— Нә, сән менд бәәтн! Байчха, чи дегәд икәр бичә әәһәд бә. Баһчудиг мел хәрү но- кад, хөрәд керг уга. Эднәнтн ухан мана уха- нас тату биш, зуг мана дамшлт уга болхас биш. Дасхд дала күчр юмн уга, —гиһәд келч- кәд, аав һарч одв.

Апрель сарин 15

Өцклдүр дигтә бүкл сардан Цәвдрә Бо- риг хошт бәәһәд, эндр хойр хонгар сурад ирсм эн. Тер өдртән Харһат орад поштар эцкдән мөңг тәвчкәд ирвв. Аажа үвләс наа­ран Элстин больницд кевтнә. «Ода соцобес цааран Пятигорск балһсна дәәнә госпитальд йовулжана» гиж бичг ирсн, тер кергәр Хар- һат орлав.

Зовсн, цуцрсн асхн гертән орж ирлһнләм. Босха гүүһәд күрч ирв.

— Делә, чамаг угад бидн комсомолии хург кеһәд, шин организац бүрдәчквдн, — гиж Босха келлһнлә:

— Меднәв. Нанд Уташ Гахаевич келлә. Чамаг сегләтр шиидсиг бас меднәв. Зуг ода сәәнәр көдлх кергтә, — гиҗәнәв.

— Чи бурушажанчи? Чи эврән сегләтрин дарукд суңһгдсан бас соңссн болхговч.

— Дигтә мини санжаснла әдл шахуһар кеҗ. Миниһәр болхла, чини дарукд Арлтаниг» орулхмн билә. Яһвчн залу күн, — гижәнәв.

— Одак күүкд улсин сән өдрин хөөн те- рүндчнь дала иткҗәхшв, — гиһәд Босха гүү- нәр саналдв.

— Тиикд гергнәннь үг соңсад йовж одсн болх. Арлтан бийнь сән көвүн, зүркнднь Ком­сомольск цог бәәнә. Намаг школд сура бәәтл, Соятин баһчудин цуһараһинь эврәннь һартан бәржәлә. Оңгдан селәдт әрк ууж, нооллан һарч гиһәд зәңг һархла, мана Соятд тиим йовдл һардго билә. Баһчуд ямаран ни билә. Тер хамг цуһар Арлтана гүрм. Зуг гер авс- насн авн мел оңгдан болж одв. Келхнчнь тер гергнднь. чи хамдан көдлнәлмч, — гиж келжәнәв.

— Нүүдләлә би педучилищд сурлав. Негчи күүкнлә үүрлдмн биш. Оньдинд һанцхарн. Ода хамдан нег школд көдлжәнәвдн, тер бийнь көдлмшин тускар күүндхәс биш, онг­дан үг күүндхшвдн. Ода цагт йир киизң заң- та күн. Арлтан сән көвүн болх гиҗ медләв,— гиһәд Босха келв.

— Арлтан чи хойр дигтә бүл болх зөвтә бәәсмн,— гиһәд намаг юм тооллго гентки? келчкхлә, Босха келхәр бәәсн үгән зогсаһад. нанур хойр төгрг хар нүдәрн зөрлцәд хәләв.

47

уульх дурн күрнә. Би күргн олдхн уга гиж әәжәхшв. Кемрҗән хәәхлә, эндр олж авч болхмн. Болв йосн дурн күүнә зүркнд негх дәкҗ урһдгчн. Кемрҗән тер күслчнь эс бүр- дәд цуцрхла, зүркн дотрчнь бүрдсн дурнчнь, моторин индукционн катушк кевтә, шатҗ оддгчн. Тер ормнь зүркн дотрчнь ик оңһрха нүкн болад, үкн-үктлчн бәәһәд бәәдгчн. Хой- рдгч, һурвдгч дурн ирв гиһәд зәрм улсин келснь худл. Тиим дурн малд бәәдг болх. Әмд күүнд болхла, ор һанцхн дурн! Болснь тер!

— Әрлһ цааран, Болха! Кемржән йосндан дурлчксн болхла, бийднь келчк. Нүүдләһән көөчкәд, чамагчн авх биз, кен медхв? — гиж би эндәснь селвг өгчәнәв. Тииклә Босха зөвәрт тагчг бәәжәһәд:

— Терүнәнчн тускар би бас тооллав. Тер һанцхн бәәсн болхла, келхәсн әәшчн уга би- ләв. Эс келен бийнь, яһад болвчн эврәннь ду- ран медүлж болхмн. Болв гергтә, дәкәд көвү- тә күүнд яһж келхмбчи? Тиим моральн зөв кен нанд өгхмби? Кесг дәкж терүгиг толһа- һасн авад хайчкхар седләв. Болж өгхш! йир хүв уга күн бәәжв. Мини эк бас хүв уга бәәҗ... гиһәд күүкн тагчг болад, толһаһан өкәлһв.

— Чини эк яһад хүв уга болжахмби? Ю келжәхмбчи? — гиж үгинь йовулхин төлә сурвв.

