Хальмг келнә келц үгмүдин толь

Дааврта редакторнь филологическ номин доктор Пүрбән Григорий

Элст «Калмыкия» нертә таңһчин зәңгллһнә агентств 2019

Авторы: канд. филол. наук Э. Ч. Бардаев, д-р филол. наук Г. Ц. Пюрбеев, канд. филол. наук Б. Д. Муниев, д-р филол. наук В. Н. Мушаев, В. Д. Бадмаева, Н. В. Мучкаева

За аутентичность иллюстративного материала несут ответственность авторы

18В1ч 978-5-7539-0843-8 © Бардаев э. Ч.» Пюрбеев г. Ц., Муниев б. Д.,

Мушаев В. Н., Бадмаева В. Д., Мучкаева Н. В., 2019

© Мушаев В. Н., Пюрбеев Г. Ц., вступительная статья, 2019.

© Оформление. АУ РК «РИА «Калмыкия», 2019

Хальмг келнә келц үгмүдин утх-чинр, кец, тогтлһ болн олзллһ шинҗлгч номиг келц үгмүдин сурһаль гиҗ нерәднә. Үгин ниицлһнә болн зәңгин кев-янзта болв чигн, үгин ниицлһнә кевәр негд- сн, зуг олзлгдсн цагтан нег болн негнәс үлү чинртә болҗах үгмүдиг келц үгмүдин сурһаль шинҗлнә, үлгүрнь: муулян эдлх, цаһан седклтә, мөрнь гүүх, һанзнан улалһҗ ирх.

Келц үгмүдин сурһаль салу бәәдг баг келц үгмүд шинҗлнә. Иим келц үгмүд чинрәрн болн кецәрн үглә, зәңглә әдл болна. Келц үгмүд шинҗллһнд һол болҗах төр иим болдмн: келгдсн, эс гиҗ бичгдсн цаг­тан келц үгмүд келлһнлә, эс гиҗ бичлһнлә тогтҗану, эс гиҗ күүнә са- наһас белн кевәр авгдҗану? Эн сурврин хәрүһәс үгин ниицлһн келц үгмүдт орҗахнь, эс орҗахнь медгднә. Эндр номтнрин ик зунь иим кевәр келц үгмүдиг йилһҗәх хәләциг зөвшәлнә.

Келц үгмүд шинҗллтин ном эврә бүрдәҗ бәәх ниицлһнә кев-ян- зарн болн утх-чинрәрн морфолог, лексик, этимолог, синтаксис болн кел нәәрүллһн (стилистик) гидг әңгслә залһлдата. Яһад гихлә, келц үгмүд чикәр, күцц болн гүүнәр шинҗлхин төлә морфологическ, лек- сическ, этимологическ, синтаксическ болн кел нәәрүллһнә йилһлт олзлх кергтә.

Өдгә цагин келц үгмүдин онл (теория) эн бүрдәмҗин тууҗ болн бәәдл шинҗлсн деерән, хальмг келнә о р т о л о г (чикәр келлһнә ном - учение о правильности, нормативности речи) гидг ном тогт- лһнд дөңгән күргнә.

Нер өглһнә үүргәрн (номинативн болдг функц) келц үгмүд күүнә, юмна шинҗ-темдг, бәәдл үзүлнә.

Эн нүр үгин статьяд хальмг келнә келц үгмүдин көрң тодрхаһар шинҗллһнә төр цугтан тәвгдсн уга. Оютнрт болн сурһульчнрт медгд- дгәр онл болн дамшлтын сурврмуд хаһлхд келц үгмүд эврә диг-дарата болдгиг үзүлҗ, эн бүрдәмҗс уул хальмг келнә үгин көрңгин кеерүл, чимг болдгинь медүлх һол күцл тәвгдв.

3

XIX зун җилин 50-гч җилмүдт барас һарсн моңһл келмүдин толь- мудт экләд, келц үгмүд орулгддг болв. Халх, бурят болн хальмг кел- нә тольмудт келц үгмүд үлгүр болҗ олзлгдна, болв эднә тогтлһна, утх-чинрин болн кев-янзин тускар цәәлһвр өггдхш. Үлгүрнь, О. Ко­валевский һурвн ботьта моңһл-орс-парнцс келнә тольдан нурһлҗ фи- лософск болн бурхн-шаҗна туск, тогтацарн томья үгмүдт (терминст) өөрхн келц үгмүд орулна. Эс гиҗ К. Ф. Голстунский эврә һурвн боть­та моңһл-орс тольдан олн зүсн келц үгмүдин бүрдәмҗс үлгүр кеҗ орулсн билә.

XX зун җилин дундаһур бурят-моңһл-орс келнә К. М. Черемисовин, моңһл-орс келнә А. Лувсандэндэвин, орс-хальмг келнә И. К. Илишкинә тольмудт бас үлгүр болҗ, келц үгмүд олзлгдна.

«Краткий калмыцко-русский словарь глагольных фразеологизмов» (тогтаснь Г. Ц. Пюрбеев, 1971 җ., 58 х.). Эн толь хамгин түрүн моңһл баг келнэ келц үгмүд цәәлһҗәх, орс болн хальмг келэр бичгдсн дегтр. Номт хальмг келнэ келц үгмүдиг орс келнэ келц үгмүдлэ дүңцүләд, утх-чинринь болн кев-янзинь цәэлһҗәнэ. Тольд келц үгмүд цаһан толһан дараһар тэвгдҗ. Эврэннь олзллһарн орчулачнрт, радио болн телеүзгдлт көдлҗәх улст дөң болх гиҗ, номт темдглнэ. К е л ц ү г гисн - эклц чинрэн соляд, хоорндан чинрәрн негдҗ одсн үгмүд гиҗ, Г. Ц. Пюрбеев бичҗәнэ.

1990 җилд Элст балһснд номтнр Бардан Эрнҗән, Пүрбэн Григорий болн Мунин Бембэ «Хальмг келнэ келц үгмүдин толь» барас һарһв. Эн һол толин тускар тодрхаһар цәэлһх кергтә.

Келц үгмүд цаһан толһан дараһар өггдсмн. Статья болһн һурвн әң- гәс бүрдэгдҗэнэ: 1) орчуллһн; 2) чинр-утхин тәәлвр; 3) хальмг урн үгин үүдәврмүдәс, амн билгин зөөрэс болн амн үгин келнәс авсн үл- гүрмүд. Нег кев-янзарн бээдг келц үг болхла, мел тер кевәрн үлдәгдсн бэәнэ, тогтацарн хүврдг болхла, өөрхн чинртә үгмүдэр (синонимәр) сольгддг үгмүд зерглдүлҗ бичгдҗ. Олн чинртә келц үгмүдиг тольд тодрхаһар, хоорнднь цег тәвҗ салһад цәәлһҗ. Хальмг келнэ келц үгиг орсаһар орчулхин төлә эдл утх-чинрән келц үгмүдәр, утх-чинрәрн күцц таардго келц үгмүдэр чигн, нег, эс гиҗ олн үгмүдәр цәәлһгдҗ. Тольд зөвэр өргнәр олзлгддг 1240 шаху келц үгмүд орҗ. Үлгүрнь:

4