. - Эрнҗәнә К.

Үкәр талан хэлэх. Доживать последние годы жизни. Кегшрэд, насн чилэд ирх.

Уснчн буурлтад, наенчн иктэд, укэр талан хэлэчкен бийчнъ, саакл эврэннь амр-тааврар, арсн-махнаннь арн хээнэд йовхар, ах-дуяьна гилч гих ухан-санан орхший? - Бадмин А.

207

Үкҗ, күн бол! Горе луковое. О незадачливом, нерасторопном человеке. Дуту хөвтә, хашң күн.

- Хаврин дуусн эн трактор деерэн көдлҗэнәч, кезэ энунэннь эв-арнинъ сээнэр медҗ авхмч? Үкҗ, кун бол, хәәмнь! - гиҗ көвүг бригадир июодв.

Үклән олх. Найти смерть. Погибнуть, умереть. Сәәһән хәәх.

Насан барх.

1943 җил бар сарин чилгчэр хальмгулс торскн теегэсн Сив- рин киитн цаста-мостэ назрур хар горэр туугдв, олнь тенд уклэн олв.

Үкләс хольҗх. Избежать смерти. Өңгрлһнәс ууҗх.

Эн хар кирстә үкләс холъҗхар седсн хөөн, баглрҗ нег назрт хурлго, атхэк;анад, цацсн зарм кевтэ назрла ширдэд шарад од- хан тер улс меднэ. - Бадмин А.

Үклин амнас алдрх. Избавиться от смерти. Үкл уга әмд һарх.

Үклин амнас алдрад, җирнлин хаальд орсна байр болҗана. - Бембин Т.

Үклин өөгүр, килһсн деегүр. На волоске от смерти. Үкн гиһәд, әмд һарх.

Арен өдртән үклин өөгүр, килнсн деегүр йовҗ йовсн холҗад, адг герт бээдг бэәдл үзәд, чиирг залун чинәнъ алдрҗ суув. - Нармин М.

Үкм гүүхәрн. Мчаться во весь дух. Хурдлад, хурлзад йовх.

Цаачнъ Кеемә укм гүухэрн парад аашна. - Басңга Б.

Үкн хурдар гүүх. Бежать сломя голову. Хурдлад одх.

Генткн хоша бээсн герин күүкд кун үкн хурдарн гүүҗ ирв. - Манҗия Н.

Үкрин дуунла серх. Встать рано к утренней дойке коров. Өрүн эрт; укр саадг цагла босх.

Асхн тэвсн темэн узгдхш! Мергн, бос, темэнд од! Асхн бол- мар эркэн уусн сан залус, уд куртл унтад, укрин дуунла серхмн балхгов. - Эрнҗәнә К.

Үкрин евр деер цацсн тэрэн мет. Как горох об стенку. Келен угиг оньгтан теруц эс авх. Келен үгиг чикнә хаҗуһар һарһх.

Медшгод келен уг укрин вер деер цацсн тэрэн мет гидм. - Басңга Б.

208

Үкс босх. Стремительно встать. Шулун, түргәр босх.

Залус орэк; ирэк; йовсиг үзн, Босхмэк; үкс босад, орн деерэн суунад, олн зүсн торнн утцар зег хатхҗ суусн күүкн талан нүд- нэннъ булңгар хәлэһәд, докъя өгәд оркв. - Тачин А.

Үкс гих. Поспешить. Адһх-шидһх.

- Үкс гиэк; тиигән йовцхатн, - гиэк; Каҗ зэңглв. - Эрнҗәнә К.

Үксән босч ирв чигн. Хоть режь живьем. Ямаран әәмшгтә юмн харһвчн әәдго.

Тиигэк; келхләнь, Кеемэ Нәәмнэ көвүнд үксән босч ирв чигн, одшгов гинэд, нал асад одв. - Басңга Б.

Үксән кехмби? Совершенно ни к чему. Тас керг уга.

Сеглэтр: «Түрд гитн - тедн хурлар үксән кехэр бээхмби?» - Басңга Б.

Үксән хәәх. Какого лешего нужно. Юн хатснь кергтэви?

Ода юн үксән хәээк;, намаг неклдэк; йовхмб эднчнь? - Дорҗин Б.

Үксн-әмдинь медх. Узнать о человеке (букв. жив он или умер). Юн болсинь, яһсинь медх.

Нам би эврән түүгитн үксн-әмдинъ медәд угав. - Тачин А.

Үксн-әмдрснь - һанз тэмк. Между жизнью и смертью - одно мгновенье. Үкл эмдрл хойрин хоорнд нег агчм.

Үксн-әмдрснъ - нанз тпәмк гинәд, олн эк;илдэн дәәлдҗ йовсн салдс ирсн банчудт келв.

Үксн-хатсан кех билэ. Что могут они сделать. Яах билэ тедн.

Эдниг олнд, колхозд орулҗ, отг болшголм. Колхоз эднэр юн үксн-хатсан кехмби? - Дорҗин Б.

Үксн эмг кулэх. Ждать, когда рак свистнет. Бесполезно ждал», никогда не дождаться. Күцэгдшго юм ирхинь күлэх.

Хаалн кезэ нархнь медгдҗәхш, тегэд үксн эмг күлэнэд сууна- видн. Нань талдан керг уга!

Үксн эигнэ Н9ӘТХЛ огнэв гих. Ничего не обещать. Ючн огш- гов гиж келх.

Бата, дегтр барлгдхла, нанд ямаран белг авч өгнәч? - гиэк; Коля көнэкр1 дорасн хәәкрв. - Чамд үксн эмгнэ нээтхл авч огнэв, - гиьэд, Бата Коляг махланарн авад шивэд оркв. - Эрнҗэнә К.

Үксн эцкэн босч ирсн эдл санх. Принять кого-либо очень близко к сердцу. Ямр нег ку йир өөрхнд тоолх.

209

Кесг өлн бээчкәд, цадтлан хот уухларн, бидн үксн эцкэн босч ирсн эдл болндг билэвидн.

Үкхин нааһар болх. Едва не умер. Үкн гиһәд эдгх.

- Хөеннь дэкэд бийм күндэр гемнэд, үкхии наанар болад, не- вчк сэн балла. - Бемби н Т.

Үлмәд орх. Быть во власти кого-либо. Зависеть от кого-либо.

Күүнд закргдх. Күүнә ухаһар бәәх.

Хаэк;упас селвг өгэд, хаҗнринь чиклэд, уха заапад оркдгулсин тоод Агаэк; оршго билэ. - Дорҗин Б.

Үлү нег эмсхл огл уга. Сразу. Без передышки (букв, не давая сделать ни одного лишнего вздоха). Йир шулуһар, кииһән авлго.

Тер учрар улу нег эмсхл өгл уга, тургэр йовх кергтэ. - Нар­мин М.

Үлү үзх. Завидовать. Бийэсн давен күүнд дурго болх.

Та хойрин дурн басл батар паңнгдла. Көвүд-күүкд цунар улу үздг билэ. - Эрнҗәнә К.

Эдн ямаран кевэр үлү үзҗэнэ гилч. Нам Бадаша күүкнд чигн иим ботинкуга... - Дорҗин Б.

Үлүүзҗәнч, лейтенант. - Бадмин А.

Эднчн нег-негндэн эвр улу үзцхэнэ. - Эрнҗәнә К.

Эр така йир ке болчкад, сээхн хувцта бәәҗ. Цуг шовуд терунд үлү узнэ. - Хальмг тууль.

Олн арат бунд үлү үзв: хама боле чигн нона олҗ идэд, бун онъдиндэн цадхлң бээнэ. - Хальмг тууль.

Эн эмтн манд үлү үзсн зэцг парад бээнэ. - Бадмин А.

Ноонин бичкн көвүн болн ачнъ Батан дегтрмудт улу узлцэд, хррэд аеч өгтн гилдэд уулълдад, аздлад бээцхэв. - Эрнҗәнә К.

Андрей ьавшун, чаңпДольганд үлү үзгч седкл зуүв. - Инҗин Л.

Үн уга. Бесценный, дорогой (о вещах, душевных качествах человека). Үнлҗ болшго, йир үнтә (юмна тускар); эңкр, унта (күүнә тускар).

Сойл болн тууж^, амн угин билг болн бичмр утх зокъялмуд - хальюулецн ун уга зөөр мен.

Эцкр, ун уга ду куукм, кесгэснааран чамас бичг уга, цаголад, ямаран бзгхэн маднд зэцгл.

210

Үнән геех (барх). Потерять авторитет (уважение). Тоомсран алдх.

Чи, ухата залу, бийәсн цолта әмтнд зунудад, үнэн гееҗәнәч, әмтн чамар наад бәрҗәнә.

Үнлдг алтн уга. Нет столько золота, чтобы оценить. Үнинь дүңцүлдг юмн уга.

Шишлң тана, тана кардсн бригадын улсин кодлмшин чинр үнлдг алтн уга. - Тачин А.

Үнн (юмн) кезә чигн үнәрн (үнндән) һарх. Правда всегда восторжествует. Зөвтә чик юмн кезэ чигн деер авх.

Холын зәңг холвата гиэк; келгддг. Боле үнн үнәрн нарч бээнэ. Пиитрт цакан хааг ширэнэснъ буулнснь үнн болҗана. - Нар­мин М.

Үнн нүдтә болхла, үзх. Если у правды есть глаза, то она уви­дит. Чик юмн үнндән һардг.

Гем уга. Үнн нүдтэ болхла, үзх гинәд, хаҗудан күүндҗ йовх мет, чаңнар келәд, седклән аадрулв. - Эрнҗәнә К.

Үнн седкл деерэс. От чистого сердца. Әрүн цевр санаһасн.

Ээҗнр, эгчнр, дүүнр үнн седкл деерэс Октябрин байрт нерәдҗ өгүлсн белг эн. - Нармин М.

Үнн седклиннь амн үгән күүндлдх. Говорить от всей души.

Күүндәд, нег-негнэннь седкл медх.

Хойр үр үнн седклиннь амн үгән күүндлдэд, ацьр-ацьр инэлдэд хэрҗ ирцхэв. - Нармин М.

Үнр авх. Узнать что-либо первым. Быть немного осведомлен­ным о чем-либо. Юмна түрүнд зәңгин зах-зүхинь медх. Кергин ю-күүһинь экләд йилһх.

Та, Боврг, нам нег юмна үнр авчкад ирсн болвзгот? - Дорҗин Б.

Үрни үрнд бичә үзгдтхә. Пусть никогда не повторится (буке, пусть не видят дети детей). Тиим күчр йовдл үйин үйд бичә үзгдтхә.

Дэрк минь, үрни үрнд бичэ үзгдтхә. - Тачин А.

Үсэн егсн алмс мет (алмс болҗ). Как привязанный следо-

211

вать за кем-либо по пятам. Как банный лист. Өрән нексн бээдл- тәһәр күүнәс эс салх.

Эднд үсән өгсн алмс болэк; эргэд чигн, тус уга боле. - Дорҗин Б.

Эднъ иигэд үсэн егсн алмсмуд болад эргэд бээцхэнэ. - Эрн- җэнә К.

Үсән үмтәх. Рвать волосы на голове. Испытывать сильную досаду. Бийән гемшәҗ, икәр һундад зовх.

Тиигэд эргэ-эргэ бэээк;, тер көвүн нанас цөкрәд, эвртэ гидг нундлта бичг бичәд үлдэчкэд йовэк; оде. Арднъ би бийэн гемшэьэд, үсэн үмтэнэд, күүнд медүллго уульэк; үлдүв. - Эрнҗәнә К.

Үснә үзүрәр һартха (давхта). Пусть грехи обходят нас. Шал- тт, зовлң гидг юмс холаһур йовтха.

Кел бэргдсн болхий? Дэрк минь, тиим юмн бичэ үзгдтхэ, немшин нарт орэк; үкнэ гидг үснэ үзүрэр нартха гинэд, бийлэрн күүнддг боле. - Тачин А.

Л/у юмн үзгдлго үснэ үзүрәр давтха... - Дорҗин Б.

Үснә хуух ирвәтрәд бәәх (үсн босх). Волосы дыбом встают. Сүрдх, икәр әәх.

Мана үзсн тоотыг келәд керг уга. Ода бийнъ санад оркхнъ, үснә хуух ирвәтрэд одна. - Бадмин А.

Үүдән ардан шивх. Хлопнуть за собой дверью. Шүрүн заң- ганүзүлх.

Дэкәд Күрдш Шорваевич ирэд бухҗ-бухэк;, Эрднь Бораевич Валентин Сергеевич хойриг Элстүр эркэн уга иртн гичкәд, үүдән ардан шивчкэд нарч гиэк; соңслав. - Тачин А.

Үүдәр шаһаһад уга. Не появляться. Не приходить. Не загля­дывать. Ирэд уга. Ирдгэн уурч.

Мана Мирки Миндрикович эн дерен экршин туршар навран ирэк;, үүдэр шананадуга. - Тачин А.

Үүд-түүд күрдго. Моментально, быстро, вмиг. Йир шулуһар, түргәр. Дарунь.

Хавтхасн үүд~түүд күрдго цанан эмэн түркэд эдгэчкэд, ахан авад, Хар тецгсин кевэд ирнэ. - Хальмг тууль.

212

Үүл һарһх. Совершить преступление. Йосн биш йовдл татх, йос эвдх.

- Эврэн үүл нарһҗ уга кевтә, зуг үүл нарнсн нег кууг харсч авхар тольаһан хомутд орулҗ йовх бээдлтә, - гиҗ Овшинов келв. - Бадмин А.

Үүл хальдах. Причинить зло; нанести вред кому-либо. Саал- тг болх; хоран күргх.

Шарин зурһан мицнн арен хойр баатран үүл хальданад орке гиҗ хәэлвт? - «Җаңһр».

Үүлән даах. Отвечать за свои проступки, һарһсн гемән эврэн даах.

Кемрҗән би нерэн эс тэвсиг хөөннь Боврг эс меддмн болхла, үүлән эн канцарн дааэк; йовг. - Дорҗин Б.

Үүлән үзх. Горе мыкать. Нести наказание. Зовлң эдлх. Кесн гемэн даах.

Уулэн тер эврэн эдлтхэ гих санан Цандгт оре. - Дорҗин Б.

Ялчнрнь бас уулэн узок;, засела харндмн. - Дорҗин Б.

Цагнь иим уумэтэ бачм болен деер тецгринхалунулм чацнрад, мал тууэк; йовхулс унндэн уулэн үзэк; йовна. - Бембин Т.

Үүлән эдлх. Мучиться, страдать, терпеть муки и лишения. Түрх, зүдх, зовх.

Терүнә бийинъ токурдгин арн хээх кергтә... Үулэн тер эерэн эдлтхэ гих санан Бакдгт оре. - Дорҗин Б.

Үүлнь бадрх. Преуспевать в чем-либо. Кергнь шунх.

Муха кевтэ тер саамла харнэк;, уулнь бадрҗ йовен Доедн бээсн болхмби, тер?.. - Дорҗин Б.

Үүрән ясх. Быть готовым к чему-либо. Эв-арһ хэәһэд, белн болчкх.

- Поштын конторин ахлачнь - орс гелңгин көвүн... - гиҗ куцц умшл уга зогсад, - уурэн ясад авч орксн керэс бәәҗ, - гиэк; начальник келв. - Басңга Б.

Үүср уга. Неистовый, нещадный. Йир шүрүн, хээрлт уга.

Үулн куцм; цуглрад уга бээтл, ууср уга догшн хар салькн көдлэд, чаңһ-чаңнар ишкмнәд курэд ирв. - Сян-Белгин X.

Иим ууср уга угтә юмн бээдви? - Басңга Б.

213

Ү-хәәһән һарһх. Излить душу. Чееҗдән бәәсән келх.

Хар Күкл нар бичгән өгчкэд, бергнләрн мендлэк;, ү-хээюн ьарһад, ьарад йовҗахлань, бергн: «Алтн җолаг зөв эргүлэк;, ар Бумбин орндан аһ Шавдл хат буулнҗ, атан-марнанан авч ирх бол», - гиҗ алтн йөрәлән тәвәд салдг болна. - Хальмг тууль.

X

Хаалһ деерәс ахулх (әрлһх). Убрать с пути. Алчкх, тоньлһх.

- Ахулх кергтә, Бамбаг хаалн деерәс, - гиҗ залу Бовргин чик- нд арьул шиигҗ шимлдв. - Дорҗин Б.

Энүг хаалк деерәс эс әрлһхлә, эв болшго. - Басңга Б.

Хаалһ заах. Дать совет (указание). Селвг өгх.

Сурнулян төгсәснә хөөн Долан ямаран эрдм шүүэк; авхам медлго бэәхлэнъ, хотл балнснд көдлҗ бәәсн ахнъ цаарандк хог алнинъ зааҗ өгв.

Хаалһ олх. Найти выход (выйти) из затруднительного поло­жения. Түрү йовдлас һарх.

Сана-тоола бәәэк;, банчуд генткн учрсн түрү бээдлэс гетлэд, эврэн чик хаалнан олад, байрта-бахта бээнэ.

Хаалһан геех. Сбиться с пути. Эндүрх, хаҗһрар бийән бәрх.

Бичкнәсн өнчәр өсәд, чик сурьмҗ эс авсн көвүн җирклинпъ хаалнан геенэд, ик түрү-зовлң үзәд йовв.

Хаалһаснь тоөрүлх (һарһх). Сбить с правильного пути. Чик йовддаснь хажилһх.

Әмтиг чик хаалнаснъ төөрүлэк;, эврэьэн күцх санатанар чир- мэлдсн улсин хорнь улм буслад бэәв. - Дорҗин Б.

Хаалһдан сән йовж, алтн җолаһан зөв эргүлҗ байрта ирх.

Счастливого возвращения. Замдан зовлң-түрү уга, кергән кү- цәһәд хәрж ирх.

- Хаалндан сэн йовҗ, алтн җоланан зөв эргүлҗ, байрта иртн! - гисн Шокин Цанана дун соңсгдв. - Эрнҗәнә К.

214

Хаалһтн цаһан болг (болтха)! Счастливого пути! Замдан зовлң үзл уга йовтн.

Баазр үкс-үкс алхад, өмнк тергн тал ирәд келв: «Эрвң, мөр- нәннь ок;оланан көндә. Хаалн цанан болг!» - Нармин М.

Хээмсм минь, менд йовтн. Хаалнтн цанан болтха! - Бембин Т.

Хавтхар цокх. Причинять материальный ущерб, убыток, һа- рула харһулх.

Дулан цаг олзлад, бээдг герэн куцц ясув, малый хаша шинэс бәрүв, күцәгдсн кергүд зөвәр хавтхар цоке. Тиам боле чигн, ки- итн орхла, цуг эн тоот өрк-бүлдм сэн таал учрах.

Хавхд торх. Попасться в капкан. Попасться на удочку. Мекд орх.

Би таниг шин күн гинэд, альк-ялькинь йилнлуга, эмтнэ хавхд аюдан торад одвзго гиэк; саглулэк; келхэс биш... - Дорҗин Б.

Хаг болх. Быть обузой, стать препятствием. Дашкаһан, хар- шан күргх.

Ода Байриг буулнхдм хаг болх юмн уга. - Басңга Б.

Хаһ ташч (ташад) инэх. Громко расхохотаться. Генткн йир чаңһар инэх.

һурниэк; суусн залу ирсн күүнә үгәс хан ташч инэнэд, чирэднь герл орад, эмтнлэ күүндәд тинъгрв.

Хаһрха болһнд халасн болх. Быть затычкой в каждой дырке.

Чадшго кергт орлцад, санаһарн күцәчкхәр седх.

Босха та хойрин тускар эс келх күн уга. Ханрха болннд халасн болхар седнэ гиэк;, эмтн келцхэнэ. - Бадмин А.

Хадасн болад суух. Сидеть не отходя. Көндрл уга, модн көшә болад бээх.

Мана хойр көгшә үвлин дуусн назаран нарл уга, гертэн хадасн болад сууцхана, зуг хоорндан хая-хая бурчкад.

Хадмудтан ирсн күргн мет. Как красная девица. Цемцәһэд, һо-һольшгар бийэн бэрх.

Манэк; ю чигн немок; келлго, хадмудтан ирсн күргн мет тагчг, дорк ормасн шилҗлго сууна. - Дорҗин Б.

215

Хадурин шаанцг болх. Повсюду совать свой нос. Юунд болвчн орлцх.

Хадурин шаанцг болад, хамань чигн орлцад йовдг Цаиана Балдр чигн... тагчг. - Дорҗин Б.

Хаҗу бөөрин мең меңнх. Проказничать. Альвлх, ааль һарһх.

Бан күн болхла, хаҗу бөөрин мең меңнәд йовад йовхмн болҗа- на. Бан күүнэ дотркнь мел хү салъкн болдмн.

Хаҗуһас хөөрмг хәәш уга болх. Переставать выпрашивать на пропитание; приобрести хозяйственную независимость. Эдл-уушин туст эмтнәс үлмә уга бээх.

Аав ээҗ хойрнъ алък нег дөрвн зүсн мал хулдҗ авад, хаҗуъас хөөрмг хээш уга боле. - «Җаңһр».

Хазар алдх. Стать неуправляемым. Күүнәһәр эс болх.

Боле эдн нарнсн саамдан хазар алдҗ, нег-негнүрн эс шахлддг боле чигн, әрүн седклэрн сэн медлцдг билэ. - Дорҗин Б.

Хазар болх. Быть вдохновителем, инициатором. Экн-толһа болх.

Акад юмн, кенэс нарчах йовдл болхв эн? Кен үүнд хазарнь болэк; өгчэнә? - Дорҗин Б.

Хала-бала гих. Разводить тары-бары. Болтать, пустословить.

Бурх, хоосар шальшх, олн үг келх.

Удан нег-негән эс үзсн хойр медәтэ күүкд күн давен җшһ мүдэн санад, хала-бала гинэд бээтлнь, медмҗән уганар ер цээв.

Халу дөрх. Чувствовать в теле жар, повышение температуры.

Халута бээх.

Бавур халу дөрэд, бәэсн бийнь чичрәд, тесч чадад, хурдлҗ одад, Моньдасин барун ээмэснъ шүүрч авад, зүн көлднъ дегэ вгэд уннав. - Эрнҗэнэ К.

Хдлун-киитнь даах. Терпеть невзгоды, тяготы. Күчр, кунд Йовдл тесх.

Тадн бедүн улст. Бөдүн күүнән, совхозин хапу-киитинъ зддкь даах зөвтэ улс болдган мартхмн биш. ~ Дорҗин Б.

216

Халун зүркн бәәсн учрар. Способный к сильным чувствам, переживаниям. Ик дурн-седклтэ болад.

Төрскндән дурта халун зүркн бәәсн учрар Алексей Озеров Сталинградт дәәлдҗ бээснь эн. - Нармин М.

Халун кннтн хойриг үзх. Испытать тяжкую жизнь. Зовлңта җирһл даах.

Халун киитн хойриг үзсн, хальмг орс хойрин домбртнъ биилэд авсн, зовэр оньгта олнд танъгддг зов хооч боле. - Эрнҗәнә К.

Халун чикн деернь. По горячим следам. Тер дарунь, эркн биш ода.

Крайин толначнр мадниг района эдл-ахусиг цаасар дамҗҗ ьардхас биш, конкретн кевәр, нүдәрн үзәд, нарарн бэрэд, хаэфринь халун чикн деернь зааэк; огэд эс бээсн учрар ард хо- црҗ йовна гиҗ келҗәнә. - Бадмин А.

Ямаран чигн кергиг халун чикн деернь гинэд, Комсомольск ор­ганизации сеглэтр эрлнан нартнь барүлэк; огв. - Бадмин А.

Халун чолу долах. Испытывать жизненные невзгоды. Ик эовлңүзх.

Мадн дундас бичачнр нарх зовта. Тер юцгад гихла, бандан ха­лун чолу доласн улс ховр гиэк;, ах курсин көвүн Иван Батан зүрк көндээк; келв. - Эрнҗәнә К.

Халынь авх. Снимать стружку с кого-либо. Әәлһәд, уурлад бээх.

Халынь авад баахла, дун-шун уга болл уга яах била. - Басңга Б.

Халхднь хаац, даархднь девл болх. Быть опорой и наде­ждой во всем. Дөң-түшг болад, цугтаднь нилчән хальдаһад йовх.

Чи олн дундан тоомсрта, олн мандан ол дакэк; халхднь хаац, даархднь девл болен, холд нертә, сүвтә-селвгтә залуч. - Басңга Б.

Хяльш-түлш болх. Перенести много трудностей, в резуль­тате чего всего бояться. Зовлң үзәд хальшрҗ одх. Сүрән геечкх.

Кедү боле чигн, зовхинь чигн үзэк;, саначрххинь чигн үзҗ, эврэ авалин моля, хадм эцкин келнд хальш-түлш болҗ, эрм цанан

217

көдан хар салькнд зовлңган кепок;, седклдән маш ик киластпэ йовдг Булкниг сааклакан адл гиэк; келэк; болшго. - Басңга Б.

Түүндчн цокулн гиэк;, халыи-түлш болад бәәсн улсвидн. - Басңга Б.

Хамаһан суулһхан медхш. Не знать, куда посадить, чрезмер­но радоваться. Маш икэр байрлх.

Бата гиичнрэн хамакан суулкхан медхш. - Эрнҗәнә К.

Хамаран болв чигн хамран шурһулх. Совать всюду свой нос. Вмешиваться, впутываться не в свое дело. Эс орлцх керг уга. Юунд болв чигн орлцх.

Хамаран болв чигн хамран шуркулдг авъястач, кун болыд бича суркмэк; өгхәр сед. Чамд бийнчн кех-күцах керг-төр болмар баанэ.

Хамр деерэн уурта. Очень вспыльчивый. Түргәр уурлдгзаң. Ур хаһрлһн.

Мана шин толкач хамр дееран уурта кун. Цухлта цаглань нуднаснь хол, чикнэснь далд бэах кергта.

Хамр дор амн бәәнә гиһәд, бурад бәәдмн биш. Не следует говорить все, что взбредет в голову лишь потому, что у тебя есть язык. Келн бәәнә гиһәд, болх-болшго үг келәд бәәхмн биш.

Цаадк тәмк нерж; өгдг ачта берднь үзүлтн. Хамр дор амн баана гикад, бурад баадмн биш гиэк;, буру хандн бааэк;, змгн өгв. - Эрнҗәнә К.

Хамр дор амн харадан баакад баахмн биш гиьад, альд болв чигн үган орлцулад йовдг Яңхл эмгна бийнь ода көвүнани кеэкрх керг-төрт орлцдган бас хаив. - Дорҗин Б.

Хямр доран һуцньх (келх). Бубнить себе под нос. Арһуп, тодрха бишәр келх.

Ардаснь хэлаэк; оркад, серчксн бэадл карад, Дорҗ хамр доран келв. - Нармин М.

Хамр хатхх овен. Трава на пастбище. Малый идг.

Совхозинтн теегт нам хамр хатхх өвсн угань иллмн. - Та- чин А.

218

Хамран өргх. Держать себя высокомерно. Задирать нос. Де-

егүрдх, ик сана зүүх.

Данзн баахн цагтан маднла хамдан суркуль сурад, йир ээлтэ, үүрсг көвүн билэ, ода ик цолта кун болад, хамран өргәд, өөдлхг сана зүүҗэнэ. Иим бэәдл үзхлә, халъмг үлгур сананд орна: «Эндр уулын ора хоосн, өөдлхг күүнэ толка хоосн».

Хамран харх. Думать только о себе. Әмнәннь арһ хәәдг күн.

Хар махч күн.

Сэн төвкнүн цагла олна кергин толэ ноолдх седвэртэ билэч,

УМ

учрсн кунд цагла чи зуг хамран харх бээдлтэч. Амарн келхэс

биш, кергэрн хоосн кунч.

Хамрарн цокулх. Получать отпор. Хәрү цоклһ авх.

Өшэтнрэс хамрарн цокулад бээвв чигн, взводын салдсмуд хо- оран цухрл уга, бээсн чидлэн хамад, хамг эв-аркан узулэд, тэвсн куцлдэн курв.

Хамрарнь цокх. Отбить охоту. Урмдынь хәрүлх.

Бичкдуд шин сонън кергиг дуран өгәд, килмэкрн каркад кехлэ, хамрарнь цоклго, теднд доц болад, кеҗәх көдлмшән улм сээнэр

кех сана өгх кергтэ.

Хамриннь үзүрәс цааранднь эс үзх (хамрасн һатц юм узд- го). Не видеть дальше носа. Холынь санл уга бээх.

Нег цагт, хая негт болен йовдлар сиилвр кеҗ, кен куцэсн хамг хаҗьрар, бурукар кегдҗ гиҗ шиидсн кун - хамрин узурэс цаа­ранднь холд юм узок; меддго кун болэк; карх мөн. - Дорҗин Б.

Хамриннь (сананнь) хаңхд эс авх. Не брать во внимание. Не обращать внимания. Эс үзсн, эн соңссн болад бәәх. Төртэн оруллго бээх.

Эргнд болҗах куундвриг куукн хамриннь хацхд авлго, эврэннь тоолвртан авгдв.

Хамринь куңшү дөрүлх. Обижать. Һундах, өөлүлх.

Оңдан улсин үрн-садн эрк-чигэ уукад, аля-азд йовдл каркад, үрэд чигн йовна. Тиигхлә би канцхн көвунэннь хамринь якад күцшу дөрүлхв? - Бадмин А.

219

Булнн Бергэсинд одад, зул өргхәр йовҗахан көвүндгн шсн уга. Терүнэ хамринъ күңшү дөрүләд ю кехви гинэд, Бульн дотран чееэкрюрн ноалдв. - Бадмин А.

- Кедү байр-җирнл, кедү түрү-зүдү үзгддг болв чигн, көвүнэнм хамринъ күңшү дөрүллго бээлнтн, нудң-гедц уганар өсктн, залу нерэн бичэ нундатха, - гиҗ Боваҗн келв. - Бадмин А.

Хамринь хатхад уга торм, ханцн уга девл. Девушка без же­ниха» что шуба без рукавов. Күүндвриг эклхин төлә зәңг орулад ирсн худнрин келдг үг.

Мини хәэҗ йовх зольвн: хамринъ хатхад уга торм, ханцн уга девл. Эн эрднъ танад бәэхиг соцсад, мана ээмгин тоомерта залу Шокин Цанан намаг тана тал илгэлэ. - Эрнҗәнә К.

Дотран ухална: «Хамринъ хатхад уга торм, хээмнъ. Тавг сүүлтә хурнн мет нәәхләд бээнэ, сээхн инъгм. Үсн эдл цанан са- наша, цасн цанан гилгр ухата, хээмнъ». - Нармин М.

Хам-хум идх. Быстро поесть (поклевать). Шулаһар хог-хол уух, эдлх.

... Манэкуин Зэрлг махан хам-хум идәд, тергн деерән үлдснма- хан тәвҗ авад, народ йовна. — Хальмг тууль.

Ханлт ергх. Выразить благодарность. Кесн ач-тусинь меда, ачинь хәрүлх.

Тегэд эзн цанан Александр хан эврэн бийнъ мана халъмг цергт ик гиде ханлт өргҗ, алтн медалъмудар ачлемн. - Эрнҗәнә К.

Ханцан шамлҗ авад (оркад). Засучив рукава. Үнн седклэрн шамдад.

Куукд улс, уралан, уралан. Залусла эдлэр, теднэс чидхнь үпүнэр, ханцан шамлҗ авад дэврэд бәэтн. - Манҗин Н.

Хар (карт) авх. Подозревать. Харлх.

Зуриана келэр хар авад, одак Данзнанас авен хустган авад, ахлач Хөрнэ тал одув, - Басңга Б.

Морна а&ьясиг алдл уга медэд, энлавта хар авчахинъ санад, марэн зогсачкад ханянад, хослан ясе. - Дррҗин Б.

Кок дүрсто ан узгдвас оньдинд чон баях гиъзд саглад, хорт авад бээдг болна. - Дорҗин Б.

220

Хар бийәр һарх. Подозрение пусть обернется против того, кто подозревает. Тааҗ харллһн - биид му.

Хорн негн күүнә хәэртэ сәкүсд хар бийэрчн нарчана, хавсна- счн дегэлэд өлгв чигн, хальмг күн ях гихн уга. - Эрнҗәнә К.

Хар болх. Лишиться духовного сана. Гелңгәсн бууһад, эгл күн болх. Му санснь бийднь күрх.

Шуцьрцгас деер гелц ода олддмн биш. Зуг терчн кезэнэ хар эс баллу? - Басңга Б.

Хар буданд хать болшго, харңһу свод хань болшго. Ни на что не способный человек. Юунд чигн арһ уга кун.

Ода улм наснь немгдх душман альк нег керг уга, хар буданд хать болшго, харңьу свод хань болшго хамг тоот зацган бо- краьад йовна. - Дорҗин Б.

Хар гертэн хан, бор гертэн богд. У себя полновластный хо­зяин; и царь и бог. Эврэ нутгтан эзн.

Хар гертэн хан, бор гертэн богд күмб. Нанас деер бурхн бээнэ, нанд ах юмнуга. Медҗәнч? - Басңга Б.

Хар гор. Сущая клевета. Ямаран чигн шалтан угаһар гемнгдлһн.

Чини келсэр болхла, эцкчн хортн биш, хар гөрэр үүллэ харнсн чигн болх. Тендэсн сулдчкад, чамаг авлго бээхн уга. - Бадмин А.

Мел цевр, гем уга улсвидн. Хар горэр бичэ уньахар седтн. - Нармин М.

Хар гөрлә харһх. Быть оклеветанным. Муутхурт орх.

Эцкэснь холэцанад, гемтэ эк дүхойран ээм деерән ачад үлдсн енчн кееүг хар гөрлэ харьав. - Бадмин А.

Хар горэр будх. Оклеветать. Облить грязью. Худл-ховар ку бузрдах.

Тер бийнь эн эмгн альдас иим хар гөрәр намаг будхар бээдг болхегинэд, түрүн авгтан санчкад, хәрү бийэн татад, эмгн мел чик келҗэнэ, зуг альдас эн медсн болхв гиҗ, Мукөвүн дотран сане. - Бадмин А.

Хар горт унх. Стать жертвой клеветы. Хов, худлас көлтә әмән огх.

221

Хар гөрт унх угав, хәәмнь, бичә санаһан зов, аштнь үнн авх. - Хальмг тууль.

Хар һазрт ор (орцхатн)! Да провались сквозь землю! Уга болтн, үктн!

Ахнрнь орса күүтрмүд кедәд, көдлмш хээнэд таре. Эгчнрнь бас эв-зээьэн олцхав: зэрмнь хэрд мордцхав, зэрмнь хар назрт чигн орцхав. - Сян-Белгин X.

Хар дарх. Видеть во сне кошмары. Зүүдндән әәмшгтә юм үзх.

Серүн цагтм сууль өгхш, нүдэн анъв-угай гилннләнь хар дарад алэк; авна. - Басңга Б.

Негт нөөртэн харт даргдҗанад серсн мет эмгд, медәтэ гергд, «Төгрэшиг» соңсчкад, байрлад одцхав. - Көглтин Д.

Хар дүң. Утренние сумерки, когда едва брезжит рассвет. Өр экләд цәәҗәх кем.

Хоцнр нурвн толпа деер парад дурнавдв. Хар дүң, гермүд эрэ үзгднә. - Нармин М.

Хар кел утлх. Совершать религиозный обряд лечения. Из­бавлять от вреда, причиненного злыми языками. Бурхн-шаҗна эмнлһ кеһәд, һә көөх.

Күн гемтхлэ, хар кел утллн кедгиг Арслң әмтнә келсн үгэр, зэңгэр меддг билә. - Бадмин А.

- Дәкэд тер хар кел утлсн дееснэ тасрхань мана чуланд кевтэ, худл гихлэ, одад хэлэтн, - гинәд Хаалн ормдан сууэк; одв. -Бадмин А.

Хар көдлмш. Работа, выполняемая при помощи физического труда, һарин чидләр кегддг кедлмш.

Дээнд йоехаснурд күнд көдлмш кеҗ, эс гиэк; спортар дамшч, махмуд-цогцан күчңдэкрсн биги, дээнэ хар кедлмш - едр болкн окоп малтх, бу-селмэн үүрчкәд, кесг дууна назрт одр болнн иое- лһн нанд йир күнд боле. - Бадмин А.

- Дээнд салдст авч йовдг болх гихлэ, уга, хар кодлмш гидг юмнд авч йовна. Тиигэк; мана толначд закон пирствэс ирсн билэ, -гиҗкесгнь келв. - Манҗин Н.

222

Хар көлсәрн гесән теҗәх. Жить за счет своего (физического) труда, һар көдлмшин оруһар теҗәл кеһәд бәәх.

Хар көлсэрн гесэн теҗәдг харңну ялчнр. - Манҗин Н.

Арен таен җилин туршарт хар көлсәрн бийән чигн, күүкд-шуухдан чигн асрад йоватав. - Басңга Б.

Хар көлсн асхрх. Обливаться холодным потом. Сард гиһәд, киитн көлсн һооҗад бәәх.

Делдң хойр чикнъ ашк күртлән уласн, хүүрә хар улан чирәнь күрцтсн, хурняста уутьхн мацнанаснъ хар көлсн асхрсн Муучка һахананар назр ширтҗ хәләнәд сууна. - Манҗин Н.

Янсндан ичҗәхмби? Эврәннъ хар көлсәрн авсн малын үс кол- хозд эс өгсндән ичхмби? - Бадмин А.

Хар мөрән ха льдах. Навредить. Хоран күргх.

Тер күн - колхозин өшәтн, үндсни хар саната, мана көдлмшт хар мөрән халъдахар, бултцнукар кергән күцәэк; бәәх күн болх зөвтэ. - Дорҗин Б.

Хар мөртә (күн). Невезучий, несчастный. Хөв, кишг уга, муульта күн.

Тер хорлтыг нартнь зөрмг кевәр әмтнд илдкҗ, чадмг кевәр цээлһэк;, хар мөртә хамгиг хамх цокҗ хайв. - Дорҗин Б.

Медлго од, кишго хар мөртә ноха! - Сян-Белгин X.

Хаана хар мөртә йосиг хольвлад, Советин йос тогтанад, урдк даҗрлннас гетлглә. - Дорҗин Б.

Хар нульмсн. Горькие (чистые) слезы. Зовлңгин һашун нульмсн.

- Одаянв чигн эн җил сурнулясн үлдхмн кевтәлч, - гиэк; келәд, дорк ормас босад, буру хандад, нүднәсн һооҗсн хар нульмсан беелэһәрн арчад, Санэк;д медүлш уганар себе. - Нармин М.

Хар нүднәс күмсг һаза. Своя рубашка ближе к телу. Эврэ махн-цусн кезэ чигн өөрхн.

- Хар нүднәс күмсг наза гинэд, кедү таньдг, үздг бале чигн, хар ястнриг ьазаладл бээдмн, - гиэк; өвгн сахлан имрн бэээк; келв.

- Эрнҗәнә К.

223

Хар одр. Трудное, мрачное время в жизни кого-либо. Кучр күнд йовдлла харһлһн.

Хар өдручрвзго гинәд, әрвч көгшәс авсн бичкн пенсәсн цөөкинь хооран үлдәчкнә.

Хар өрлә. Спозаранку. Өрүн эрт, өр әрә цәәсн кемд.

һалзна Бамба хар өрлә босад, лампин герлд омнэн тэвэтэ ца- асдыг дәкн-дәкн эргүлэк; хәләв. - Дорҗин Б.

Хар сад болх. Причинять зло, наносить вред. Хоран күргх, мууһан хальдах.

Батнасна Боврг Песоцкий хойриг эргндк улст бээсн арьарн хар сад болхар чирмэлнн хоорнднъ өөрдүлҗәлә. - Дорҗин Б.

Хар салькн. Черная буря. Сильный сухой ветер, иссушаю-

III

сии почву и несущий много пыли, һазр хагсадг халун салысн.

Хур-чиг уга нацта зун болад, мал назрин идг, усн уга, тзрэн уцгдан хагсад, эдл-ахус хар салькнас ик кару узе.

Хар санан (седкл). Злой умысел. Вредительство. Иир му

ухай.

Цандгин наркад йовсн йовдлмуд, терүнә үзүлсн му зац - кевтэн хар саната уханар нарнад йовсн йовдл мөн. -Бадмин А.

—Наанан нарн болад, цанан яста зээсц тохмта күмб гичкэд, цаанан цань уга хар саната күн бәәэкрп, — гиҗ келнэв. - Эре- жэнэ К.

Тиигэд олн дунд нег кишго ухата, хар саната, эргндк эшд мел Ү^ДҮ Ү^зәд, шүд хазад бэәдг күн харндг. - Дорҗин Б.

- Хдвдг, үлү үздг, давхар седдг, цанан биш, хар седклэрн дөр- лддг бичэ дастха. Болад бээснь тер, — гиҗ эн зальврв. - Бад­мин А.

Хар толһаһан зальгх. Поплатиться своей головой. Не сно* сить головы. Әмнәсн хаһцх.

Севвцгүд алвтар иим зар тархав: «Хаана өгсн нурвн марка: даранднь чикэр тәәлсн күн мишг алтар ачлгдх, маркасиг тэ&юк эс чаден эмтн хар толнанан зальгх».

224

Хар тусх. Быть под подозрением или на подозрении у ко­го-либо. Айстан кү гемшэх, харлх.

- Боле ахлачд хар тусад бәәнә. Мөшкхлә, сэн болх, - гиок; Мацг келв. - Басңга Б.

Хар у га. Без злого умысла, быть вне подозрения. Му сана зүүлго, му уханд туслго.

- Эмд цагланъ эмн эдл хар у га эңкр биләв. Үкснә хөөн нандулм зцкр, - гичкэд, асхрулад уулъв. - Сян-Белгин X.

Хар усн деер өрм унһам (бәәлһм) келтэ. Красноречивый.

Келндән билгтә гиснлә әдл.

Нег сө Батад хар усн деер өрм бәәлнм хальмг келтә Оватын Малкадын Василий уханднъ орад, шин эсв торс гинәд орад одв. - Эрнҗәнә К.

Лиҗ хар усн деер өрм 6әәлһм келтә күн гиҗ, нернъ улм тор­на. - Эрнҗәнә К.

Хар ухан (сацан). Недобрые, черные мысли. Му ухан, седкл.

Эн хар ухан Цедэн Бадмин уханд орад, харулд зогсх болкнднь, эр цээтл, толнаннь экинъ мааҗулад бәэв. - Эрнҗәнә К.

Бичгос эс олэк; медок; чадсан Баату бийиннъ хар ухани то- олврар күцок; кехәр седв. - Дорҗин Б.

Хар ухата кун гинэд, хамран теслулдг боле чигн, куунд худл келок; үзэд угав. - Басңга Б.

Хар ухаһарн. Своей головой, своим умом. Эврә толһаннь ухаһар.

Тер машина нуувчиг хар уханарн кучлэд, толнадан орулад, товчлад медок; авх гиен нээлт бэосмн. - Дорҗин Б.

Хар ухан угаһар. Без злого умысла. Му седкл зүүлго.

Тер цагае авн хар ухан уганар орс нутгин емнк меэкрг хэлэнэд, хорта доге тэвлго манцхадг било.

Хар узх. Подозревать кого-либо в чем-либо. Харлх, хар тусх.

Кедукэрн нарудх болнавидн? Кенэс хар узхмн болхе? Кулакуд, лаета кулакуд... - Дорҗин Б.

225

Хар хад болен. Словно злая ведьма. Һазрин хар сәкүсн мет.

Ним хар хад болен хаклш альдас парад ирв гинэт ууг? ~ Дорҗин Б.

Хар хад хамхрҗана. Рушатся стены невежества. Хуучна, харңһу бәэдлин заң-авъяс у га кегдҗәнә.

«Хар хад хамхрҗана» гиен келвршән бичэч эклҗ колхозмуд заң-бәэр, авъяс-уңгарн сөцглгдэк; йовхиг үзүлсмн. - Мацга И.

Хар цаһан хойриг йилһх. Найти, где правда, где кривда. Үнн худл хойрин негинь йилһх.

Парторганизации сегләтр уг келх душман, торигулм цээлһэд, хар цапан хойриг йилнэд, илдкэд ирх душман директория төвкн- лтнь улм тасрад, цунцхад ирснь ил медгдв. - Дорҗин Б.

Хар-цаһан ду эс һарх (үг келлго). Полное молчание, без­молвие. Ә-чимән уга бээх.

Кун йир хар-цапан ду нархш. — Бембин Т.

Тана омнхн нааран ирэд, нег сецсн цэ босч зогечанад уучкад, таниг сурхланъ, хө парном; одла гихлә, хар-цапан уг келлго, хозлган көндәһэд, шүрүн хатрларн Чолуш хәләнәд йовэк; оде. - Тачин А.

Хар цахрад бээх. Собраться в огромном множестве. Детд олар цуглрх.

Тууг узэд, еана авен кевтэ келгтэ улс тергн толан һарцхав. Теднэ ардас йовпн улс хар цахрад бээцхэв. - Нармин М.

Хар чееҗләрн гүвдлдх (ноолдх). Мучиться, терзаться дума­ми. Чувствовать тяжесть на душе.

Акад цагв гиэк; эклэд, хар чееэкугэрн гүвдлдэд, дотран түцшэд күундв. - Сян-Белгин X.

Хар шир болад одх. Стать худым и немощным, иметь боль­ной вид. Эцэд, чинән-чидлән алдад, гемтә бәәдл һарх.

Чамла эдл залу мөрн хойр хар шир болад одх болтха! - Халь- мгтууль.

Хар «ста күн. Простолюдин. Хар көдлмшин күч-көлсэр бээдг улс.

Харачичн хамх цокх хар ясша кумб. - Хальмг тууль.

226

Хара бәәх (хара суух). Находиться без работы, бездельни­чать. Юм келго суух.

Хара бээх эмтс көндәнәд керг уга. Кун бийән эс көндәхлә, манд ю кех билэ. - Басңга Б.

Хара бээхэр, хамдан көдлҗәсн улсин менд медж;, невчкн керг бээсиг тагсэх тоолвр Бамбад орв. - Дорҗин Б.

Деесэр чалу керчҗәхән Марж; медә бээнэ, боле хара суухар ю бале чигн келх кергтэлм. - Бадмин А.

Хара биш (бишэр). Немало, в значительном количестве.

Зевэролар.

Йирин тиим (шогч-нээрч) улс мана халъмгуд дунд хаманъ боле чигн хара бишэр харнналм. - Дорҗин Б.

Хара зөңдән (зайгтан). От нечего делать. Харҗахар, юм кел­го бээхин орчд.

Ним цаг биш цагла сельсоветин ахлачин зарц йирин хара зөцдэн ирсн боллта биш. - Дорҗин Б.

Тахаразайгтан йовсн кун билт! — Эрнҗәнә К.

Хара намхндан бээх. Жить мирно, никому не мешая. Күүнд мууһан күрглго, бий тустан җирһх.

Олн дунд нег кишго ухата кун хов-ж;ив цац ад, хара намхндан бээсн улсиг хутхлдулад, догдлулад, уумулэд оркдг йовдл парна. -ДорҗинБ.

Хара тасрх. Потеряться из виду, исчезнуть из поля зрения.

Үзгддгән уурх.

Генткн ьазр будңтад, холас узгдж;эсн гермудин, моддын, ма- ишдин харань тасрв.

Харалнь хэру бийәрнь һарг. Проклятие его пусть обернется против него самого. Харта үгнь бийднь күрг.

А, дэрк минь ээлдг, харалнь хэру бийэрнь нарг, дэрк... - ДоржинБ.

Харам-баран болх. Быть подмогой. Быть соучастником в чем-либо. Нудн-амн болх.

227

Угатя эк эцк хойртан эн харан-баран болад, ямаран чигн өвчн-шалтг уга, тинъгр кевәр өссн болдг. - Дорҗин Б.

Харач(нь) хамхрх. Все рухнуло, пришел конец. Тарх, буурх.

Бакдг адкн орҗ ирәд: «Иирл харач хамхрҗ йовх дүртэ эн- чнъ», - гиҗ келен үгмүдәрн гергнэннь ээмелкиг улм икдүлв. - Дорҗин Б.

- Юн болэк; одва, өвгн? - гиҗ эмгнь сурхла, -яах билэ, харачнь хамхрэк; йовдг чигн, - гиҗ келв. - Басңга Б.

Ял-мал уганар көдлҗ, зөвтэн бэээк; болхм бээҗлм. Тиигхлэ Хохал эднә харачинъ хамх цокхаснь чигн төрүц ээш уга. - Бем- бин Т.

Янлав, яклав! Эврәннь үкр хоосн загса бээтл, герэн хольвлад, колхозур зэанэд бәәдг күн бас бээдви? Эс гиҗ энундтн дон гем ирҗ кевтэ. Харачнь хамхрна гидг эн. — Бадмин А.

Хард бэрх. Подозревать. Харлх.

Күн болкниг хард бэрэд, дала килнц бийдэн бас авчах болҗа- нав. — Бембин Т.

Харин ханьд һарх. Расстричься, жить в миру. Гелңгәсн гедр хэрх.

Хургин маңкдуртнь арен хойр баахн гелңгүд харин ханьд пар­на бидн гиэк;, газетд бичэд, тарад хәрцхэв. — Эрнҗәнә К.

Ик хагтд Жидковин хойр давхр гер авч ирж; бэрҗ. Хаҗуднь Дунд хурла харин ханьд карен хойр гелцгин модн гер бас тоехгд- сн бээнэ. ~ Бадмин А.

Зодв гелң кучн курен эк;ил күртл хурлд багги йоела. Хурлын гелңгүд тархин өмн харин ханьд карад, нег белвен күүкд күүнлэ ханьцад, үртэ-садта болад бээв, — Бадмин А.

Хари тара. Испытывать горечь, сожаление, һундл төрх.

Зуг мини көвүн дурлад бээхлэнь, харм төрәд бээлэе. - Эрн- жэнэ К.

Харңһу гер. Тюрьма. Темница (букв, темный дом). Түүрм, ка- зам.

Арк тасрад, хойр көвүг харңку герэс сулдхэк;. ~ Нармин М

228

Харңһу чееҗ. Отсталый, ограниченный (о человеке). Ахр ухата, тату ухата.

Харңну чеем;тә, сурнуль уга толэдэн, Бодня мрлрнлиннь тур- шарт хар кодлмш кенэд, малым ард йовсн кун болҗана.

Хату амта мөрн. Лошадь, не подчиняющаяся ездоку. Уудан дахдго морн.

Боле хату амта саарл хазарин төмр ууднь оочинь шу цоксиг төртән авл уга, халунд авлгдсн делсэд йовна. - Нармин М.

Хату зурктэ. Бесстрашный. Зөргтә.

Куукдулс цунар иим хату зурктэ, сурнульта-эрдмтэ болхла, цаньуга сән болхгов. - Басңга Б.

-Янсн хату зурктэ кумтэ? - гинэд Сээхлэ уульв. - Бадмин А. Хату үүл. Трудное положение, дело. Амр биш, зовлңта керг. Хату уул санад хәэлүв. - Басңга Б.

Хээмнь, чавас, хату уултэ залу бәэсмч, йир! - Дорҗин Б.

Хатхад улэсн салькн. Пронизывающий ветер. Ивтркэ салькн.

Боле салмар немр эс кехлэ, хөөнд бор нуйрар буда кем; огэд бээвчн, увлин мрлцсн киитнд, хатхад улэсн салькнд өлг болдмн биш. - Тачин А.

Хахсн деер мах булах. Воспользоваться случаем (чужим не­счастьем). Кун мууд орхла, юмнднь эзн болхар седх.

Эзн гергн өндэнэд, куукд хэлэнэд, нудэн арньм;анад: «Хахсн деер мах булана гидг эн», - гим; келв. - Эрнж;энэ К.

Эднэхоорндан цууглдсн цагиг олзлм;, хахсн деернь мах булана гинэд, Альма суулнд кем; авсн усэн шуурч авн каре. - Бадмин А.

Хээр-бәәр угаһар. Нещадно, безжалостно. Өр өвч угаһар, эрвллго, хармнлго,

Хойр миңь идсн улсиг хээр-бээр уганар, хату йоснла харну- лад... - Манҗин Н.

Хээс бэрх. Стряпать, готовить еду. Быть поваром. Хот кех. За­мани болх.

Тэрэ ахулльна гургу эклхлэ, Нонан бер шачах зунын нарнд тэрэчнрин толэ хээс бэрэд дассн кун. Эн кунд кодлмшэн даавр- танар куцэнэ.

229

Хәәчлә харһулх. Казнить. Зоваҗ алх.

Хан уурлад, хәәчлә харнулхмн гинә: нег нүдинь авад, барун һа- ринъ авад, үүднә өөр нүк малтад, терүг булчкна, ирсн улс цунар алхад нарад бәәнә. — Хальмг тууль.

- Лаета бүтү-бүркг шинҗләд меддг болхла, өрүндән күрәд иртн. Тегәд эс медәд бәәсн цагт һурвланитн хәәчлә харнулчкнав. Медсн цагт сулдхнав, — гиҗ хан зәрлг болҗана. - Хальмг тууль.

- Чамд иигэк; кен келэк; өгв? — гинәд хан көвүг мөъикнә.

- Күн келэк; өгсн уга, - гиьәд көвүн гөрднә. - Тиим болхла, ча- маг хәәчлә харнулнав, — гинәд көвүг шахна. — Хальмг тууль.

Хәр һазрт ясан хайх. Погибнуть на чужбине. Күүнә һазрт әмнәсн хаһцх.

Амлҗ келэк; болшго догшн дән таен часин туршарт болсмн. Салдсмуд сүл сумн күртлән баатр кевәр ноолдад, хәр назртясан хайсмн.

Хәр улс. Посторонние незнакомые люди, һазаһас ирсн тань- дп) күүнә улс.

Хәр улс, хотна залус нар бәрлдсн, тооста назр деер көлврлдв. - Нармин М.

Хәрәс хавс хуһлх. Вернуться с добычей. Күүнә һазрас олзта-орута ирх.

Хальмгудын келдг «хәрәс хавс хунл» гидг үг бәәдмн. Нүүмд йовдг хальмг, мал өскәч, аңнуч улс, теегин ууэкрлар ацнучлҗ По­вод, ац бәргдхлә — тер сән, хәр улсин малас хулхалад авч ирш - басл тер сән йовдл гиэк; тоолгддг бәэсмн. — Амр-Санана А.

Сурулын батх үләнэд цеврлҗәсн өвгн шүлсндән цахн, Бата тал эргн: «Хэрэс хавс хунлтн», — гиэк; үгэн чиләэк; йовсн, Цаъан аавин йөрэл болҗ ьарв. — Эрнҗәнә К.

Хәрд һарх (мордх). Выйти замуж. Күүнд одх, мордх.

Энтн хэрд нарх наста болэк; йовх дүңгә күүкн бишийү тегәд? - Доржин Б.

Экднь, Булннд болв чигн хойр-нурвн экриэс нааьур хәрд күүкэн нарһх санан уга билә. - Бадмин А.

230

Мана ик авпин дарук үрнь хэрд парх гиҗгтә күүкн боле. - Дорҗин Б.

Уупн күүкм энд хэрд парла. Одахн шин гертэн орсн билэ. - Эрнҗәнә К.

Альмаг хэрд парад уга, күүкн цагтнь, эклэк; эдн таньлдла. - Бадмин А.

Дарунь хэрд пархла, сән болх билэ. - Саңһҗин Б.

Хәрү (буру) хандх. Отвернуться, повернуться спиной к ко­му-либо. Показать свое недоброжелательное отношение к ко­му-либо. Нурһан өгәд, хәрү хәләһәд зогсх. Дурго болҗах бәәдлән үзүлх.

Немшиг хэрү хандулад авчкувидн. Ода цол өгл уга цааранднъ көөҗ, эврэ сетрэ пазран цеврлҗ авх мана эркн керг. - Нармин М.

Хәрү (хооран) цухрх. Пятиться назад. Отступать. Гедргән эр- гәд йовх.

Хоңприн өмнәс келхэр седсн залус алмацад, хэрү цухрҗ зогсв. - Нармин М.

Хов-җив гүүлгх. Распускать сплетни. Худл тархах.

Эргндк эмтн янм; хов-эк;ив гүүлгҗ йовсинъ тедн медэк; авт- ха. - Дорҗин Б.

Тиим хов-җив цацдг улсиг йирин холд хээпэд керг угань манд ил биший. - Дорҗин Б.

Хов зөөх. Сплетничать. Худл-шидл гүүлгх.

Болв зэрм улс хов зөөэк;, кедү парулла маниг харпулдгиг бидн тоолҗ үнлхшвидн. - Дорҗин Б.

Хег-бог усн деер көвдг. Всякое плохое рано или поздно всплывет наружу. Му юмн кезэчн илдх.

Савельев, Огдна Басң, Түҗгрэ Бадм эдниг дахад, Советск йоснд «ввгдэк;» йовсн тоотнъ, кулак, байн~нойна салтрмуд, хул- ха-худл, аля-азд парпад йовсн тоот өндэлдэд, хог-бог усн деер кввдг кевтэ, деер парад ирв. - Бембин Т.

Хогмнь таслх. Уничтожить, искоренить. Уга кех.

Хуучнахогинь тасллго, шинин ширэс бэрнэ гидг эн. - Бадмин А.

231

Тегэд эдниг ээмгтән күрш уган кергт болн мел хогинь таслн, эднэ даҗрлкнас гетлхин кергт, таниг зер-зев авад, эдниг дарий гиҗ дуудҗ бәэнэв. - Басңга Б.

Хойр болхла, дегц харвдг, хоосн болхла, орминь харвдг. Одним выстрелом уложить двух зайцев. Әмтә юм үзсн хөөн алдл уга бэрдг.

- Ханҗанав, хойр болхла, дегц харвдг, хоосн болхла, орминь харвдг Харин Мергн хоосн ирх гиэк; бичэ сантн, — гикэд, Мергн ханҗалан суклад авв. — Эрнҗәнә К.

Хойр бу хин хоорнд хо һунҗн. Лезть не в свое дело (букв. светло-рыжая трехгодовалая корова между двух быков). Хойр залу хоорнд күүкд күүнд орад керг уга.

«Хойр бухин хоорнд хо нунэк;н чини юунчв?» — гикэд Санэкрг цокхар Оркадг нудрман оргэд авв. — Нармин М.

Хойр колэн деегшэн кечкэд кевтх. Лежать, подняв ноги вверх. Ничего не делать. Юм келго, амр-таварн бээх.

Намра, цасн уга, идг аркта цагла Харпа хөөһэн өвслэд, хойр колэн деегшэн кечкэд кевтдг билэ. — Нармин М.

Хойр колэн нег һосна түрэд дүрх. Всполошиться, прийти в беспокойство. Генткн әәх, үүмх.

Утнасн час хэлэчкэд үүмэд, хойр колэн нег косна түрәд дүрн гикэд: «О, би цаган тас мартад, кодлмштэн удадҗв».

Хойр колинь чодрлсн мет. Будто ноги в путах. Хойр мечинь холвчксн мет.

Зуг хор кар экртд эк;олакинь тэвчксн морн мет дурндан бээмд дасчксн Сарцд хойр колинь чодрлсн мет ик ацан боле. - Бадмин А.

Хойр колтэ чон. Человек волчьей повадки, вор. Хулха-була кедг кун.

Хулха-була кекэд дасчксн хойр колтэ чон терчнъ.

Хойр нарн болзгта. Не зная ни дня, ни ночи. Өдр сө уга.

Тадн, угатьнр, амндан ус авсн кевтэ мел тагчг, шар нар нд шатад, хойр нарн болзгта, гесндэн сэн хот уга, гецгр-гецгр гикэд, малый ард хатад йовцханат, - Тачин А.

232

һурвн арен — нучн җилин эргцд хойр нарн болзгта мухла болэк; йовлав. Э, мухла болэк; йовлав. - Манҗин Н.

Хойр нүднәс хооран йовулх. Делать что-либо д ля отвода глаз. Стараться отделаться, избавиться от кого-чего-либо. Юунас болв чигн күүнә оньг дальтрулхар седлһн. Му юмнас бийэн аврх.

Иим му йовдл нарндг, хойр чирәтэ күүг хойр нүднэс хооран йовулх кергтэ.

Хойр талагшан гелдглзх. И вашим и нашим. И тем и другим - всем стараться угодить. Цугтад сән болхар седх, зуһудх.

Су, үр Кеклеев, чамаг хойр талагшан гелдглзэд бээдгиг кезэнэ медлэв. - Тачин А.

Хойр толһата моһа нег нүкнд багтдм биш. Двухголовая змея в одной яме не поместится. Хойр күүнәс негнь үлдх (толһалх).

Хойр толната мока нег нүкнд багтдм биш, эс гиэк; би, эс гиэк; тер күүкн үлдг эн школд ... - Бембин Т.

Хойр туула коох. Гнаться за двумя зайцами. Преследовать одновременно две цели. Нег цагла хойр керг мордх.

Арн-чидлэн тоолл уга, эн керг-төрмүдән дегц күцэхэр бичэ зүтк. Хойр туула көөнэд, ик наруд унхч.

Хойр ухата. Двуличный. Чирә хәләдг. Үнән эс келдг.

Шин толнач үннч седклтэ, хойр уха зүүдго тоолврта күн гинэд, эмтн бэн-бэээк; шиидв. Үг болкнъ, нарнсн йовдлнь терүнд герч болҗана.

Хойр чикән үзснлә эдл. Что-то невероятное, невозможное {букв. все равно, что увидеть свои уши). Үзҗ болшго юм узх. Өврж ханшго юмн.

Зуг Баатриг тенд олэк; авна гидг - хойр чикэн үзснлэ эдл балх. - Нармин М.

Хойр чикн харЬад бәәнә. Столпотворение, такая толкучка, что ступить некуда. Олн күн бигшх.

Баднан зөвэр у гер дотр ”П" гидг үзгин бээдлтэнэр столмуд тэвчкэк;, терүгинь бүслэд, зэ угакар эмтн суучксн, хойр чикн харнад, нирглдэд бээнэ. - Бадмин А.

233

Хойр чикнд хоңхта бәәх. Постоянно твердить, напоминал» о чем-либо. Даңгин нет юм келәд, амр өгл уга, күүнә ард орад бээх.

Ирен элч болхла, заавриг шулун болдгар куцэхиг некэд, эс болхла, зарк-зерглэ харнулад авч одх болад, хойр чикнд хоцх уяд, амр өглго ард орад бәәнә. - Дорҗин Б.

Хойр яс хаһцх. Освобождаться от бремени, избавляться от мук. Күчр күнд зовлңгас гетлх, муудан күрч үр төрх.

Әмән әрвллго тееэк;, хойр яс эрэ ханцҗ, маниг үүдәсн ээҗ. - Дорэкрлн Б.

Тер колхоз гидг юмнастн, нам түрүн орснъ ода ямаран кевәр хойр яс ханцҗ мөлтрхэн медэк; чадҗахш биший бәәдлнъ. - Дорҗин Б.

Хол йовх хортнас хотн дундкнь әәмшгтә. Тот, кто находит­ся рядом (в одном хотоне), опаснее далеко находящегося врага. Зәрм өөр шидр бәәх күн хол бәәх өшәтнәс дор.

— Хол йовх хортнас хотн дундкнъ ээмшгтэ гиэк;, уха авх керг- тэ, — гиэк; Дарэк;а Цедэ тал игзәрлэк; му нүдәр хәләв. - Эрнҗәнә К.

Хол тоолврта күн. Дальновидный, расчетливый человек. Урдкан сандг күн.

Тер бригадир болен Пүрвән Чимд йир шудрмг болчкад, хол то­олврта күн. — Тачин А.

Холд үлдәх (хайх). Бросить на произвол. Забыть. Хаяд мар- гад хуурх. Ардан хоцрачкх.

Таниг мел мартад, холд үлдәнэд оркхн угавидн. — Дорҗин Б.

Хоцшартан хорһста. Глупый. Нечистоплотный. Эргу. Тат­ар уга.

Боотан Эрнцнэ татсн шуугаг халъмг улсин тууэцас ю чигн меддго, хоцшартан хориста көвүн Егоров медәд, дөцнҗэнэ гииэд, бүкл района кодлмшин йовудын дигинь эвден бээнэвидн. - Тачин А.

Хоолан ясх. Покашлять. Проверить голос. Приготовиться к чему-либо (например, к исполнению песни, разговору). Ду Һар- хас, күундхәс урд невчк ханяһад, хоолан сулдах.

234

Дойин өвгн шүднәннь заагар чирд гилгәд церҗ нульмчкад, хо- олан ясч авад, эклэд тууҗан келв. - Сян-Белгин X.

Мөрнэ авъясиг алдл уга медэд, эн лавта хара авчахинь санад, мөрэн зогсачкад, ханянад, хоолан ясв. - Дорҗин Б.

Эрнцн дотран зөвәр байрлҗ, эн харчуд дотр бас сэн залус бәэдгҗ гих саната хоолан ясв. - Нармин М.

Мельников хоолан ясад, невчк төвкнүнәр келҗәнэ. -Бембин Т.

Хоолд торсн ясн. Стать поперек горла. Ямр нег юмнд, эс гиҗ кергт саалтг болх.

Би чамд ямаран му Һарнҗий? Чини хоолд торсн закона яс- ний? - Саңһҗин Б.

Хоолд тулх (моһлцгрх, зәңдрх). Застревать в горле. Бахлурт торх.

Хөөткэн санчкхнь хорм минь буслад, хоолд минь иигэд нег моьлцг юмн тулад бэәнә. - Басңга Б.

Хоолд хот орлго бээх. Отсутствие аппетита. Хот идх дурн эс күрх.

Эн харул харҗах улс коза үзснь дара-дарандан докъя огэд, хотнд түргәр күргх керг - теднэ күцл көксэд, хоолд хот орлго бээнэ. - Нармин М.

Хөөч Манҗин хоолднь хот орхш. - Эрнҗәнә К.

Хоолцаһан зовлң үзх. Натерпеться горя. Бәәдл-җирһлдән дала му үзх.

Хоюрн чигн хоолцакан зовлц үзсн улс дэкн-дэкнэс ишнҗлх зввтэ. - Бадмин А.

Хоолынь таслх. Не дать высказаться. Үг келдг арһинь ал- дулх.

Кулак улс - классин хортн. Тер учрар бидн ода тедниг хургт ордг хоолынь таслх зөвтэ болҗанавидн. - Нармин М.

Хоома седклтэ кун. Равнодушный человек. Зуг бийэн медцг, бийиннь тускар ухалдг кун.

Хоома седклтэ күн бээсн болхинъ, дээнэс халд, ессн-боссн назртан кодлмш кеьэд кевтх билэ. - Нармин М.

235

Хооран саах. Повременить, отложить на более поздний срок.

Күцәх кергиг хөөннь кеҗ болх гиһәд үлдәчкх.

Дорҗ бидн хойр кесгәс нааран танла күүндхэр седлэвидн.

Эндр күртл хооран саадгмдн эн. - Бадмин А.

Энчн морнэ дел деер күцэдг керг биш гиҗ, Хомбэ хооран саав. - Бадмин А.

Хооран суулһх. Дать покой, создать хорошие условия в ста­рости. Амрах, сәәнәр асрх, үлгүрлхд, эк-эцкэн.

Күүкнтн удл уга сурнулян төгсэх, таңнчдан тоомсрта күн балад, таниг хооран суулнх. - Эрнҗәнә К.

Хоорндаһурнь хар мне хурдлад һарсн эдл. Словно черная кошка пробежала между ними. Хоорндан цүүглдх, өвр-шөвг болх.

Эн Егоров ирснэс авн мадна хоорнданур хар мис хурдлад парен эдл болҗана. - Тачин А.

Хоорнднь орх. Вмешиваться в чужие дела. Бийдэн керг уга юмнд орлцад бээх.

Йов, йов! Адъяниг тер бер дегд икэр зовадг бээдлтэ. Хадм эк-эцкнъ хоорнднь орад хутхад бээдг бээдлтэ. - Бадмин А.

Хоорнднь цоклдулх. Натравливать друг на друга. Нег-нег- нлэрнь ноолдулх.

Арыпа болэк;, йосн эдниг хоорнднь цоклдулад, нал огэд, туумр шатанад, унтрах, зогсах седвэр уга. - Бембин Т.

Хоосн амарн саатулх. Убаюкивать пустыми обещаниями.

Худя үгәр күүнә седкл әәтрүлх.

Иткмтхэ күүнэс мөңгинъ меклэд авч оркад, ода күртл хоосн амарн саатулна.

Хоосн амн, холтхен бегло. Пустослов. На словах - мастер, на деле - неумеха. Амарн келхэс биш, керг күцәҗ кедго.

Хоосн амн, холтхен бөглэ. Түүг тедн уга кетл, меклэд иоосн урнх. - Басңга Б.

Хоосн даяльңгян үүрэд ирх. Возвратиться с пустой сумой.

Олзюру уга хэрж ирх.

236

Тер хавр Цернә эцк Нохашк волн наадкулснъ чигн малан кот- лзк; йовсн деерән хоосн даальңган уурсн, нег чигн толка мал уга хотнур ирцхэв. - Бадмин А.

Хоосн толһаһан гекх. Только поддакивать, соглашаться.

Күүнә келсәр, заасар бээх.

Хоосн талкакан гекхэс талдан юмн уга. - Тачин А.

Хоран күргх (хальдах). Наносить вред. Күүнд му юм кех.

Ошэкэн ода чигн танас авч чадхв. Би чигн танд хоран күргҗ чадхв. - Манҗин Н.

Колхозин кодлмшт хоран халъдахар седсн кулак харңку күүкд улс эргулнэ. - Манҗин Н.

Хорһлҗ зальгх. Пасть от пули. Сумнла харһх.

• Хорклэк; кен залъгхинъ бурхн-багш медх. Кецин усн куукан темцдг, кесн гем эзэн темцдг, - гиэк; Шарка келчкәд, Марҗин өөгур карч оде. - Бадмин А.

Хордсн темэн довтлдг. Впадать в отчаяние. Арһан барх, цө- крх.

• Хордсн темэн довтлдг гиэк;, кезэнэ келчксн үг. Күүкд улс дегд хордхларн, аркан бархларн, яахв гихлэрн, ду карксн гидг эн, -гиэцНалэк; цәәлкҗәнә. - Бембин Т.

Хорма дор бултх. Струсить. Прятаться под женским подо­лом. Әәх, Күүнә ард бултх.

...Арк уга залу болхла, ак Шавдлыннь хорма дор бултад кевттн... - Хальмг тууль.

Хормад багтх. Жить и здравствовать вместе со всеми. Эмтн- лэ хамдан бээх, олн дунд осх-босх.

Хальмг улс бас эврэ э^ирклэн хээх учрта. Эн цагт экрлркл хээнэ гиен - деер тогтсн улана йосна хормад багтна гиэ^эх тор. - Нармин М.

Ичр ээмшг хойриг катлҗ илдкэк;, зуркэн каркҗ, ур-дуунрин хормад багтҗ, теднэ зерглэнд йовхас оңдан хаалк уга гиэк;, эн аш суулднь шиидв, - Бадмин А.

237

Хормаднь һал орх. Носиться как угорелый. Шачах мет гүүх.

Цаадк үүринчн хормад юн нал орсмб, тиигтлән гүүндб йовх. - Эрнҗәнә К.

Хормаднь һал өгәд көөх. Гнать в три шеи. Гнать поганой метлой, һутамҗта йовдл һарһсн төләднь бийәсн (олна дундас) көөх.

Хургин йовудт олн кун уг авч келв. Сүүлднь зөвәр наста залу нег мослак;, кодлмшчнрин келсиг ахрар диглв: «Хулха-була кедг, ховдг эмтнд мана бригадт орм уга, хормаднь нал өгэд көөхм».

Хормата малый толһа-шииртнь куртх. Получить мизер* ную часть от большого. Дала-нала юмнас үчүкнднь күртх.

Та ода эргэд баэтн. Хормата малый толна-иширтпнъ күртэдл бэәдмн. — Эрнҗәнә К.

Хорн седкл өврлх. Таить зло. Питать недобрые чувства. До- тран му сана хадһлх.

Кезэнэ нарнсн ичр уга йовдлынъ ода куртл мартл уга, тер хорн седкл оврлэк; йовна.

Хорнь буслх. Находиться в сильном гневе. Уурнь икэр курх.

Орэк; ирн, эс онъгсн Дорок; Церниг танъчкад, дотр биинъ менрад, хорнь буслад, ирватрад оде. — Эрнҗәнә К.

Олн экрллдан тавл уга омсч йовх салврха шалвран узхлгрн, ковуна дотр бийнь уутърад, хорнь буслад одна. — Басңга Б.

Эмтнэ хорнь буслад, хург деер авч хаяд, эврэ селэнэ, сурьульнь тату боле чигн, назр-усан меддг ку шиидэк; авувидн. - Бадмин А.

Әмтиг чик хаалнаснъ төөрүлэк;, эвранан куцх санатанар чир- малдсн улсин хорнь улм буслад баав. — Дорҗин Б.

Хорта келн, Острый, колкий язык. Хурц үгтә кун.

Хорта келтэ җуук куукмб. Нам пииср Ванькас талдан кун уга цагла келснъ сан болвш. - Дорҗин Б.

Хорта моЬа үзснлә эдл дурго болх. Ненавидеть как ядови­тую змею, Дегд ик дурго болх.

Эн нурвн сарин туршарт чи намаг узхларн, хорта мона узсн мет зулдг билач. - Бадмин А.

238

Хортан дарх. Победить своего врага. Дәәсән уга кех.

Мана өдмг бича булалд. Хортычнь дарх улс биднвидн. - Басң- га Б.

Хорха кондэх (босхх). Возбудить желание. Седвэр урмдулх.

Хотын хорха көндрхлә, ухани билг балрдг. - Хальмг үлгүр.

Хорхаһан дарх. Заморить червячка. Умерить свои аппетиты (свои желания). Өлг авх (утолить голод). Санан-күслән номһрулх (тогтнулх).

Авен бичкнхотарн хорханан дарчкад, хурас өмн көдлмшан кү- цәхар тэрачнр цуг шунлтан нарке.

Ямр күнд цаг болсинь шинҗлэк; медэд, тадн невчк хорхакан дартн. Ода арниннь кирцэкәр бәэх кергтә.

Хорхад утх һарһх. Поднимать нож на червяка. Стрелять из пушек по воробьям. Чинр уга юмнд чидлән, арһан һарһх.

«Эн кеҗәх кергин ашнъ чимкин чицгэ чинртэ болх, бича хор­хад утх карктн, өцгэр цаган, мөңган үрәҗәнәт», - гиҗ ик мер- гҗлттә инженер банчудт селвг огв.

Хорхан хамрас цус һарһшго күн. Добрый, мирный человек.

Такой, что не обидит мухи. Цаһан саната, дегд нүлго күн.

Хорхан хамрас цус каркад уга биш, хулха-була кеэк; йовен, күзүцэкән килнцтз терүнәс аде авхин орчд, гертзн үнн седкларн зальврад, эркзн эргүлад суусн буйн икта болх. - Басңга Б.

Хот деер шицгрх. Чувствовать тяжесть от переедания. Ма- шурдх.

Боле эвинъ олок;, терүган эдлэк; чадад, терчн чамд деер шиц- грмрна. - Эрнҗәнә К.

Хот юолд зәңгдрх. Застревать в горле (о пище). Иден юмн бахлурт торад бээх.

Эмгн, энчн иданас юмн у гай? Эн хотчн хоалд зацгдрад баана.

-Нармин М.

Хотиа хутхур. Кляузник. Хов зөөдг күн.

Яксн муулыпа хотна хутхур - хумхл цакан эмгн болхв эн? - Доржин Б.

239

— Чамаг, аяртан өвгн ирхлә, амичн хазарлэк; болх, хотнахут- хур, хар өлгчн, - гинәд, бөгдһр эмгн икәр уурлснъ медгдв. - Эрн- җәнә К.

Хотнаннь хорма дахх. Следовать за своими земляками, быть с ними вместе. Эврэ улсасн саллго, теднэн дахад йовх.

Эгл наадк угатьнрнъ бэәхтә улсин мал-харднь дөц болад, хотнаннь хорма дахэк; зусад йовдг бэәсн мөн. - Дорҗин Б, Хотнас хот кедх. Странствовать из села в село. Стать бродя­гой. һазр эргэд тенэд йовх.

«Җаңнрин» автнъ орсн күн гер-мал, күүкд-шуухтан хайчкад,

йгуги болад, хотнас хот кедэд, «Җаңнрин» ард орад йовдг

чигн гихлэнь, бидн иткдгуга биләвидн. — Басңга Б.

Хотын дая буслһх. Заниматься чревоугодничеством. Дала хот эдлх. Хот уухдан дурта болх.

Асхад хур орҗахас көлтә кеэк;эх көдлмш зогсв. Малым хош бәрэк;әх оютнрин отрядын банчуд өдрин дуусн нег-негэрн зог кекәд, шууглдад, хотын дая буслкад бәәцхәнә.

Хотын эзн (әркин бочк). Дармоед, нахлебник и алкоголик (букв. хозяин еды, бочка для водки). Хара бәәдг күн. Күүнә күзүн деер бәәдг (әркнч) күн.

Каару көвүн мөңг олдг күн болад, күндлэк; болм тоамсрта эмтнэ тоод орсн болад, зөвәр байрта көдлмшәсн хэрэк; йовна Ода хотын эзн гиэк;, күн шоодшго.

Уй, мел хооснлмч! Хоосн хотын эзн, әркин бочк! - Тачин А.

Хотыннь ам халулх. Смочить горло (выпить немного вина). Әрк-чигә бичкнэр эдлчкх.

- Эмгн, хаалнд йовсн күүнд болн хаҗуднь дахсн манд хотын ам халулдг юмн угай энчн? — гиэк; келчкэд, Адучур нүдән чирмэд ингмсклв. - Бадмин А.

Хевәсн цөкрх. Потерять надежду. Нәәлтән геех.

Цаадк-наадкнь ода чигн медгдэд одсн биш, ода иигтлэн янад хөвәсн Дорҗин Б.

уга. Ора деерк

о,

тнунм;

цөкрсн бэгдл ьарчахмт?-

240

Хөвдән һундх. Обижаться на свою судьбу. Бәәдл-җирһлдән өөлх.

Кеемә, хөвдән нундн, әмн-арсан әрвллго кесн, күцәсн бийнь, терүгинь юмнд тооллго баәнә. -Дорҗин Б.

Хөвтә амтань бас бәәх. Удачливые и толковые тоже есть. Кесн кергнь күцдг, томата ул с.

Хөвтә амтань бас бәәх гиҗәсн, та болҗ карет. - Бембин Т.

Хөөнә аре өмссн чон. Волк в овечьей шкуре. Лицемер. Чирэ хәләдг. Җилһн заңта күн.

Одахн танълдсн күүнд бича иткэд бэатн. Седкл угаьар кел­ен үгнь, худл инәднь, хуурмг йовдлнъ - сергг бәәтн гиҗәнә. Бэн- бэгэк; медхт, энтн - хөөна арс өмссн чон.

Хөөт орнднь төрх. Переродиться. Сээни орнд тусх.

- Авбув, эндр хойринъ хөөт орнднь төрәвүв. - Нармин М.

Хөөткән тоолх. Думать о будущем (предстоящем). Иргчэн санх.

Хөөткэн тоолэк;, хөөннъ нег цагт бурхнд төрхәр ухалад йовдг намаг хөөннъ бурхнд тортл, мини бийм, урн, гергм харннад укн гиҗ бээнә. - Басңга Б.

Хувцан нимглх. Снимать лишнюю одежду. Хувцан гииглх.

База дулан нарта өдрмүд болад, бичкдуд хувцан нимглэд, ме- ечг цокад наачана.

Худ бэрлдх. Засватать девушку. Эрк орулад, худнр болх.

Удл уга кү илгэнэд, худ бэрлдхв. - Нармин М.

Худгин йоралд хайсн мет. Как за семью замками. Словно на дне колодца. Бүтү һазрт бултулад дүрчксн әдл.

Теднэ ирснэ мацьдурас авн дядя Миша иигэн-тиигэн цаас цу- црлт уга биче. Зуг худгин йоралд хайсн мет тер бичгүдэс хэрү уга. - Бадмин А.

Худгт унсн хулд меклә аҗрһ болна. Для кулана, упавшего в колодец, и лягушка кажется огромной. Түрҗәх кү деерәснь даҗрх.

- Худгт унсн хулд меклэ аэк;рн болна гидг юм нарнэцанат!

241

- гикэд темәч Муулан гергн бичкн күүкән хаанаснь чирэд, чиш- күләд, хормакан сәрвкүлэд хәрәд йовҗ одв. - Эрнҗәнә К.

Худгт унсн хулла әдл. Как упавший в колодец кулан. Ик аюл- ла харһсн мет.

Бамба, Баату, Довдн курен медснэс цааран Батнасна Боврг, хээмнь, худгт унсн хулла эдл болх. - Дорҗин Б.

Хулһнын хамрас цус һаргшго. Такой человек, который даже мухи не обидит. Добряк, великодушный человек. Йир цаһан сед-

клтә, нүлго күн.

Бовур хулкнын хамрас цус каркшуга, нул уга, унн цакан сона­та кун. - Эрнҗәнә К.

Мана Саңкэк; болхла, хулкнын хамрас цус каркшго, нул уга көвүн. - Бадмин А.

Хаэкукас хэлэсн куунд колъшг, хулкнын хамрас цус карншго бээдлтэ кун. - Бадмин А.

һурвдгч герт Эрднъ гикэд, тер цагтан доч курэд уга наста җөөлн зацта, хулкнын хамрас -цус каршго кун гиэк; келдг бээсмн. - Бадмин А.

Дэрк минь, дәрк! Көөрк, хулкнын хамрас цус каркм уга, нул уга ковунлм тер. Кен эмнднъ курен болхв? - Дорҗин Б.

Хулха-булань неги. Одного поля ягода. Подельники (букв. воруют вместе). Хоюрн хулха-зелкэн эзн.

Белозеров Пикулин хойрин хулха-булань негинь дегд сээхн меддг бээснь ямана хошнгас ил. - Тачин А.

Китэ тер хойрла залклдата, хулха-булань негн бэәҗ. - Эр- нҗәнәК.

Хулхач хәрү хәәкрдг. На воре шапка горит. Гемэн эврэн

медулчкдг кун.

Хулхач хэру хээкрнэ гидгэр, чи бийчн өрүн өмн ирҗ унтвч гичкэд, Егор Җиэкугэкүр хэлэв. - Тачин А.

Хумр ханх. Удовлетвориться. Насытиться. Ухандан бәәсән күцәх. Цадтлан идәд, ханад бээх,

- Ода йосндан хумрм хане, - болад, тугшэд инэв. - Тачин А.

242

Хумсан зуусн мне әдл (мет) бәәх. Вести себя тихо, покорно. Бийән номһнар бәрх. Дун-шун уга бээх.

Бата хөөпән кевтүлчкэд, герүрн орҗ ирхләрн, оньдинд одак- син нүд гөрдәд, гилң-гилң гипэд хавтапад, хумсан зуусн мис кевтэ бээдмн. - Эрнҗәнә К.

Зуг Миша, хумсан зуусн мис кевтэ, пазр хәләҗ тагчгрв. - Җимбин А.

Бата Ноонин барун бийд кесг сун, шаавр, арпмҗ, деесн за- агт, хумсан зуусн мис кевтә, чөгчипэд суув. - Эрнҗэнә К.

Банан келсэр, хумсан зуусн мис кевтэ, номпн болхмби, аль эн ирснхортдла ноолдснь сэн болхви? - Бадмин А.

Хумха моднд цус түркх. Придираться по незначительному делу. Эс болх юмар өөлтг кех.

Үкрч Басцд мана күн хумха моднд цус түркэк; ядад йовсмн гиҗхэрү өгв. - Манҗин Н.

Эн күүкнэ тускар келгдснь мел цупар хумха моднд цус түр- кхэр седҗэхмет, худл, хов болэк; парчана. - Дорҗин Б.

Хумха толһа. Голова садовая (несообразительный, невнима­тельный). Зүүлг.

Чи, хумха толпа, намаг бийэрн наад бэрҗэнэ гиҗэнч? - Бем- бинТ.

Хундраг деегүр хурлзх. Жить припеваючи. Сэн таварн бээх.

Бүкл өдрин дуусн көдлчкэд, хойрхн суулп боднцг авч. Чи болхла, хундраг деегүр хурдлэцах күн болҗанач. - Бадмин А.

Хур савар асхҗах метәр орҗана. Дождь льет как из ведра. Шүрүтәһәр орҗах хур.

Догшн салькн хар үүлд тууэк; авч ирэд, цуг тецгриг бүтэчкв. База харцнурад, генткн хур савар асхэк;ах метэр орв.

Хурһан һолсн хөн кевтэ. Воротить нос (относиться с прене­брежением). Дурго бэәдлтэһэр хэлэх.

Шидрэс нааран намаг үзхлэрн, хурпан полей хен кевтэ, зии- крдсн болад бээнэч. - Бембин Т.

Хурһдан сарвалһад, хуухан мааҗад үлдх. Остаться ни с чем; остаться на бобах. Цуг юман гееһэд, хоосн үлдх.

243

Әмт мекләд, ик олз үзхар седлач? Аштнь бийан чигн, эмт чигн наруд унпапад, хурһдан сарвалнад, хуухан мааҗад үлдвч.

Хурһнаннь үзүр көндәхшив. Пальцем не пошевелю. Ниче­го не буду делать {букв. кончиками пальцев не дотронусь). Юм келго бээх.

Биитн болхла, машина паркиг ясхин кергт хурннаннъ үзүр чигн көндахшив. - Тачин А.

Хурлд бэрх (нерэдх). Пожертвовать хурулу (монастырю). Гелцгин заасар хурлд юм бэрх.

Яһҗахмт! Эврэннь үкрт огдг хот уга баээк;, тер соломан колхозур зөөнәд бэадви? Аль үкрән хурлд бархар баэнтп? - гиэк; уурлв. - Бадмин А.

Шавр геран үкртанинъ хамднь хурлд барак; оркад, эн эк;олмд орсмдн эн. - Басңга Б.

Тецгрин эн аюл дунд наалэк;, дала мал көөхар седҗэхмби? Бидн малан тиигэк; хурлд баршговидн. - Дорҗин Б.

Тегэд яахмби? Бадашла адл хурлд барсн наргта толната биш, дэкад тер күүкд улсла адл үснь ут боле чигн, ухань ахрхн биш. Эман авч нарх кергтэ. - Бадмин А.

Гем уга. Морнтн эмд парад, хамхул салькнд киисч одсн болхла, йилнл уга морэн хурлд барх билат. — Сян-Белгин X.

Хурт норсн така мет. Как мокрая курица. Му дүрстэ күүнә тускар иигҗ келгддг мон.

Унсн дүрнь инадта баадлта била. Нег хурт норсн эр такан бээдлтанэр тогтур дотрас боев. Эран гиэк; эвраннь инадан бэре. - Саңһҗин Б.

Хурт цокгдх. Попасть под дождь. Хурт бэргдх.

Суулпар аехчах мет хурт цокгдад, амтн халхц хээьэд тарад гүүцхэв,

Хурц үгәрн хазх. Ругаться, говорить колкие слова. Хорта, шүвтр уг келх.

Каэк; Церн хоюрн намаг эс медеэр хурц үгәрн хазад оркцхав. - Эрнҗәнә К.

244

Хурц хәләцтә. Зоркий взгляд. Холд үздг, хол харата.

Хойрулн чигн болнамэкрпа, хурц хәлэцтә, төгрг хар нүдтә. - Бембин Т.

Хусрцгар инәх. Смеяться притворным смехом. Худлахар ннәх.

Терчн танахна Анҗа кинсн-китцн болад келсн болх. Тиим ул- счнхусрңгар инэһәд, нәр-шог келсн болад, тер шогмуд дотран эс медсәр цог хайна. - Эрнҗәнә К.

Җимб гертәсн парад, хусрңгар инәнәд, эднлэ ирәд харнв. - Сян-Белгин X.

Хусур келтә күн. Человек с язвительным (едким) языком. Хорта (шүвтр) келтә күн.

Көеүн суркулыпа, ухата, күүрсг, болв хусур келтә күн, зәрм- днь эннъ таасгдна, зәрмнъ шүрүнәр хәрүцәд, келэкрсинъ зогсана.

Хутхлда татх. Затеять сумятицу. Ноолда-шууга босхх.

Кемр Песоцкий эн хутхлдаг дөгәҗ бәәхлә, эн наадна төр биш... Хутхлда татхар седэкрхнъ эн болҗана. - Дорҗин Б.

Хуухан мааҗх. Чесать затылок. Эндү һарһсндан, буру юм кесндән һундрхх. Гиҗгән мааҗх.

Хар хуухан мааэк;ад, җөөлрэд зогсв. - Нармин М.

Школын сурьулъ чилснә хөөн сулдхвр авад хәрчкәд, намртан Халун Ус орҗ сурьулъд одхар ухалҗасн Жора багштп генткн тер зуурнъ толъс гиьэд, уханднъ орад, хуухинъ мааҗулв. - Тачин А.

Хуухин үсн босх. Волосы дыбом поднимаются. Күн сүрдх юм үзх.

Тер нүүврин хаалнд үзгдцхәсн күчр зовлцта йовдлмуд сананд орхла, зүркн догдлна, хуухин үсн босна гиэк;, келврән тер халъмг төгсэв. - Амр-Санана А.

Үкх~эмдрхнь медгдл уга зовньэк; кевтсн гемтә Бадман санч- кад, терүг хаьад алчксн болвзго гиэк; санн, хуухиннь үснь босад одв, хурдарн герүрн гүүэк; ирв. - Сян-Белгин X.

Хуучн дәриг мааҗх. Бередить старую рану. Напоминать о прошедшей боли. Мартгдсн өвдкүртә учр сергэх.

Хуучна дэриг мааҗхла, хорслыпа болдгнь кенд болв чигн ил.

-Дорҗин Б.

245

Хуучн дууһан дуулх. Петь старую песенку. Продолжать отстаивать отжившие взгляды, упорно придерживаться преж­них позиций в каком-либо вопросе. Шин хэлэциг торт авлго, эврәһәрн, хуучнар болһхар зүткх.

Мана авниг чи сәәнэр меднәч, куунә келсиг ацхрл уга, хуучн дуунан дуулад бәәдг кун.

Хууч-хулу уга бээх. Не болеть, чувствовать себя нормально (без обострения старых болезней). Гем-зем уга, му биш бээх.

• Сэн, сэн. Не, экчн Кеемэ хууч-хулу уга бэгну? - Тачин А.

Хуцҗ-хуцҗ йовҗ одх. Сильно поругаться и уйти. Хоорндан керүл-цүүгә татх.

Хөөчнрнь хуцҗ-хуцҗ йовэк; одцхав. - Тачин А.

Хуцин евр мет мошкх. Свернуть в бараний рог. Ямаран чигн күүг һартан орулад авх.

• Тиигхлэ би ирҗ нөкд болнав. Терүнәс болхинъ хуцин евр мет улсиг мошкад, нартан орулэк; авч болдмн, - гиҗ Темнин орг- мэкрпэнэр келв. - Бадмин А.

Хү салькнас хурдн. Быстрее вихря. Иир шулуһар, түргәр.

Шацнанар ордг шин школ секгдэк; гиен зэцг сала-сартг, хотн-хошар ху салькнас хурдар тег темцв. - Эрнҗәнә К.

Хүрмән ачад һарх. Отправление свадебного поезда. Хүрмин улс күүкиг, күүкнә өлг-эдинь авад хәрлһн.

Тер кевтән хүрмән ачад парад оде. - Хальмг тууль.

Хүрм-хүтәриг үлдәдг уга. Не пропускающий увеселитель­ные мероприятия. Ямаран чигн нәр дутадго кун.

Бан цагтан зоргтэ дуувр билэв, хурм-хутэриг улдэдг уга билэв. - Нармин М.

Ним бээдлд хурм-хутэр гиэк; шууглнн эмтнд тааегдшго. - Та­нин А.

Хүүв кеһәд бээх. Быть предметом размышлений, обсужде­ний. Керг-төр кеһәд күүндх.

• Юуьарн теднэн аерхар бәгхнь медгдҗәхш, - гилдэд, кенэд бээцхэнэ. - Тачин А,

246

ц

Цааһан цань угя хяр сяната. Дальше некуда, очень зловред­ный. Йир му саната кун.

Байндан бээҗядад, яахв гихпәрн, бөөсндэнутпх үзүлэкрх күнч гиҗ келнэ& ...Цаанан цанъ уга хар саната күн бәәэкрп гиҗ кел- юв. ~ Эрнҗәнә К.

Цяадк-наадкинь йилһх (наадк-цаадкинь йилһх). Разо­браться что к чему. Диг-дараһинь, эк-толһаһинь олх.

Цаадк-наадкинъ йилнәд, хамг тоотынъ медәд автл, кесг цаг чигн кергтэ болад бәәх. - Бембин Т.

Цаадк-наадкнъ нәәд одг! Ялынъ өгнэв! - Нармин М.

Цаадк-наадкинь тоолх. Обдумать, прикинуть что-либо.

Ухалх, яахла, сән болхинь, чик болхинь саңх.

Айстан цаадк-наадкинъ тооллго нарч болшго. Айдҗатн, би саннав. - Хальмг тууль.

Цааҗла харһулх. Наказывать, казнить. Засглх.

Халта цааэкрш алдгуга харнулхиг суртн. - Манҗин Н.

Цааран хәләх. Исчезнуть безвозвратно, уйти навсегда. Уга болҗ одх. Хәрү ирш угаһар йовҗ одх.

Герин сүүдрт тәмк татад, цөөкн көгшә сууна. Цааран хэләһәд, кезәнэ давҗ одсн хотна бичкндк цаган санад инәлдәд, зэрмдэн эдн уха туцнанад, тагчг болад одцхана.

Цаг биш цагла. Некстати. Болшго, эвго кемд.

Цаг бши цагла хоюрн алъдас зүүцэд ирҗ йовхулс болҗанат?

-ДорҗинБ.

Цаг еелгэтә болдг. И на нашей улице будет праздник. Всему свое время. Орчлң җисәд, орад-һарад йовдг.

Мини эа^рнл байнд заргдҗ йовсар болхла, келэк; болгигонар соль»,.. Цагцн селгэн гинзд, иим акад юмн, Сах селҗ тусна гиде ж - Эрнҗэнә К,

Цаган (адрэн) кулэх. Ждать последнего часа своей жизни, доживать последние дни. Эмсхлэн тоолх. Үкхиннь омн оргнд бэм.

247

Дәәллдәнә хөөн салдсмуд госпиталъд бәәх күнд шавтаүүртзн золнад одсн, тпернь кү таньлго, цаган күлэнэд кевтнэ.

Цагин теңгр йилһг. Пусть время решит. Время покажет (свое). Орчлңгин йосн цаг хойр йилһдг.

- Цаарандкинь цагин тпецгр йилнг, - болад сууе. ~ Тачин А.

ЦаЬа санх. Желать добра и благополучия. Сә хээх.

Хөөнә ард бө болэк; йовсн чамаг Дорҗ ода туугдхиннь ө.ш цана санҗ йовхий? -Эрнҗәнә К.

Цаһан гихлэ - хар гиде Толковать что-либо не так, как есть на самом деле, а наоборот. Оньдин әмтнәс овдан хәләцтә бәәх.

Чини ухан-тпоолвр олнла кезэчн шуслцхш, оньдин көндлцнэд, эмтпн цанан гихлэ — хар гидг авъястпач.

ЦаЬан ид эн. Молочные продукты. Үснәс һардг хот: читан, боз, хөөрмг, ээдмг, хурсн, пгуурмг, нань чигн.

Янҗахмч, йос медлго? Цанан идэн янла боле. Нег суулыпа чигэ бас нег көвүн авч ирэд, хойрдгч суулнаснь агч аанс ьарьад, кун болннд неҗәд сецсн чигэ кеҗ өгв. - Бадмин А.

Хурмин ахлач цанан идэнэн авад, шүрүләд орна. - Эрнҗәнә К.

Утпхаалнд йовсн бээдлтэт, ундассн-өлссн болхитп. Түрдгшпн, мордэн амратн, цанан идэ амсад нартн. - Нармин М.

Цаһан махнь өөклҗәх күн. Человек, который бесится с жиру. Дегд өөһәд, тошурхҗах кун.

Гем уга. Тер Мергн ацнучин цанан махнь өөклҗэх кевтэ, Цанан махинь бичә тасл, өөкн суулэснъ таслад автха. - Эрн- җәнә К.

Цаһан санан. Добродушие. Сээхн седкл.

Сарц цанан саната, эр овч, бийэснь иткэд, кун юм сурхла, эрвлшго зацта кун била. - Бадмин А.

Үсн эдл цанан саната, цасн цанан чилгрухата, хээмнь. - Нар­мин М.

ЦаЬан седкл. Чистосердечность. Милая, добрая душа. Сээхн саната ер евч кун.

Мана аав-зззчнр цанан седклзрн. чикуханарн евр бззх шстл» оньдин килмҗан тусхана. ^{л тан}

248

Цаһан төр болх (бәрх). Родить ребенка. Күүкд һарһх.

Күүкд күүнә өөр баран болҗ бэәсн бер цанан төр бәргдхиг медҗ оркад, гүүҗ нарад, буурл үстә җир күрсн дүңгә эмг даху- яад орҗ ирэд, күүкдин ду соңсв. - Манҗин Н.

Эдү-тедү болсна хөөн экнъ саата болад бээв. Дарунь сарнъ күцэд, цанан төр болв. - Хальмг тууль.

Доладгч хонгтан шофер Таена Бадмиг машитәнинъ дуудҗ авад, ик баг бадм цецгүд нартан бәрсн цанан төр болдг герүр күрәд ирв. - Эрнҗәнә К.

Шинкн цанан төр болен, дакад хойр-хойр үр нарнсн юмн янҗадв гилч... - Басңга Б.

Цаһан хаалһ. Счастливый путь. Байрта-буйта зам.

Иигэд цунар тохнядан орад, цагин ишкдл дахад, цалъгрэк;, асхрм;, үрлтлэ харнл уга, цанан хаалнар уралан өдр-сар ирвэс девшэд йовв. - Дорҗин Б.

Цаһан хаалһта болтха! Будь счастлив! Счастливого пути! Өлзәтә болтха!

- Гертэс нарчах күүкдчнъ цанан хаалнта болтха! - гинэд көгшн өвгн цэуухин өмн йөрәл тэвб.

Цаһан яста улс (күн). Аристократы). Онц үндстә улс (күн), яойд, зәәсңгүд.

Овшигму келэкрнад: «Цанан яста күүнд чимг бәрүлҗ өгхларн, чимгнэ нэрн бийэрнъ бэрүлҗ өгдгиг ода күртл медхшийч», - гиэк; өвгнэс сурснд, өвгн нег чигн үгәр хәрү өгсн уга. - Манҗин Н.

Цалд-цалд нульмсан асхх. Лить слезы рекой (букв, словно вода плещет). Нульмсан асхад уульх.

- Цунар дахн дууллдад, нар-цар Нова бээтл, орин орла экнъ меекэрэд, ботхн дееран цалд-цалд нульмсан асхад элкдад баадмн гим;, ввгд келдг била, - гиҗ Каэк; кепв. - Эрнҗәнә К.

Цэкүр-цэкүрәр утл ад, цандг болһнд хайх. Жестоко распра­виться. Аврлт угаһар алх.

Кемр Богзг ирад сурсн цагт, намаг авч ирла гиэк; бича келтн. Тертн намаг цэкүр-цэкүрэр утлад, цандг болннд хайх. - Эрн- жэнэ К.

249

Цәкхәс урд хондг. Прежде чем делать дело, хорошо изучить его. Кергиг күцәхәс урд шинҗләд, кирцэд хэлодг.

Т7 хойр цэкхэс урд хондг ухата улс бәәҗит, мини керг-ухаг сэн медвт. - Эрнҗәнә К.

Цэкхэс урд хонад бээдг Яңхл эдниг орҗ ирвү-угай гим цацу амдҗ авад, янсн-кегсинъ мөшкэк; суре. - Дорҗин Б.

Эк эцк хойрнъ хотндан тоомсрта, хол тоолвртпа, айстпан бу- рад-шалъшад бээдго, цэкхэс урд хонад бээдг улс болх бээдлтэ.

- Эрнҗәнә К.

Цәклһн эдл тарад одв. Распространиться подобно молнии.

Агчмин зуур тарх.

«Өсклц» совхозин улст Мирки Миндриковичиг кодлмшэснь сулдхэк; гиен зэцг цэкльн эдл тарад одв. — Тачин А.

Цевэсн алдрсн мет. Будто с цепи сорвался. Уяһасн тэвгден мет.

Ларлу бас цевэсн алдрсн мет нанъдглад бээнә. - Дорҗин Б.

Цег болҗ харллдх. Чернеть вдалеке словно точки (о птицах в небе). Эра харлад узгдх.

Цевр анар көкрнэ, зуг энд-тендэе элэс болад, кучтпэ хойр дал- вагарн сэвэк; йовад, ээзгэрлдэк; эрглдэд, цег болэк; харллдна. - Нармин М.

Цецгәд сәәнәр үзгдәд, чееҗд батар далдлен юмн марпд- дмн биш. Что радует глаза и душу, то не забывается. Хэлэхд кеемсг, седкл-зүркнд тааста юмн толһад удан улддг.

— Цецгэд сээнэр үзгдэд, чееҗд батар далдлен юмн мартгд- дмн биш, - гиҗ Бата Гернзлин нар бий толан шахад орке. - Эрнҗәнә К.

Цецгт од! Сгинь! Исчезни! Үк, уга бол! Узгдлго од!

Я, цецгт од, энви! Энүг иим гиҗ, кен сансн болх. Акад юмби!

- Эрнжэнэ К.

- Харла хэрд нарчадгҗ гиҗэлү. Цецгт од! - гиэк; негнъ амлен болх. - Нармин М.

Цецгт од, эвртэ күн болад, караглад, на чигн уга, ца чигн уга, к&вү зованад алҗана. - Эрнҗәнә К.

250

Цог ишксн ноха әдл. Как бешеная собака, һалзурсн ноха мет. һацата юмн кевтә, түрүн таньлдсн өдр одак цог ишксн ноха бачад, Бадма-һәрә ирэк; йовхмб. - Эрнҗәнә К.

Эрдни цог ишксн ноха мет дорк ормасн өсрэк; көндрәд, шко- лын гер тал аднмта кевэр алхмнад йовад одв. - Дорҗин Б.

Цогц булрх. Тело онемело. Бий менрх.

- А/у хаалһд дацшад йовчксн цогцтн булрсн болх, - гинәд Ба- ичха аан-саван хурав. - Танин А.

Цохдан шигдәч суулһсн әдл. Будто пиявку посадил на висок.

Эврә дурар цусан шимүлсн мет.

Цохдан шигдәч суулнснла әдл болн гиэк;әнә. Хэрнъ, мел худл зэңг. - Басңга Б.

Цөөкн (цөн) өөмс үлү эләсн болхв (бәәнәв). Как ни гово­ри, я старше, значит - опытнее. Яһв чигн би чамас ахв, үлү дамшлттав.

Дэкэд янв чигн чамас нег цөөкн өөмс би түрүлэк; эләсн бээнэлм. - Дорҗин Б.

Цөснь буслх (хаһрн гих). Находиться в раздраженном состо­янии. Быть в гневе. Икәр уурнь күрх. Әрә бийән бәрх.

Санок;, чини нанд өгсн көшүр йир му юмн бэээк;. Нег толнан өөдмин цоклннд хунрэк;. Олна нүүрт Манок; иигэк; келлнн байна цөсинь буслнна. Иигэк; келлнн байниг муурулсн болэк; нарчана. - МанҗинН.

Таниг күләэкрх ул с ... Кесгиннъ цөсн ханрн гиҗәнә. - Бембин Т.

Цөснь дүүрң, цуснь халун. Полный силы и желания. Чидл дала, седвэр ик.

Бальҗр ахлачас талдан бас цөснъ дүүрц, цуснь халун залу күүнэ ок^лвиг авчкэк;. - Дорҗин Б.

Цугинь һартан орулж авх. Все взять (захватить) в свои руки. Хамг юмиг эзлэд авчкх.

Эврэ, өөрхн, итклтэ улсас правительств бүрдэнәд, цугинь ьартан авхар седсн бийнь болэк; өгсн уга. - Бембин Т.

251

Цуггаднь хормаһан делгҗ өгх. Льстить, пристраиваться, угождать. Зуһудад, цугтад сән болхар седх.

— Манҗ, бийим эн баавнанасн эрт сулдхэк; ас гинәв. Күүнэ үг эс соңсдг, кеер хонад, кец дерләд, цугтаднъ хорманан дел- гэк; өгәд йовдг баавната бәәхмч? — гиэк; эмг экнъ цеңнэд одв. - Басңга Б.

Цуһараннь амна үзүрт бәәх. Быть у всех на языке. Быть притчей во языцех. Оньдин олн әмтнә күүндврин, наадлһна, зог күүрин тер болх.

Эн күн мек парпдгарн, худл келдгэрн мел эвго йовдлла харнад, оньдин селәнэ улсин цукараннь амна үзүрт бәәнә.

Цулвр алдрх. Концов не найти. Потерять концы. Эк- толһаһинь геех.

Иигэ йовэк;, зэцгэр назр дүүрэд, кенэс эклэк; парень чигн, кен деер ирэк; төгсхнъ чигн медгдлго, цулвр алдрад оддг заңта. - Дорҗин Б.

Цурх мет ховдг, үкрдә мет һульдрмха. Алчный и изворотли­вый. Авлһч б олн мектэ.

Көөрк, Кеемә, кенә төлә иигәд күчлэд, үклдәд йовлач? Цурхшц ховдган, үкрдәшң кулъдрмхапан дуудулхар тегэд йовсмбч? - Басңга Б.

Ичр уга чам тал иршгов гиэк; келвч... Цурхла эдл ховдгч, үкрдэлэ эдл нулъдрмхач. — Басңга Б.

Цус шарх хойр үзх. Повидать кровь и раны. Настрадаться. Олн гем, зовлң үзх.

Цус шарх хойр узэд, назр деер көлврн гиҗ даечкен күүнд цапан хучата орн гидг басл элдү, ухан куршго юмн болэк; медгдв. - Нармин М.

Цус шимдг шигдэч. Кровопийца (букв, пиявка, сосущая кровь). Кү зовадг, цус әмдәр уудг кун.

Әмдэр күүнэ цус шимдг шигдэч, иим улсиг бу-селм авдгинь засглад, бурхдарн ээлндгинь уурулад, уга кех кергтэ. - Эрн- жанэ К. ^и

252

Цусан асхх. Проливать кровь за что-либо. Ямр нег юмна толэ эмэн эс эрвлх.

Ноолдана учрнь дала: малый идг, чидлтэнь чидл уганаснь уста назр булаэк; авх, куукд улсас колтэ цусан асхх, эндэн келхд, хоорндан чидлэн барад, «өшәтнэ» тав ха ң на над, иньгин седкл бертэлнэд бээҗ. - Бадмин А.

Цусан барх. Истекать кровью. Күчр күнд юмнла харһх.

Келкд келтэ шармудла дээллдэд, Эрэсэ цусан барҗана. Эн цагт дөц-нөкд эс болен кууг кун биш гиэк; санх кергтэ. - Нармин М.

Цусинь уух (шимх). Высосать кровь (все соки). Истощить, лишить сил. Эцэх, чидлинь ЧИЛӘХ.

Өршэңгү уга хөөт экнъ өнчн күүкнэ хар махинъ идэд, халун цусинь уунад, хот-хол өгл уга, күнд кодлмш келндг билэ.

Цусна халунд харһх. Попасть под горячую руку. Уурта, догшн бәәхднь харһх.

Аҗрн адунан унулад хэрэк; ирсн бийинь кун гинэд күндлхлэ, ямаран аюлла, му нернлэ намаг харнулв? Цусна халунд, нарин шүрүнд харһҗ одсн кун. - Нармин М.

Цуста (бузр) һар. Убийца. Күүнә әмнд күрсн, өршәңгү уга кун.

Теднэ цуста бузр нар юунас цеерлх билэ. - Сян-Белгин X.

Цухл ацхрх. Неистовствовать, негодовать, гневаться. Ик уур­та бээх.

Бааза багшт ода күртл одлго бәэҗич гинэд, зовэр икэр цухл ацхрв. - Бадмин А.

Цухлла харһх. Принять на себя чей-либо гнев. У урла, шо- одврла харһх.

Баатр Хар Җилнн хаани цухлла харнсв. - «Җаңһр».

Ч

Чама гих. Взять себя в руки. Сдерживаться. Бийән һартан авх.

Зэрмдэн аранан зуунад, чама гичкэд, зорэд келхэр шиидчкнэв. - Тачин А,

253

Чамаг, кишго ноха, арсичнь авсв. Снять, содрать три шку­ры. Эрсинь һартнь бәрүлх, үүлинь үзүлх.

Эрсичнь нартчнъ бәрүлсв, үүличнъ үзхв, андн!

- Чамаг, кишго ноха, арсичнъ авсв. Зуг ирҗ &гич! - гиъэд Санэк; йовдңнад бээнэ. - Басңга Б.

Чамаг юн шулм хатхв? Какая муха тебя укусила? О непо­нятном, странном поведении. Заң-бәәдл генткн хуврлһнд аля боллһн.

Яъад тиигхд харнхларн, нан тал дәврэд, үлү үг келәд бээввч? Чамаг юн шулм хатхв? Акад заңта күн бәәҗч.

Чамас бичэ болтха. Век бы не видеть тебя. Обойдусь без тебя. Чи чигн керг угач, чамас үзх юмн чигн керг уга.

Өврэсн Кеемэн зург нарнэк; авад, шуулад: «Чамас бичэ болт­ха», — гиҗ келв... - Басңга Б.

Час нүүлһх. Заводить часы. Час йовулх.

Нарн нархас урд босхар час нүүлнэд, өлг-эдэн хаальд белдэд> эртэс нөөртән өрув.

Чееҗ (зүркн) ханх. Быть довольным чем-либо или кем-либо.

Седкл дүүрң, байрта-бахта бээх.

Зем бәәнә, эгч бәәнә, теднэн үзхләрн, чееэкрл ханна. - Нар­мин М.

Чееж харлх. Чувствовать недомогание. Эвго болх, тас уга боях.

Чееҗнь харлад бээвв чигн, эм уулго бэээк;, гемэн кол деерэн давулад, үвлин киитн эклсн цагла авгн орңдан орв’

Чееҗән хаһлх. Говорить по душам (откровенно), Зурквдэн бәәсән илднь келх.

Чамаг чееҗон хаклад, ил н&г цөакн үг келсндчн, ханҗанав Эрнжэно К.

Чеежэн дек». Хвастаться, похваляться, Бийэн буульх, кеэрх.

«Кергән куцэнадуга бәә^, ч&амрш цокад, му нер зууввч. Сиу туьар көөрәд, бахчихат», ~ гинэд эалуъан гергнь шаобв

254

Чееҗәр зовх. Переживать. Болеть душой. Душевные муки. Седкл зовх.

Хээмс минь, эдн басл чееҗәр зовҗах бэәдлтә. - Тачин А.

Күрдш Шореаевич эврэннъ кабинетүр орад, әрән гиҗ суу- дг креслдэн суучкад, Макар Михайлович түрүн болҗ бийләрнь шүрүпэр күүндснд алң болад, чееҗин зовлң кенәд, нам дуудх ул- сан цуглулхан мартчкв. - Тачин А.

Чееҗәрн адһх. Спешить мыслями, душой. Санаһарн, сед- кләрн шулуһар кехәр седх.

Совхозин директор чееҗәрн аднад, шулунар фермд күрч, юн болҗахинь медхэр машинән зун нучн дуунад частан йовулҗ йов- на. - Тачин А.

Чееҗәрн харсх. Встать (стоять) грудью. Подняться на защиту, мужественно защищать. Харсхин төлә бийэн эрвлл уга ноолдх.

Эн ик бит өөдмиг мана багин дээчнр негн кевтэ босад, че- еэкррн харсх зөвтә. Өөдм немшнрин нарт орхла, цаарандк дээни йовуд җаңнрта болх.

Чееҗәс (толһаһас) эс һарх (һарч өгл уга бәәх). Помнить. Не забывать. Мартл уга бээх.

Боле эмтнлэ харнад, саакан кенәд бәэхләчн, терүнэс чигн дүлэ һазрур йовулхвидн гиҗ, жандармск залврт келснь чееҗәс ьархш. - Бембин Т.

Чееҗдән хадһлх. Запомнить надолго. Удандан дотран тодлх.

Эрдм шүүҗ авлнндм багъим сән дөц боле, өгсн селвгинъ алн җил давен бийнь, чееҗдән хаднлад йовнав.

Чееҗднь (дотрнь) ноха үксн күн. Бездушный, безжалост­ный. Өр-өвчн уга, хату зүрктә.

Җирълин ут туршт ьанцхарн бээнэд, бийлэнэн ду парад дассн өвгн төгэлңд юн болҗахнъ терүц төртэн авдго билэ. Те- гзд өөрнь бдзсн эмтн терүг чееэцднъ ноха үксн күн гицхэнә.

Дотрнь ноха эс үксн болхла, тана директортн чини сед- кл-седвэриг медх зөвтә. - Тачин А.

255

Чееҗин (седклин) киләсн. Душевные страдания. Күүид ющ келл уга дотран санад, зовад йовлһн.

Инҗр минь! Хойр-нурвн хонгас наарандан чи мел оцдарҗ одвч. Юн чееҗинчнь килэсн болҗ одва! - Басңга Б.

Чееҗинь тиирх. Задевать душу, беспокоить. Амр өгл уга бәәх.

Апрельск пленумин ишидвриг янад мартэцах ьардачнрв гиен ухан район болнна адг малчнрин уханд орад, чееҗинъ тиирть ил. - Тачин А.

Чееҗичн темэн девег. Пропади пропадом! Уга бол, бича үзгд.

Чееҗичн темэн девег, янад саналдвч? — Бембин Т.

Чееҗләрн гүвдлдх (ноолдх). Впасть в противоречие с самим собой. Переживать душевную боль. Сансан алмацд орулх. Дот­ран зовх.

Тегэд аштнь чееэ/длэрн бийнь дотран гүвдлдхэс талданарһ уга болэк; нардг. - Дорҗин Б.

Әмтнэ хөвд орҗ, одр со уга чееэкрпэрн ноолдх зөвтәнъ көөрк Бульдин болҗ паре. - Дорҗин Б.

Чееҗләрн күүндәд йовх. Разговаривать с собой. Бийләһән дотран күүндх.

Эс күцэхлэ, хааг наад бэрсн болҗ нарх гиьәд, чееэкрәрн куун- дэ йовэк;, гертэн күрэд ирв. — Хальмг тууль.

Чеежиь бүтх. Задыхаться от злости. Не находить себе места. Орм олҗ чадлго бәәх. Ууртан бүтх.

Цедә зээсцгин чееҗнь бүтэд, цецгэнь хонцрад, цоснъ даяарнъ цоолад нарн алдад, арань зуугдад, хорнь буслад, унтдгулвнъ Ыр шввр болад, йозурнь үмкэрэд, ацмуднъ хумхарад, дурснъ зөркзпвй ирснуласна бээдл парад хурняслад бээнэ. - Эрңҗәнә К.

Чеежнь девтх. Получить удовольствие, быть довольным. На­сытиться. Дотркнь ханх. Зуркиь девтх. Цадх.

Юмнд кезэ энүнэ чееҗнь девтхмн болхмби? - Дорҗин Б

256

Чееҗнь күлгдсн болад. Испытывать душевную тяжесть. До- трнь юмн бәрсн болад, үг келҗ чадлго бәәх.

... Үүрмүдтэнэн хөн, мөрн, ялмд көөлдэд нааддг Батад минь ода деерэн чееҗнъ күлгдсн болад бээнэ. - Эрнҗәнә К.

Чи биш, чамас болхнь. Не то что ты, не такие как ты. Чамас даву, деер ул с.

Я, хээмнъ, эрлнич тер сурнулян. Чи биш, чамас болхнь, цанан ястаулсин бийнь күцц сурдмн биш. - Эрнҗәнә К.

Чи-би гилдх (чи-бийдән күрлдх). Поносить друг друга.

Нег-негэн му келх, хоорндан керлдх.

Сэн седклинь медл у га, чи-бийдэн күрлдэд, цүүгэд... - Дорҗин Б.

Колхозд иршго болад, чи-бийдән күрлдэд, Бүүрчин Манэк; ода иигэд олна, колхозин малый төлә эр овдэк;, иим шунлт янад һарьҗана? - Дорҗин Б.

Чивһцинь көндәх. Задеть за живое. Күүнә зөвүр-зовлңгинь, нуувчинь илдкҗ үүмүлх.

- Тер нусн наста күүкн ю кеэк; чадх болннат? — болэк; Пе­соцкий Бовргин чивнцинь кондэхэн манд уганар медэк; келв. - Дорҗин Б.

Чидл үзүлх. Силой заставить (букв. показав силу). Күчән һарһх.

Догшрхад, керлдэд, чидл үзүлэд зарсн нанд амр болэк; медгддг билэ. - Тачин А.

Чидлэн хармнлго. Не жалея сил. Эв-арһан, күчән, эрүл-мен- дән әрвллго.

Школд болх дөрлдәнд эркҗэн уга нүүрлгч орм эзлхэр сурнуль- чнр чидлэн хармнлго, спортын талвц деер цаган давулҗана.

Чиигтә арен. Ни к чему не способный человек. Мошенник, жулик. Ямаран чигн керг күцәҗ чадшго күн. Мекч, хулхач.

Зов үгд багтдго, чик керг күцээк; чаддго, мек нарндг, хулха кедг күүг хальмгуд «чиигтэ арен» гиэк; нерэднә. Юңгадгихлэ чи­игтэ арен юунд чигн керглгдгиго юмн.

257

Чик нүдэр хэлэдгән уурх. Перестать смотреть добрыми гла­зами. Смотреть косо. Дурго нүдәр хәләх, дурго болх.

Хээрлдг эңкр Бальҗрчнь ода чам тал чик нүдэр хэлэдгэн уурв. - Дорҗин Б.

Чикэн атхад, бөгән боглэд суух. Сидеть ничего не слыша и ничего не видя. Юм эс үзсн, эс соңссн болад бээх.

Богэн боглэд, чикэн атхад, эмэн эрвлэкрх гиҗэсн улс ода болхла, эдн азр-базр кеэк;эх болэк; нарчана. - Нармин М.

Я-а, йир, чи ман хойрт чикэн атхчкад, э уганар тосхлтын конторан хэрүлэд кевтв чигн, болхмн бэәэкуч. - Басңга Б.

Чикэн өгәд соцсх. Внимательно прислушиваться к чему-ли­бо или к кому-либо. Оньган өгч соңсх.

Йир нег адг өвгн «Арҗан чик» гиэк; келвзго гинэд, чикэн егэд соңсхнъ, төрүц тиим юмн соңсгдхш. - Сян-Белгин X.

Чикэн огх. Прислушиваться. Зәңг-зэ соңса (ава) бээх.

Дүүцэ эврэ көдлмшән эс медхм биш, хээс өргҗ авад, хурдар парад оде. һаза зуухд түлә түлн бәәҗ, герт күүндсн торт чикэн огн бээв. - Нармин М.

Чикэн сольвад хәәчләд бээх. Прядет, водит ушами, фыркает.

Му заңган үзүлх.

Энчн эврэннъ зацган наркомана: хойр чикэн солъвад хээчлэд бээнэ, хуурнсллннъ ~ келдг уга - үкрч өвгнә үлэсн өвр-бүшкүрэс чигн ик дуута. - Бембин Т.

Чикэн улатл идх. Есть досыта. Цадтлан хот идх.

Кесгэс нааран кодллго, хара бээнэд, дала хот чикэн ут1 идэд, залу зевэр махшч.

Чикэн (чик-аман) тэвх, цоңнх. Обращать внимание. Онь­ган ӨГХ,

Я, яплав, зә&сң зергэс, би Шг үзсн, еоцссн угав. Балл чик-ачан цоңнсн тэон бээсв. - Дорҗин Б.

Чикинь (чикэрнь) цокчксн элжгн мет< Будто осел, котороги ударили по уху. Опустить крылышки. Җиврән кирһүлен дтун мет. Итклэн гееһэд сулдж одсн кун. Омган геех.

258

Көдлмшчнрин комитетин ахлачнь омгнь шантрад, чикинь цокчксн элҗгн мет болҗ одсн күн болна. - Дорҗин Б.

Манэк; гер талан чикэрнъ цокчксн элҗгнә бээдл нарад, үрвэк; ирэд, зелин захд цуглрсн улс тал ирв. - Эрнҗәнә К.

Чикинь эрәд оркх. Задать строгача. Хөрәд, закад оркх. Чи­кинь мошкх.

Бадм, тер залачиннъ чикинь эрэд орктн, эс гиэк; күүнә үг соцсдган уурчана.

Чикм дүләрәд, нүдм бүтәд ирх. Плохо воспринимать. Свы­кнуться с чем-либо (букв. уши стали плохо слышать, глаза хуже видеть). Мууһар соңсдг, үздг болх. Дасмҗ болад бәәх.

Эднәнчн хов-җив соңсн гиэк;, түлклдэ-чичлдэнинъ үзн гиҗ, чикм дүлэрэд, нүдм бүтэд ирв. - Тачин А.

Чикн дүлә бәәх. Жить, ничего не слыша, ничего не зная. Юм эс соңссн, эс медсн болад бээх.

Чини эздин чинэнь алдрад ирсн бээдлтэ. Чамаг геечксн улс болад, чикн дүлэ болад бээцхэнэ. - Эрнҗәнә К.

Чикн уга толһа. Непослушный. Нежелание слушать, пови­новаться. Соңсвр уга, кү соңсдго.

Генткн ирсн му зэңг чееҗинм килэсн болад, оорм бээсн эмтн шуугатанар күр келдэд бээсн бийнь, би, чикн уга толнашц, тед- ниг төрүц соңслго, шавр кошэ болад суунав.

Чикнэ хуҗр хаңһах. Наслаждаться тем, что слышишь. Усла­ждать слух. Зөвтә-таалта үг соңсад, бахан хаңһах.

Бергэс йирин эмтнэс өвэрц йовдл нарнад, чикнэ хуҗр хацнах зэцг тарханад, эврэннь нерэн туурулхдан ик дурта күн. - Бад- мин А,

Ольдала эдл иим, келэд, селвлцэд күүндхлэ, күүнэ чикнэ хуҗр ханад, седкл-ухани көрц немгдҗ байҗад, тоолвр үүдэгч медэт- нр мана хальмгуд дунд харндгнъ хара биш. - Дорҗин Б.

Орчлңд юн боле чигн бээхгов. Соцсхд - чикнэ хуҗр ханх, кел- кел. - Дорҗин Б.

Чикнэ чиңгә көвүн. В сказках: мальчик с пальчик. Очень ма­ленький, крохотный мальчик. Йир бичкн, үчүкн көвүн.

259

Арднь эмгн өвгн хойр ууляд үлдҗ. Чикн чицгэ көвун нег ик далан көвэд ирэд, өвсэр гер кенэд, занс бэрэд, гесэн темрмд бэәэк;. - Хальмг тууль.

Чикнәннь һазаһур давул чкх. Пропустить мимо ушей. Куүнэ келен үг соңсл уга бәәх.

Чамд хорта-гөртэ болад келҗэхшив. Кергтэ гихлә, бийдән шиңгэ, керг уга гихлэ, чикнәннъ назанур давулчк. -ДорҗинБ.

Чикнәннь захар соңсх. Кое-что услышать (букв, услышать краем уха). Зәрм-зүрминь тодлад медҗ авх.

Ода, таедгч класст орх күүкн, намр оордхлэ, гертэн ирсн. эк~эцкиннь тускар әмтн күүндсиг чикнэннь захар соцсхларн, гүүэк; ирҗ, экдэн келдм. - Тачин А.

Чикнәннь хаңхд эс авх. Не обращать ни малейшего внима­ния. Оньгтан төрүц авлго бәәх. Төртән эс авх.

Учрта үгим эс ухалхла, нам чикнэннь хацхд эс авхла, уурм күрэд бээнэ, уга болад од цааран! - Хальмг тууль.

Чикнд хоңх уйх (өлгх). Прожужжать уши. Нег келсэн ол келәд, сурад, амр эс өгх.

- Орчлцд уга юм нарнэк; авен кевтэ, эңкр юмнл терүндэн, - гиэк; эзн Киштә гергн чикнднъ хоңх уйна. - Эрнҗәнә К.

Намхндан күүнд заргдад, ик боле, бан боле олвр олҗасн көвү нааран дахулэк; нүүнэд, сурнуль сур гинэд, тошурхен көвүд доху- лад йовулчкад, ода нанцарн амртн гинэд, Цанан Муузран чикнд хоцх уяд бээв. - Эрнж;энэ К.

Чилшго (алдршго) му веря болх. Опозорить себя. Нерон һутах.

Олна малла тиим юмн болад оддмн болхла, терчнъ алдршго му нерн болх. - Дорҗин Б.

Чинов ялдрх (хорх). Лишиться сил. Почувствовать физиче­скую слабость. Күчнь буурх, чидлэн геех.

Чини эздин чинэнь алдрад ирсн бээдлтэ. - Эрнҗәнә К.

Хортн зунакла, намракла эдл бит, чинэнь хэрэд ирсн бээдп паре. - Нармин М.

260

Чинән орх. Набираться сил, поправляться. Күчн-чидл немх.

Чинэн орад ирхлэ, Яшк Баазриг дахад, аду услад, кеер хонад, адуманлцад йовдг боле, хальмг заагт бээнэд, усн деер өрмурна- мархальмг кел көвүн дасв. - Нармин М.

Чира алдх. Похудеть, осунуться. Эцх, семэх.

Эмгн удан гемтснәс чирэ алдад, одрин дуусн цааран хэлэнэд, тагчг кевтнэ.

Чирә (нүр) хаһрх. Перебороть чувство стыда, неловкости. Набраться смелости. Ичхән, эмәхән уурх. Зөрг орх.

Эндр түрүн чирэ ханрад, күүкд дахулэк; йовсн асхна тускар шүлг бичхухан орв. - Эрнҗәнә К.

Нарн суухин өмнхн нег-негән аллцхдан күрлдсн хойр ешэтн хоорндан чирэ ханрэк;, эвлцлдлннә көгнь эн цуста дотр болэк; паре. - Дорҗин Б.

Чирэ хэлэх. Лицемерить, угодничать. Зуһудх. Җилһдх. Күүнә бәәдл кирцәд юм кех.

Зөргтә, ил үгтә, халуч, чирә хэләдго күүг «калта күн» гиҗ, халъмг күн келдмн. - Эрнҗәнә К.

Күүнә чирә хәлээк;, үннд күрч болдго. - Үлгүр.

Чирәһән көөдх. Опозорить честное имя свое. Нерән һутах.

Иим юмн бэәдв? Йосндан чирәнән көөднэ гидг эн болҗ бээх угав. - Басңга Б.

Чирәһәснь цусн дуем. Кровь с молоком. Эрүл-менд, сәәхн, чаңһ бийтә.

Холас ирсн гиичнриг герин наза чирэкэснъ цусн дусм, инәмсгл- сн тиньгр бээдлтэ бер тосв.

Чирэд инәһәд, чирә һатц элкн деер өөк шарад. В гла­за льстит, за глаза - ругает (быть готовым убить). Нүд хәләҗ ииэһэд, нүдн һатц муулх, му келх.

- Марок; хар саната шулм, хойр ухата кун. Чини чирәд инэһэд, чирэ натц элкн деерчн өөк шархар седдг күн, - гинэд келчкэд, багш таг болэк; одв, дәкәдуха туцнасн бәәдл тер наре. - Бадмин А.

261

Чирэдэн ишкә (хурмш) наах. Надеть маску Потерять со- весть. Ичр-һутр уга болх. Ичрэн геех.

Ямаран кишва хэлэцтэ. Ичр уга, чирэдэн ишкэ наасн кун. Ил юмнд худл келҗэхнь. — Эрнҗәнә К.

Наснани ик зуунинъ авч йовх кун, тиим худл-хов келхдэн ичдмн бишви? Халун чирэдэн хар хурмш наасн эмтн санҗт. - Дорҗин Б.

Чиргүл татх. Заниматься волокитой. Затевать лишнюю рабо­ту. Кергиг цагтнь күцәлго уданар кех. Үлү керг һарһх.

Эн цагт дала хурм-мурм гинэд, чиргул татад керг уга. ~ Басңга Б.

Чирмәһәд йовх. С трудом преодолевать тяготы жизни.

Бәәдл-җирһлин күчр-күндиг муудан орҗ даах.

Үугэн эмтнэ хормад кургэк; багтпахар би чирмэнэд иовдг билэлм... — Дорҗин Б.

Чолун зүрктә. Бездушный человек. Өр-өвчн уга. Кү эс аврдг.

Би эрүл-менд харлнна торт олн эк;илдэн көдлҗэнәв, эмтнэ олн зовлн, нулъмс узлэв. Бээдлэрн мел төвкнүн боле чигн, чолун зурктэ бишв.

Чолута зо һатлҗ, кишг олдгдшго. С недобрыми намерени­ями счастье не обретешь. Му ухан-тоолвр зүүхлә, сэн керг кү- цэгдшго.

Теручрар кезэцк медэтнр келцхэдг бэээкр «Чолутазо натлэк;, кишг олдгдшго». - Тачин А.

Чои ямнясн мах һарһж өгсн эдл. Все равно, что отдать по­следний кусок (хлеба). Көрңгән барси адл.

Пирс тезе сэ узнэ гиен - чон амнасн мах нарнэк; егенлэ эдл. - Нармин М.

Чои мет хал эх. Смотреть волком. Иметь угрюмый, враждеб­ный вид. Дурго болх. Му нудэр халах.

Ах хееч малый хашанас норн, суүдрт цаган урэюд суусн к&длмшчнр тал чон мет хэдэвв. Теднэ сергмэк;тэ уг-куурнъ да* рунь таерв. Эн хэлэц үгэс деер яахнь медүле.

262

Чон ноха хойр кевтә бәәх. Враждовать между собой. Хоор- ндан өшәркх.

Зерглдәд бэәх хойр герин эзн залус экнэс авн чон ноха хойр кевтә бээцхэнэ. Кесг цаг давв, болв теднэ хоорндк хэрлцэн улм хурцдв,

Чонла әдл ик хотта. Волчий аппетит. Неумеренность и жад­ность в еде. Ик хотта. Хотрхг.

Бамбуш көвүн бичкндэн чигн махлъг, хотрхг билэ. Ода болхла, чонла эдл ик хотта, оцл, эв уга, ик оврта залу болв.

Чонын амн кезә чигн секәтә (аңһата). У волка всегда пасть открыта. Алчный, всегда готовый что-то урвать. Авлһч, күүнә юм булахдан белн.

Ода нааран юунан хэээк; йовснчн энви? Чонын амн кезэ чигн аңната. Түүнд орхар йовнч? Аав чамаг ик гер тал одтха гиэк; келлэлмб? - Нармин М.

Чонын амнас алдулҗ авх. Вырвать из пасти волка. Спасти от верной смерти. Үкләс харсч авх, уклэс алдулх.

Чи ээмгин нег залуч. Нокд болх кергтэ. Чонын амнас тедниг алдулэк; авдгин арн хээх кергтэ. - Нармин М.

Чонын нүдәр хәләх. Волком смотреть. Коситься на людей. Кулых. Дурго болх.

- Кевтртэн бээх чонын нүдэр эмт бичэ хэлэьэд бэ! Иигэд бээхлэрн, эн кевтртэн илҗрхч! - гиэк; ардан хэлэҗ келв. - Бад- мин А.

Чонын сүл ишкх. Наступить на хвост волка. Попасть в беду. Әәмшгтә юмнла харһх.

— Би чамаг иигэк; чонын сүл ишкхичн медлэв, - гинэд Бата Василиг теврв. - Эрнҗәнә К.

Чочн тусх. Вздрогнуть от испуга. Генткн пард гиһәд, өсрәд одх.

Боврг чочн тусад, дэрк-дэрк, нег герчиннь аминь зуурулсн - икл гидг чидвр болэк; гиэк;, дотран ухалв. - Дорҗин Б.

Чоткрт одтха! Чёрт возьми! Чёрт побери! Восклицание, вы­ражающее удивление, восхищение или возмущение, негодова­ние. Эрлг автха! Юмнд оврх, дурго болх.

263

Баахн зурачнрин соньн нәәхүлд үүрмүдтәһән одувидн. Чөт- крт одтха! Зәрм зургуднь мана өврмҗ авв, нертә билгтэ зура- чин нарар бичгдсн болҗ медгдв,

Маңксиг цәкүр-цәкүрәр утлад, цандг болннд хаяд, керчм-кер- чмәр утлад, кец болннд хаяд оркна. Чөткрт од! гинәд, ардаснь нулъмчкна.

Ш

Шаган барх. Исчерпать все силы. Цуг чидлән (арһан) чилэх.

Төрскән харсхин төлә советск әмтн әмэн әрвллго, күчтэ догшн өшэтнрәс сүрдлго, хооран цухрлго, шаган барэк; ноолдад, диилврән ьартан бәрв.

Шаһаҗ хәләх. Пристально смотреть. Напряженно вгляды­ваться. Ширтҗ, оньган өгәд хәләх.

Аңнуч арнул буукан өргәд, ац бәәх назрур дэкэд нег шоһоҗ хәлэнәд, эвинъ олад, буунин чавгинь буулһв.

Шалвр уга күн. Добряк. Человек добрейшей души, отдаю­щий все до последней нитки. Харм уга, өгәнч кун.

Сарц цапан саната, өр өвч, бийэснь иткэд кун юм сурхла, әрвлшго зацта күн бнлә. Тиим күүг кезәнә шалвр уга кун гиҗ, көгшдүд келдг билэ. — Бадмин А.

Шалвринь толһаднь өмскх. Опозорить человека, һутах, му нер зуүлһх.

Чини нарьсн гемин уул кезэчн мартгдшго, маднас хот йов, нуднд бичэ узгд, Дэкэд нег харнхлачн — шалвричн тальадчн өм~ скхвидн.

Шар буслх (кедлх). Страдать изжогой. Кипеть гневом. Ур курх, цухлдх. Хотын шиңглт мууцх.

Альков, Босха, нег хв ьарнчклч. Кесгэс нааран шел уунад уга, шарм бу слад алэцана. - Басңга Б.

Эн шулмиг узэд оркхла, шарм кедлэд, хойр нудрмм хатурад одна. - Хальмг тууль.

264

Шатад йовх. Гореть в деле. Быть энергичным. Проявлять чрезмерную страсть к чему-либо. Икэр шунх. Шулун-шудрмган үзүлх.

Цаачн йовсн өндр нэрхн бер герт боле чигн, кодлмшт боле чигн, шатад йовдмн.

Шатҗах һал деер тос хайх. Подливать масло в огонь, һалыг улм асах. Цүүгәг түгдүлх.

- Эн гергнчн болхла, гертк-назак угаг хогинь таслхар седҗәнә, - болэк; Цапан шачах нал деер тос хайсн мет, ховдг чееэкрпэ, хармч Саңпҗин седклинь сергәҗ, өвдкүртә пазринъ мааэцв. ~ Бадмин А.

Шииртнь эс күрх (шииртнь күршгоч). Не стоить чьего-ли­бо мизинца. Төрүц үн уга.

Көвүпим бичә келхәр сед, чи терүнә шииртнь күршгоч.

Шилвр әдл нәрдх. Сильно похудеть (букв. быть тонким как бич). Эццн, хатмл болх.

Өдр ирвэс күүкнә чирэнь цээпэд, бийнъ шилвр эдл нэрдв. Урднъ сергмҗтә экрлрьлтэ гер тагчгрв.

Шин Ьарсн ямана ишкин чирэ кевтэ. Невинный. Слов­но мордочка только что родившегося козленка. Әрүн цевр өңг-бәәдлтә.

Тоосн талрхла: кезэңк кевэрн ташу талванад, экнь долапад хагсачксн шин парен ямана ишкин чирэ кевтэ, кокргч кок тецгр «нанд юн гем бээхв» гиен кевтэ җилмэпэд, зуни туршар гилтэ нег чигн дусал тег деер дусад уга бээнэ. - Тачин А.

Шин чндл урһх. Словно выросли крылья (прибавились силы). Арһ-чидл, седвэр немгдх.

Ахлачинд одад ирснэ хоон бийдм шин чидл урпэк; оде. - Бем- бинТ.

Шннкн эклэд чимглх. Начинать набираться сил. Эклэд ясрх.

Чидлмдн ода бийнь бан. Амрарнь келхд, шинкн чимглэкрх улс болҗанавидн. - Дорҗин Б.

265

Шо нәәрүлх. Гадать, подбрасывая вверх косточки. Белгбэрх.

Зэрмснь: укс гиҗ зурхачд одҗ, бичг татулхмн, гио нээрулх- мн, белг бәрүлхмн гилдҗ, олн зүсәр тзәлцхәнә. - Эрнҗәнә К.

Шовуна базр. Птичий базар. Теңгсин көвәд үүрән яслһна төлә шовуд хурлһн.

Көвудт шовудын базр үзүлхәр өрүн эрт оңнцар усчад йову- видн. Ү-түмн шовун хадыг аарглад сууна.

Шоодргт хатхулсн әдл. Будто оса укусила. Ямр нег үүмэтэ йовдлла харһчкад (шоодулчкад), тогтуран геех.

- Директор оңдан назрт бийән шоодргт хатхулчкад, тер ууран манар нарьхар бәәнә, - гиҗ бан наста күүкд күн дирек- торур зөрлцҗ хурц нүдәрн хәләв. - Бадмин А.

Одакичнъ шоодрг хатхчкви? - Басңга Б.

Ода яһҗох, ю кехәр седҗәх Боврг болҗана гидгнь энви? Юн шоодрг энүг хатхад орксн болна? - Дорҗин Б.

Шорһлҗнас олн, шораһас нигт. Тьма тьмущая (множество).

То тоомҗ уга. Дала-нала.

Әәх догшн Маңна хан шорнлҗнас олн, шоранас нигт цергтэ. - Басңга Б.

Шөвг деер суусн мет. Сидеть как на иголке. Нег ормдан сууж чадлго бээх.

Өҗгнгәрн шовг деер суусн мет ормасн өсрҗ босад... - Дорҗин Б.

Болад одсн йовдлыг соцссн пииср Ваньк сельсоветин гер до- тран ор нанцарн шөвгин үзүр деер суух мет, ормдан тесч ядад бззнз. - Дорҗин Б.

Шу тусх. Разламываться. Лопаться. Хамхрад эвдрх. Хаһрх.

Дарунь тедн тесч бззэк; чадад, дёврзд делгрзд, шу тусад, есзд бззнз. - Тачин А.

Шудрмг күүнә мөрнь гүүдг. У трудолюбивого работа спо­рится. Шулун кун кодлмшэн щунж кедг.

Шудрмг куүнз мөрнь еуух зеетз! Мини кеясиг итклго, дзкн багшас сурдг. - Бадмин А.

266

Шууга татх. Затеять шум. Кесг әмт үүмүлх.

Кишва хоҗһр нохаг хаҗ алнав болад, бу авч гүүнәд, кесг шуу­га татла. - Нармин М.

Тегэд тер сүүр дааврта тогтавр авад, райодас, эдл-ахусас цөөкн ьардачнр көдлмшәснь сулдхад, шинулс орулад, шууга тат- снас ямаран аш ирнә гилт гисн мандллһн сүүрт орлцсн кесгиннь уханд орснь ил. - Тачин А.

Шүд хазх. Зуб иметь на кого-либо. Өшәтә бәәх.

Зөрц селъсоветин, колхозин көдлмшт шүд хазҗ, хар санҗах улсас карчах йовдл. - Дорҗин Б.

Манахстн кезәнәс нааран нойдтан шүд хазлдата юмн. - Басңга Б.

Олна малд шүд хазсн күн классин хортн болҗ тоолгдхмн. - Нармин М.

Энтн шүд хазҗ, үлү үзҗ бәэх улсин, мана көдлмшт харшл- хар седгч хар саната улсин худл-хов. - Дорҗин Б.

Цакачуд Лаган, Буран селэн алдар дэврәд, Әәдрхн тал шүд хазҗ. - Бембин Т.

Шүдән зуух. Стиснуть зубы. Терпеть боль. Сдерживать себя. Өвдкүр даах. Бийэн бэрх.

Өвдкүртэ, нундлта боле, зуг көвүн шүдэн зуукад, бийэн бэрэд зогсв. - Хальмг тууль.

Шүдән хэврх. Скрежетать зубами. Точить зуб на кого-либо. Шүдән тачкнулх, уурта бээх.

Бухкевтэ ширкинэд, буур кевтэ гиҗгэн шудрад, шүдэнхәврэд ирдг заңта. - Эрнҗәнә К.

Шүдн ханх. Набить оскомину. Сильно надоесть. Амр эс огх, эс аирах.

Өрүнэс авн нег айлттакар келҗэсн дууничн, мел давтад бээх үгмүдичн соңсн гиэк;, шүдм ханад, толпам диинрв.

Шулсэн зальгх. Глотать слюну. Нег юмнд җилв күрх.

Чамд тавгар дүүрң мах өгч йовтл, өргн дорасчн күн булапад авчквш. А ни шүлсэн зальгад, хоосар аман арчад үлдэкрнмч. - БасңгаБ.

267

Шүүсндән шаргдх. Вариться в собственном соку. Эврэннь ухан-тоолврар бәәх. Әмтнлә селвг угаһар көдлх (бәәх).

Мана күцәҗәх кодлмш шин, эн торт дамитт хоргиасн күн уга, тегэд эврэннь шүүсндэн шаргдҗанавидн. Эн кергән өмэрэн йовулхин толэ Интернет олзлад, эв-арнинь хээнэвидн.

Э

Эвэн олх. Находить общий язык. Заключить мир. Ни-негэн хээх.

Эвэн олхнтн ода. Тас тарвэк; хойр ноолдхла, сумчд одн гидг. Тан хойрт өөцәд, ямаран керг бээнэ. - Басңга Б.

Эцкнь эвэн олҗ, сээһэн хээсн хөөн, эцкин үлдэсн зөөр цунар энүнэ нар деер. - Дорҗин Б.

Увш-хун-тәээк; эвинъ олад күүндхлэ, икэрнъ тэвэк; авх зөвтә татлн, алван авх. - Басңга Б.

Эвго болх. Чувствовать неудобство, неловкость. Смущаться. Ичх, эмэх.

Дэкэд болхла, Түрвэ урднь нег гер буулнчксн бээсн, ода дала шууга татхла, эвго болх. - Басңга Б.

Эврэ арсан харсх. Спасать свою шкуру. Эмэн аврх.

Эврэ арсан харсад, манҗасн юман хаяд гүүснь тер.

Удл уга сүмснчн деегшэн нисэд нарн гиҗәнә. Зуг үн келхлэ, эврэннь арсан харсч чадн гиҗэнэч. - Нармин М.

Эврэ сэн дурарн (седклэрн). По доброй воле. Бийиннь сед- сэрн.

Алтн-Худгин сельсоветд эврэ сэн дурарн олн ниицэк; тог- таен колхоз батта хаалндан орв гиҗ, бидн тоолҗанавидн. - Дорҗин Б.

Эврэ улс дотрян. В узком кругу. В семейном кругу Дотр-ду- ндан, Эврэхсэрн.

Эврэ улс дотран гинэд, нутгин зээсц хургт хурсн улет болен йовдл нул уга цугтнь цээлнэк; огв. - Нармин М.

268

Эврэннь аршмдан меерлх. Мерить на свой аршин. Күүнә тускар, эс гиҗ юмна тускар бийиннь хәләцәр, ухан-тоолврар кемжэлх.

Ухата, эәмгтэн тоомсрта күүнә тускар эврэннь аршмдан меерлх зов угавидн.

Эврэннь толһаһарн бәәх. Жить своей головой. Быть само­стоятельным. Медсэрн, бийиннь ухаһар бәәх.

Тэв күртлэн эврэннь толнанар бээлэв, цааранднъ чигн күүнэс уха сурлуга бәәҗ чадхв. - Басңга Б.

Эврэннь хойр чикэн мет үзшго. Не видать как своих ушей. Төрүц үзгдлго бәәх.

Боле тиигхдэн тер күүкиг дэкэк; нүдндэн, эврэннь хойр чикэн мет, кезэд чигн үзшгонан Үрвэк;р медсн болхнь, чавас! - Дорҗин Б.

Эд-бод кех. Обработать, убрать. Разделать. Ахулх, диглх.

һартнь күрсн хөөн ю боле чигн дарунъ эд-бод кенэд хайчкдг, овс хаддг машина шали мет орвкэд оддг келтэ бер билэ. - Бад- мин А.

Хор нар хөөнэ нооснъ шатен, ик шарх-шав авен бээнэ. Тии- гхлэ эд-бод кенэд, магазинд орулад өгчктн. - Нармин М.

- Өөрк кичгэн эд-бод келч. - Савнр шар нооста хар көвүг бахлураснь авад өргсн болла, дэкэд нег хавс бэрлдүлэд өгснд тустнъ бээсн булңд оч тусад, толнанарн цокгдад унв. - Бем- бинТ.

Эдгҗәсн шарх мааҗх. Бередить старую рану. Бүрлдҗ одсн шавиг хуулх. Мартгдҗ одсн һашудлһиг сергэх.

Эдгэкрх шархиг мааҗхмн биш. Түүнэ тускар келэд керг уга. - Сян-Белгин X.

Эдтә-харта (бээхтэ) улс. Зажиточные, состоятельные люди. Бәэхтә, зөөртә, байн эмтн.

Зэрмснь бас эргндк эдтэ-харта улсин үгд орад чигн, уханан соляд орксн... - Дорҗин Б.

269

Эдү-тедү болад. По истечении какого-то времени. Ямр нег цаг давсна хөөн.

Эдү-тедү болад җиркҗ бәәтлнь, хаана нутгин кол зурхач шинок; тэвэд бэээк;. - Хальмг тууль.

Эҗго эрм цаһан кода. Глухомань, безлюдная степь. Кун уга тег.

Эн хашаг эзнь хаяд хойр ж;ил болен, туң төрүц эм;го эрм цакан көдәд бэәх хаша. - Сян-Белгин X.

Эзэн зальг! Пропади пропадом! Үндс уга од!

Эзэн зальгтн, элмрмүд, эзэн зальгтн... Цукар хургт одхар бәәдг болҗана. - Басңга Б.

Эзэн зальг, мартн гиэк;ээк;в. Эндр асхн күүкдин хорад иртн гилэ. - Эрнҗәнә К.

Эн эзэн залъген маальгудын ард кеду иим нанла эдл эмтсмуу- лян эдлэк; йовдг болх? - Эрнҗәнә К.

Эзэн залъгг, зүүдн билү гиэк; санчкад, бульглен зүркән дарад, каза кархнъ, дорд бийд зөвәр нигт хар үүлн өөдән шармгдад на­род одсна дорхнь сәәхн шарлҗн улакад оч. - Басңга Б.

«Эзэн зальг, сөөнә карен калмуд эн герин бәәсн болхв?»-гиҗ санчкн, үкс герүрн орв. - Сян-Белгин X.

Эзэн таньсн ноха эдл сүүлән шарвадх. Радоваться от души. Үнн седклэсн байрлх.

Бата эзэн таньсн ноха кевтэ шарвадхар седхлэнь, сүл уга болэк; зовав. - Эрнҗәнә К.

Бата эзэн таньсн ноха кевтэ маасхлзэк; инэкэд, хаалкин кевэд сууна. - Эрнжэнэ К.

Эзнэннь толЬа кем л! Будь проклят, пропади пропадом! Үклин мууһар үк!

Хей, җили... даңгин иигэд кувшад Иовна эн, эзнэннь тачиа кемлсн элмр... - Дорҗин Б.

Эзнэннь толка кемл.., эзэн зальгсн харалын үгмүд хотна ар захд доңкдм; җиңнв. - Дорҗин Б.

270

Эк татх. Быть зачинщиком чего-либо, выступить инициато­ром. Нег юм түрүн болҗ эклх.

Кишгэ, хутхана эк татач доске, хэлэпич тедниг. - Басңга Б.

Тегэд нег эк татх уршг парен хөөн, цааранднъ шавок; немх юмн дала болнус... - Дорҗин Б.

Йирин нег-негэн хэлэлдэд, негнъ эк татхм болвза гипэд күлэпэд бээцхэдг билә бидн. - Басңга Б.

Тегэд түрүн эк татсн төрэснь юмн эс болэк; өгхлэ, Согтуд талдан нег тоолвр орв. - Дорҗин Б.

Эким эргүләд, арһим таслад хайх. Вскружить голову, лишить возможности. Толһаһинь эргүләд, юм кеҗ чадх арһинь таелх.

Эн эким эргүлэд, бээсн бийим авлад, арпим таслад хайчкв. - Нармин М.

Экиннь көкнә үсн хагсад уга. Молодо-зелено. На губах ещё не высохло молоко матери. Юм үзәд, медэд уга, дамшлт авад уга баһ наста күн.

Терүнэ урл деернь экиннь көкнэ үсн хагсад уга, тегэд Егоро- виг маднла дүңцүлдгтн хаэк;пр. - Тачин А.

Экэсн коксн уургтн урл деертн одачн хагсад уга, таднар уха заалпхшив гипэд, кесг саалтг совхозин көдлмшт күргв. - Тачин А.

Эк-толһаһан алдх (геех). Потерять голову. Суетиться, пани­ковать. Диг-дараһан, тоомср-тоомҗан геех.

Нэ, гиич үкс мордок; одцхав. Нөкэдүртэн дэкэд эк-тольаьан алдхм болхговидн. Нойн күн хойрдад гер авхла - нохан хумха толпа көлврнә гидг. - Басңга Б.

Эк-тол Һ а угаһар. Бестолково, необдуманно. Тоомср, диг-да- раһан гееһәд.

Олнулсин олн амар эк-толпа угапар кеҗ бээсн күүндэнэ шуу- ган чаңп салькнд хурлпад күрэк;ңнэд бээнэ. - Манҗин Н.

Эки авгтан. Вначале, с самого начала. Түрүнәс, эклцэс авн.

Мини келен экн авгтан тан хойрт тааегдл уга чигн бээх. - БаснгаБ.

Экнд хадгдх (шигдх). Сидеть гвоздем в голове. Батар тодлгдх.

271

«Амр өгшго болм кевтә» гиен үгмүд цунаранаснь давуһар Бакдгин экнд хадасн болҗ хадгдад, зүркнь кирд гинэд оде. - Дорҗин Б.

Эл болх. Заключить мир, помириться. Ни-негн бәәх, нәәҗлдх.

Түүнлэ маниг эл болчкхла, Хар Кинэс нанцар хальдмрж; ирхнь манд. - Басңга Б.

Элвг һарта. Щедрой рукой (раздавать). Не скупясь. Харм угаһар, харм н л го.

һәрә төрскн селәндән күндтә күн, әмтн энүг цанан седклтэ, элвг нарта гицхэнэ. Баахн залу түрүд орсн медэтнрт, олн үртэ өрк-бүлмүдт арнарн нөкд болна.

Элк татх. Чувствовать кровное родство. Иметь тягу к родно­му, кровному. Эврэ махн-цусн талан тачалдх.

Элгн-садна элк татад, даалнен кергиг күцәэк;, дала туста юм кем; өглго бәээк;, Инҗән Үлмэк; комсомолын зерглэнэс нарнгдв. - Дорҗин Б.

Элк хатад инэх. Смеяться до коликов. Надорвать живот со смеху. Җе болтлан инэх. Көштлэн инэх.

- Минь эннь гергн уга, белвен күүнә гер болхла, яахмби? - гич- кэд, саак Бадм кок элк хатад иное. - Дорҗин Б.

Элкэн авад инэх. Кататься со смеху. Смеяться, схватившись за живот. Җе гитлэн инэх.

- Җили! - гиэк; өвгн ноханан көлэрн түлкэк; хэрү көөхлә, әмтн элкэн авад инэлдв. - Көглтин Д.

Элкэн девтэх. Получить удовлетворение. Седклэрн ханх.

Ээҗ, аавиннь эс зоосн зоор эндр эн эрг усн хойрин хоорнд хавчг болҗах улсин кигигт курток;, элкэн девтэхэр бээхшив. - Эрнҗәнә К.

Элкэн (гесэн) илэд кевтх. Гонять лодыря. Юм келго кевтх.

Хар көдлмшин ард хатҗасн орхнчнь хара бэээкрнэд, урлынмь үзүр көндэнэд, мөцг олчкад, орн деерэн элкэн илэд кевтснь чамд деер болҗахгов. - Басңга Б.

Зээсңгин тавг мааэкрк; өгтхэ гиэкрнэ. Хээмнь түүгинь юунинъ меддвч? Тавгинь мааҗад, дэкэд элкинь илдмн. - Нармин М.

272

Элкән йүүһәд өгх. Отдать жизнь до конца. Әмн-һолан тәвх.

Эңгин олн таңкчиннъ төлэ элкэн йүүкэд өгий. - Басңга Б.

Элкән кештл инәх. Упасть со смеху. Смеяться до упаду. Кө-

кртлэн, чидлэн алдтлан инэх.

Ардаснь хэләҗэкэд, Мөңкүҗә көк элкэн көштл инәв. - Дорҗин Б.

Элкән теврәд үлдх. Остаться без родных и близких. Осиро­теть. Үрн чигн, элгн-садн чигн уга үлдх.

Мах идүлҗ асрулхар седэк; йовсн улсан эврэн зальгчкад, эрд- нъднь чигн, эрлгтнь чигн керг уга болад, элкэн теврэд үлдсн

күмб. - Эрнҗәнә К.

Гетэчэс манач болад бээв билтэл гиэк; санад, цасн деер цо- кулад унсн Цернзс зөвәр тедүкнд ирэд, каран ханцлад, элкэн теврэд, казр хэлэкэд зогсв. - Эрнҗәнә К.

Элкэрн һазр шудрад (дахад) үлдх. Осиротеть. Разориться.

Остаться ни с чем. Ончрх. Хоосрх, юн чигн уга үлдх.

Түүнэсчнь колтэ ода элкэрн казр шудрад үлдүвидн. Чи ю нарксан медэкрнч? - Басңга Б.

Тер цагт буудя чигн, силос чигн, малый хот чигн уга, элкэрн ьазр дахад одхвидн. - Дорҗин Б.

Ичкевт... Би түүг дахад гүүҗ-гүүҗ, элкэрн казр дахад үлдсн болэк; карч эс бээнүв? - Басңга Б.

Элкн деер һарсн. Рожденный в родной стихии, кровный.

Төрскндән торсн.

Биичн хальмг теегин элкн деер карен хар элэ шовумб.

Элкн деер өөк шарх. Издеваться, мучить. Зовах, даҗрх. Жа­рить сало, топить жир на печени (один из видов казни). Өрч деер еек шатаһад цааҗлх.

Ховчиннь элкн деер өөк шарҗ йовсн, угатя улст тохм-тохм- дан сэ кекэд уга Кичг эн. - Манҗин Н.

Бакдг Довдн Ларлу хойрт уурнь бүтэк; күрэд, элкн деертн өөк ях гилго шарчкад, махитн керчм;, хар керэд хайэк; егх билэв гиэк; аралдв. - Доржин Б.

273

Элкн деерән тееһәд өскх. Души не чаять. Лелеять. Эңкрлх, хэәрлх. Килмҗтәһәр асрх.

Элкн деерән теекэд өсксн үрән өшәтнд өгчкәд, якэк; хара бәэхв?

Элкн деернь эрәс эргүлх. Пытать, терзать, мучить. Зовах. Өрчинь эрәсәр нүкләд цааҗлх.

Баячудын даҗрдг, нойлдг цагнь давҗ оде. Эднэ элкн деернь эрәсн эргэк; йовна. - Эрнҗәнә К.

Элкн модн болтл инэх. Смеяться до потери сил. Элкн көштл инэх. Элкн хатуртл инэх.

Босхмҗ нохашң генткн хуцад чочакад тәвнә. Цааранднъ эл- кнъ модн. - Басңга Б.

Элкн нурһн хойр харһн алдх (гих). Изголодаться, отощать до крайности. Харһнх, икәр өлсх. Дегд эцх, турңха болх.

Өрүн уусн цээкэрн уд давтл, дала хувц-хунр нигтрҗ укаэк;, күчлн гиҗ, элкн нуркн хойрнь харкн алдад бәәв. - Дорҗин Б.

Элкн урсх. Глубоко сострадать, переживать. Икэр зовньх.

Дэкэд мини узсн зовлцла эдлиг тер бас узок; йовдг болх гиьэд санҗ оркхнь, элкн харар урсад одна. — Басңга Б.

Тер герин оогур йовх больндм аавинм нашун нулъмсн асхрад, карен казртан, зөөсн зоордэн тачакад, элкнь урстг цаг нанд төрүц мартгдхш. - Эрнҗәнә К.

Боле көвүн дегд сурад бээхлэнь, аркнъ чилэд, элкнь урсад, эмгэн наар гилгулень тер. - Көглтин Д.

Элкндэн шахх. Носить в сердце. Чем-либо чрезмерно доро­жить или очень любить. Дегд хээрлх, ик дурта болх. Өрчдән шахх.

Элкндэн ишхад өскәсн урдэн эрлг болен дээснд би якад огхмби?

Элкнь харлх. Испытывать нестерпимый голод. Геси икэр олсх. Сострадать, болеть душой. Өр овдх, сана зовх.

Бодмин геснь елсэд, элкнь харлад, колнь чичрэд, өскэкэн уо- кад, ам~хамран умгэд, укрэн залад Поена. - Эрнҗәнэ К.

Эн хамгиг узхлэ, эврэ элкн харлэк;, кун санан зоена - Сян-Бел- гия X.

274

Элкнь эвклдх (шарклх). Проникнуться жалостью, сочув­ствием к кому-либо. Үнн седкләрн харм төрәд, санаһарн зовх.

Эзн Җаңһрнь аңхрад, эңҗүр улан элкнь эвклдәд одв. - «Җаңһр».

Болв... эргҗ йовад үзсн хамг элк шарклулҗ, эврән нар өр- гүлҗ, аралдулҗ хәәкрүлв. - Нармин М.

Элсәр деес төмх. Вить веревку из песка. Толочь воду в ступе.

Өңгәр цат үрәх. Кергтэ юм эс кех.

Олзта-туста керг күцәлго, тадн элсәр деес төмэкрнәт.

Көдлмшин ашнъ кезә үзгдх?

Элс-шора умкх. Потерпеть поражение. Диилгдх.

Хортна чидлнъ чиләд, чимгнъ цокгдад, чирәнъ үмснд хүврәд, сүр-сүмснъ геедрәд, үлдснъ цусан цүврүләд, элс-шора үмкэд, торлго ьазран орад зулцхав. - Хальмг тууль.

Эмәл тохтл, эмгн нәәтхтл. В один миг. Не успеть глазом мор­гнуть, как успеть сделать что-либо. Агчмин зуур.

Эмэл тохтл, эмгн нәәтхтл, Бадаш хойр мор татсн тачанк үүдн хоорнд көтлэк; ирәд, зогсанад орке. ~ Эрнҗәнә К.

Эмәлән авл уга, җолаһан сулдхл уга. Упорно и настойчиво идти к намеченной цели. Амрл уга уралан зерх, ухалсн тоотан күцәхәр зүткх.

Чи ода туурмҗта хөөч болснчн бидн цунар герчвидн. Эн кевтэн эмэлэн авл уга, җоланан сулдхл уга уралан йов. - Эрн- җәнэК.

Эмдэн медгддг. Мужчина (муж), которым управляет женщи­на. Гергнәннь үлмәд бәәдг залу.

Эмдэн медгддг эр күүг эмин тоод тоолхла, эмнь олн болв. - Хальмг тууль.

Эмкәһән зуух. Молчать, будто язык проглотил. Келэн зальгчксн мет э уга бээх.

Эмтн эмкэнэн зуусн мис болад одцхав, үг келх күн нарч бээхш. - Нармин М.

275

Эн-тер гих зәңг уга. Нет никаких новостей. Ничего особен­ного (нового). Ямаранчн зәңг-зә һархш.

Манахнд болхла, мел эн-тер гигч солю юмн уга. - Дорҗин Б, Эндэн келхд. Говоря между нами. Дотр-дундан үг һарһхла.

Эндэн келхд, тедн халъмг зәэсң, нойнла эдл улс бээсмн. - Бад- мин А.

Эи зах уга. Бескрайний, конца края нет. Аһу ик һазр.

- Кезэ нам эн хаалн чилхмби? - гиҗ келэд, Землянский гидг курсант боев. - Нам эн теегтн эц зах уга юмн болвзго? - Нар­мин М.

Эр киистэ. Мужского рода (пола). Залу тоот юмн. Залу кун.

Йир арнта болхла, эр киистэ кү үлдэл уга цуглулх кергтэ. - Дорҗин Б.

- Эр киистэ улс бэәхлэ, цугтнъ цуглулад авч иртн, -гиҗ Мак­сим хазгт заквр өгв. - Нармин М.

Эрэсинь эрх (чаңһах). Закрутить гайки. Усилить требование. Ямр нег юмна неквр чаңһах.

Деерэс дәкн шинәс йосна күн ирҗ... эрэсдигулм чаңнаҗ эрхэр йовень тер. - Дорҗин Б.

Келсэрнъ боллго, оңдан селвг өгэд, эврэнэрн кехэр седсн эмт- син эрэсдиг чаңнаэк; чаддг билэ. - Бадмин А.

Не, ода хуучн директоров дорар эрэситн эрнэ. - Дорҗин Б.

Эрин зергд курх. Стать настоящим мужчиной. Иосн залу боях. Залурх. Идрлх.

Өвгн дээнэ колд насан тогсэсн откн көвүнэн келэд саналдв: «Ода бээсн болхла - эрин зергд күрч, эмэлтэ мөрнэ эзн баях билэ».

Эри биш (зркэн уга). Непременно, обязательно, Эрк-дарх уга. Эркжэн уга.

Эн эмгн -улан хорха эркэн уга бураьарн хорнсинь хатхэк; уздг билэ. - Эрнжэнэ К.

Колхоз бурдэлннэ йовудын тускар цаг-цагар эрк бит соңсхҗатн гиҗ эс бээнү? - Доржин Б.

276

Эрк-дарх уга. Сию минуту. Немедленно, срочно. Тер дарунь.

Шуңьрцга Бакдг энүг кемрҗән солю-бис юмн медгдхлэ, эрк- дарх уга соңсҗахиг сурла. - Дорҗин Б.

Эрк шилтэ. Важная персона. Высокопоставленный. Ик үүл дааҗах күн. Кезәнә болхла - цаһан ястнр бәәсмн.

Энүнә эрк шиллһнә тоотас көлтә эк эцк хойран хайчкад, Бовгн Алта зулсн терлм. - Басңга Б.

- Би йоста аңнуч күмб, аңъуч күүнд ноха хуцдмн биги гиҗ кшэв, тер зәцг эрк шилтэ Цедэ зэәсңд күрч оч. - Эрнҗәнә К.

Эн эмт гүвдәд, әмтнд эрк шил үзүләд бэәдгэн невчк татхмн болвзго, бааэк;а? - Басңга Б.

Эркә доран дарх. Далеко спрятать, скрыть. Далдлх, нуух.

Теручрар эндркән эркә доран дарчкад, эннь мини орулэк; өгсн хүв, талдан күүнд өгшгов, эврэн эзлнэв гиҗухалсн хаҗьр болҗ кархмн. - Дорҗин Б.

Эн сдн күүкн эс болх күүнлэ харкад одвзго гинәд хәләнэд, харад, сэн күүнлэ таньлдулхар эркә доран дарад бәәнэв. - Эрнҗәнә К.

Эркән чигә цагаснь. С пеленок. Бичкнәснь авн.

Эркән чигә цагаснъ авн иҗлдәд, эврә үрн гинәд санчксн... -

ДорҗинБ.

Эрлг авх. Нечистая сила возьмет. Умереть. Шулм авх. Өңгрх, үкх.

- Не, тер тана түрүн дурн болен, тана седклин килэсн болен күүкнтн яьла? - гиэк; Амбуш соньмсв. - Юн эрлг авх билэ. Бээнэ. - Инҗин Л.

Эрлг номин хаанд илгэх (бэрх). Послать на тот свет. Уга кех, алх.

Амбарт суулнад керг уга. Эдничнъ цунаранинь Эрлг намин ха­анд илгэхмн. - Басңга Б.

Эрлгин ернд бэрх. Пожертвовать что-либо нечистой силе. Ямр нег юм эрлг-чөткрт заах.

Әмтнэ дүңгэр йовад, арен нег күрм цацунан аермж;, түшг болҗасн экэн эрлгин өрндэн бэрлэв. - Дорҗин Б.

277

Эрлгин цалмд орсн мет. Будто попал в лапы чудовища. Әәмшгтә юмна көл-һарт бэргдсн мет.

Тер колхоз гидг юмндтн орчкхла, эрлгин цалмд орсн мет ал- дрҗ нарч болшго юмн болна гинэд чигн келлднэ. - Дорҗин Б.

Эрлгин элч болх. Не с добром, а со злым умыслом. Хар уха- та, алх-булх саната.

Баату йир тедниг амрахар зоочлҗ ирсн уга болх. Эрлгин элч болэк; ирҗ йовдг болх... гиҗ келен пииср Ванькин дун соцсгдв. - Дорҗин Б.

Эрсән һартан бэрх. Поплатиться сполна. Үүлән үзх.

Мана кучн-чидл дала! Хортн эреэн нартан бэрх. - Нармин М.

Бичэ хуцад йов, кишго доек! Эрсичнъ нартчнь бэрулэд ор- кхв! - Дорҗин Б.

Эрчмнь хэрсн деесн мет. Потерять смелость. Опустить кры­лья. Залу-зормгэн геех.

Залу-зормгэн гееснь, эрчмнь хэрсн деесн мет, чиндьн мет ээмтхэ кун болэк; медгдв. - Бадмин А.

Эс болх улс. Никчемные (лишние) люди. Керг уга улс.

Ода, хээмнъ, яннач, Хоцьрчн эс болх улс дахад йовэк; оде. Уу- лын омнэс улд авч боссн эдл юмн терчн. - Нармин М.

Эцкчн ода сээкэн хээв, эс болх улсла тольанан негдулнэ гидг тер. - Нармин М.

Эс болх үг келх. Говорить ненужные (лишние) слова. Керг уга үг келх. Тоомср уга үг келх.

Мини эцк тал өлкәдэд, эс болх уг келэд, дооглэд бээнэ. - Амр-Санана А.

Эс болх юмн деерэс, Из-за чепухи (ерунды). Керг уга торос иштэ.

Эс болх юмн деерэс цуугэ ьарьад. Я, ьалд одг цааран... гиен санл Манэк;д орв. - Дорҗин Б,

Эс медсн болад бэах. Делать вид будто ничего не замечаешь. Юм эс үзсн, эс сонссн бәәдл һарх.

278

Наһцхм иигэк; келүлэк;: эврәннъ махан күүнэ хәәснд чанулчкад, эс медсн болад, ә уга өөрнь дахад йовх болхла, змәрн шордхч, көеүюрн шордхч. - Эрнҗәнә К.

Цаста гөр змәһәд, эс медсн болад, үсән самлад зогсв. - Эрн- җәнә К.

Эцкәнчнь цох (эцкинчнь бор гүзән)! Нет, не так! Ничего по­добного! Тиим биш! Төрүц буру!

Юн ахлач! Эцкэнчнь цох!.. Батнасна Боврг ахлач болдгасн хуурла. - Дорҗин Б.

Эцкиннь түрәд ормр. Мал, но очень прыткий. Бичкн болвчн, зүткмһә.

«Эн эцкин түрәд ормрчн зөвәр бүдүн күзүтә күүкн болх бэәдл- тә», - гиэк; Бадм санв. - Эрнҗәнә К.

Эцкиннь цох меднә! Ничего не понимает. Төрүц юм медхш.

Тер көвүнэс юм сурад керг уга, терчн эцкиннъ цох медхш. - Хальмгтууль.

Ээдмг хольх. Мутить воду. Әмт хутхх, хутхур болх.

Манахс басхутхлдад бәәнә. Сельсоветд деерәс Серкән Баату һалзна Бамба хойр ирәд, эн ээдмгигхолъҗ йовдгҗ. - Дорҗин Б.

Багш Бадмин орлцан энүнд уга болхла, эн ээдмгиг холъҗахнь мел лавта тер Песоцкий. - Дорҗин Б.

Ээдмг-хөөрмг болх. Перемешаться, прийти в беспорядок. Цугнь хутхлдҗ одх. Диг-дараһан алдх.

Инцхэсн мөрдин э, оркрэк; мөөрсн цармудын дун, хуцсн нохасин шууган - цунар нииләд, ээдмг-хөөрмг болҗ хольгдв. - Дорҗин Б.

Советск улсин төвкнүн җирнлиг, ни тосхлтыг, хурдн өслтиг таслад, цугинь ээдмг-хөөрмг болэк; хутхад орке. - Дорҗин Б.

Ээлтә чирәһәр хәләх. Смотреть ласково, приветливо. Бүлән нүдәр хәлэх.

Цанан Сарин байрла йөрэхәр ирсн ачнран ээҗнь байртанар тосад, күн болнниг ээлтэ чирэнэр хәланад, белдсн халун хотарн тоов.

279

Ээм деерэн аца авх. Взвалить на плечи непосильную ношу, трудную задачу. Аһу ик көдлмш, керг би деерэн авх.

Эн болад, эврэн бийинь сэн дурар, ээм деерэн ик гидг аца ом.

- Нармин М.

Ээмән хүмх (холькх). Пожимать плечами (в знак недоуме- ния, при незнании чего-либо). Алң болад, алмацад, ээмэнорп.

Учрсн йовдлд өврэд, келх үг олэк; чадлго, залу ээмэн хуюй зогсв.

- Та ахлачт, тана дурн, эврэн медтн, - гиэк; келэд, ээмдиимь- кэк; Балдр зогсв. - Нармин М.

Ээм-ээмән түшлдх. Вместе, дружно идти в едином порыв (букв. плечом к плечу). Ни-негн болад, хамцад юм күцәх.

Эдн ээм-ээмән түшлдсн, эгц парен җиңнсн дуукарн траою- рин өмнэс хэрү өгчэхшң, сэәхн орчлң эвдэд йовна. - Нармин М.

Ю

Ю-бис келәд күүндх. Разговаривать о том, о сем. Кесг юмна тускар хоорндан келх.

«Сонэк, менд бээнт», — гиэк;, ю-бис келэд күүндэк; бээһәд, ара- тан хэлэчкэд, эдниг янэк; меклсэ гиэк; сане... - Хальмгтууль.

Юмна аюһинь медх. Иметь понятие о чем-либо, иметьпред- ставление. Ухан, томан орад, юмна учр-утхинь меддг болх.

Би янв чигн арв күрчксн, юмна аюнинь медэд бээдг цаг. - Дорҗин Б.

Юмна хара-бара авх. Прослышать что-либо. Разузнано чем-либо. Ямр нег юмна зәңг-зә соңсх.

Хэрнь тегэд, юмна хара-бара авен болхла, келн бээьич. - Дорҗин Б.

Юмнас хотадго күн. Несгибаемый (упрямый) человек. Эр* кэ, юмнд уйддго, бат күн.

Тэвсн күцлдэн күрхин телэ юмнас хотадго күн. Эннь дааю училищд авен сурнмэк;.

280

Юн ки киилхәр бәәнәч? Чем же ты хочешь питаться? Юуһар теҗәл кехәр бәәнәч?

Күүкдтән теҗәл кеҗәсн ьанцхн хәләсн укрән хард өгәд тгвч- кәд, та юунар ки киилхәр бәәхмт? - Эрнҗәнә К.

Юн ноха зуув? Какая собака укусила? Кишварх, киизң заң һарһх.

Эмгн, чамаг эндр юн ноха зуучкв? Мел саахна нанла зөрлцәд дуудхла, зогслуга, негл дәәнд мордҗ йовх кевтә одлач. - Тачин А.

Я

Я, чавас! Бедняжка, как жаль мне тебя! Хээмнь, нанд йир харм болҗанач!

Я, чавас, чавас! Чамас иим му дурен ьарч оддмби? - Хальмг туупь.

Я, яһлав! Ой, что же я наделал? Ю һарһад орксм энв?

Я, яьлав, одак көвүнәр тос юңгад хээльнәч. Бәг билә. -

МанҗинН.

Яһдг-кегдг болв чигн. Как бы там ни было. Что бы там ни случилось. Что бы впереди ни ожидало. Ашнь йилһл уга. Ашнь негн.

Харла күндән санад, мөртә йовхла, сэн болгигог ухалв. Зуг арь уга, яндг-кегдг болв чигн, йовж; йовад медх кергтэ. - Нармин М.

Яндг-кегдг болв чигн, наадкетнъ оч соңслнта. Тедн нег юм кех. - Басңга Б.

Яндг-кегдг болв чигн, бийләрн ханъта болх гиҗухалх кергтэ.

- Дорҗин Б.

Яндг болв чигн, Бакдгин хоон тиимхн эс бээсинь лавта манд ил. - Дорҗин Б.

Яһла-халган татх. Выражать печаль и горе, һундл болн зов- лңган медүлх.

Герин ард үкрин өврэсмөлтлсн бор деесэн тоомдэнэснь авад, ардан чирн, янла-халган татад, зелэн эргэд, хотн дунданур гуунэд, гер больна ьаза оде... ~ Эрнҗәнә К.

281

Яһсн муульта (му үүлтә). Бедняги (несчастные). Заянь һа- шута, килнцтә.

Яһсн чолун зүркмб... Яһсн өр уга әмтмб, күүг зарок; зарчкад, ард бийднь алад, хоосн нутгтан хайчкад, нүүнэд йовэк; одна гидг. - Басңга Б.

Ял уга. Не стоящий гроша ломанного. Үн (тус) уга.

Тиимсинь, ял уга болдгаснь йовулх кергтэ. - Нармин М.

Ялд харһх (унх, тусх). Проштрафиться, провиниться.

Гемшәгдх. Гемтә болҗ һарх.

Хаанднь «шах» болад, тергнднь ял тусчана. Түүгинь хэлмк; оркад, Пүрвә ик хол бәәсн берсән авч ирәд, мөринъ авад оркна. - Нармин М.

Ялынь даах. Возмести затраты, убытки, һаруһинь даах, ор- мднь босхх (орулҗ өгх).

Хамдан хаэк;нр нарнлавидн, хамдан ялынь даах зөвтэвидн гиҗэцхэнд. - Тачин А.

Ям даах. Быть на должности, исполнять должность. Шаңһа үүл күцәх.

Боле чи дегд түрү цагла директории ям даавч. - Тачин А.

Ямана бөөрин өөкн мет царцҗ одх. Глубоко обидеться. Тур- гн еңнх, өөлх.

- Цаста гертэн сууна, дуудхла, ирхш. Эдрэ би наадлчклав! Саак ямана бөөрин өөкн мет царцҗ оч, - гиҗ Коля ецнсн бэадл- тэһәр цунараднь соңсхэк; келв. - Эрнҗәнә К.

Ямаран зүрктә улсвт! Что за беспечные вы люди! Санамр, аңхун улс.

Деертн икэр цасн орад, селәнитн, гермүдитн дара бээтл, ун- тад кевтдг, ямаран зүрктә улсвт. - Тачин А.

Ямаран салькн авч ирв? Каким ветром занесло? Ирдго кун яһад орад ирвч?

- Не, чамаг ямаран салькн альдас тууэк; авч ирв? Кечич, хэдмнъ, - гинэд, Бата Симаг сүүвдҗ авад, дөрвлмусн ут корн- дорар нар-цар йовад күүндцхәв. - Эрнҗәнә К.

282

Ясен амрах. Получать покой, отдыхать. Амр бәәх, тевкнх.

- Бандан дуран өгәд, шүүҗ авсн эрдмдән доч нар җирнлиннъ насан нерәдүв, ода ясан амрах цаг ирв, - гинәд нег мослэк;, хам- дан көдлдг нөкднртэн күндтә багш келв.

Ясан бәрүлх (өргүлх, булулх). Быть погребенным. Цогцан оршалһх.

Манла хамдан бээнэд, эн нертэ колхозин эмтсэр ясан өргүлх соната балхла, эн олн өңгиннь чирәд үнән келтхэ. - Эрнҗәнә К.

Ясан хайх. Сложить голову (кости). Умереть. Өңгрх.

Херн хон, хойр тунлта үкр харм болхла, альд ясан хайхтн темдгуга. - Басңга Б.

Ясн-арсн болх. Кожа да кости. Крайне исхудать, отощать. Йир икэр эцх.

Сиврин түрү бэәдләс, тенд үзгдсн зовлңгас олн үртэ берин нүднь оцнанад, бийнъ ясн-арсн болад эцв.

Ясн яарад, үснә үзүр босх. Испытывать ужас. Юмнас сүрдх, дегд ээх.

Гегэн ээлдтхэ!.. Иигэк; тесч бәәҗ болгиго. Хаҗунаснъ хэлэҗэсн күүнә ясн яарад, үснә үзүр босад бәәнә. - Басңга Б.

Ясн яарм үг. Слово, которое волнует, задевает за живое. Күүнә седкл көдлгх, үүмүлх үг.

Болдг үг... болдг үг. Олад келчкв. Ясн яарм үг болад оде. - Дорҗин Б.

Яснчн тарх, үснчн бутрх. Кости твои истлеют, волосы рас­сеются по белому свету. Мөч-мөчәрн салврад уга болх. (Харал.)

Ардк герэс хойр күн нарад, эмгиг чирэд, гер талнь авад йовад оде. «Яснчн тарх, үснчнь бутрх» гиҗ, Дорҗин чикнд кесг-кесг- тэн доцндв. - Нармин М.

Ях гишго (ях гихн уга). Не дрогнет перед чем-либо. Не посо­чувствует. Өр өвдшго, хээрлшго.

Батнасна Боврг эргндк улсиг цугинь бэрэд идхдэн ях гишго өңгтэ. - Дорҗин Б.

283