— Нег экләд келсн хөөн, цааранднь келчк- нәв. Нань кенд келхв. Оңгдан күүнд үг келш- гоһичнь би меднәв. Нег дәкҗ эцкм согту ирәд,_чэкләм керлдҗәһәд келжәнә: «Чи иим- тиим, күүкнчн мини биш». Тер үгинь соңсчкад, би кесгтән зовлң эдлвв. Хөөннь, оцгдан се- ләнд бәәсн наһц экчдән одад, сурхлам: «Үнн», —гижәнә. «Зуг кенәһинь чини экәс бийэснь талдан негчн күн меддмн биш.» Хөөннь чамаг өсхлә, келхчн биз» гижәнә. Хәрнь тер. Яахв! Би экиннь зарһч болж чадш- гов. Җирһлин җимнь олн. Бас нанла әдл, тү- рүн дуран зүркндән хадһлад йовснчн биз, кен медхв? — гиһәд келхләнь, санам зовад үр күү- кән теврәд үмсҗәнәв. Мини халхар халун нульсмн, цувг татсн мет, асхрв. Кенә нүднәс һарсинь кен медхв??

...Эндр гертән сүл бәәсн өдртән хувц-хун- ран уһахар эрт бослав. Маңһдур көдлмштән одх. Көдлмш болж нанд ода деерән дала икәр иткжәхш. Герин өөр идшлж йовсн хөөдиг залх, эс гиж гер деер үлдәсн нег цөөкн му хурһдиг асрх, усллһнд дөң болх.

Тегәд үдин хөөн хувцан уһаһад дуусжах- лам, Болха Балта хойр һазаһас орҗ ирв. Оньдинд шулун-шудрмг Болха невчк эмәсн

48

биш. Чамаг яһад цә у гиҗәхмби? Мордх кү- үкн биш, аль холас гиичд ирсн бишч! —ги- һәд келчкәд, аак һарч одв.

Уул хальмг йосар болхла, хәрд һарчах күүкиг хотна гер болһн дуудулж гиичлх зөв- тә. Гер болһн эврәннь чидләр күүкиг гиич- ләд, өмскүл өмскәд, һарһх йоста. Цергт йов- жах көвүн, сурһульд йовҗах күүкн бас тер йосна зөвт багтхмн. Дәкәд нег йир сән йосп мана хальмг улст ики кезәнәс нааран үлдсн бәәнә. Оңгдан һазрас мана хотна нег герт гиич ирсн болхла, бас өрк болһн дуудулад, күн болһн эврәннь чидләрн тооһад, өмскүлинь өмскәд һарһх йоста. Урднь эс таньдг күн болвчн, төр уга. Эн хамгиг ухалҗаһад, кесг жил хооран болен нег йовдл мини сананд орҗ, инәдим күргв.

Намаг бичкнд бидн Алтайск крайд бәә- ләвдн. Новосибирск областяс мини эцкин ач күүкн хәрд һарх болад, манаһур гиичд ирж. Бидн теңкән уга байрлдад, тооһад-тәкәд бәә- нәвдн. Тер мана бәәсн селәнд тәв шаху өрк хальмгуд бәәлә. Тегәд ирснәннь маңһдурас авн одак күүкиг нег герәснь һархла, хажүдк- снь дуудад, долан хонгин туршарт гермүд эргв. Хажуднь би, бичкн күүкн, хаалһчнь болҗ йовнав. Селәнә захд, нег бичкн һазр герт бәәсн, һанцхарн бәәдг, дал күрсн эмгн бас цә уутн гиҗ дуудулж. Арһ уга, эс одхла- өөлх. Гола-тер күүкнә нернь, бидн хойр орж ирвдн. Эмгн бийнь әрә йовҗана, тер бийнь босад, цәәһән манд кеҗ өгәд, өмскүл өмск- җәнә. Өмскүлнь—кезән-кезәнәк хуучна килң терлг цегдг хойр. Нам мини эк тиим хувц өмссмн уга бәәҗ.

— Энтн, күүкд, мини буулһмр хувцн. Насн дал һарв, удлго үкж одхв. Тегэд кен- дән хадһлхв,— гиһәд эмгн эврәннь баһ наган келәд, Толад бээсн хувцан өмскәд һарһв. Хажуднь йовсн күүнд бас ю болвчн белглх зөвтә, тегэд нанд бас кесг толһад боодг аль- чур, хамр арчдг альчур, бүшмүдин эдин таср- ха өмскүлин үзүр болһнд цаһан мөңгн шаальг хойр боолһата болн наньчн кесг олн-зүсн юм өмсклә. Тер түрү, дән чилсн дарук цаг билә. Ода болхла яһҗ тер йосиг олзлна? йир сән йосн! Мана баһчудин зәрмнь эн йосиг арха­изм гинә. Миниһәр болхла, эн йосн ни-негн бәәхд дөң болхд, хармч седкл уурулхд, аш сүүлднь Максим Горькийин келсн, ик үзгәр бичгддг күүнд дурта болхд дөң болхмн. Хууч­на, кезәңк, эврәннь келн әмтсин мууһинь хаяд, сәәнинь эндр эврәннь җирһлд олзлсар һару һаршго.

Эк тәвшгоһар седәд, эврә одх дурн уга болен бийм, арһ уга, асхнднь Болханд ирвв.

4 Свет в степи. № 4(38).

49

цуһар һурвад чирк ууцхачкв. Амнь халад, күүндвр улм догшдад ирв.

— Нә, Болха, һарсн өдрчнь кишгтә болт- ха! —гиһәд, халж одсн Тевкә дөрвдгч чиркән өргв.

— Хальмг күн бичкн күүкдиг һарсн өдртнь йөрәһәд, толһаднь тос түркәд, бәрнә өмскдмн. Мини һарсн өдр биш. йосар тоолхла, би һал тәвдг сард һарсн бәәжв. «Намрин харңһун гүдү цагт һарлач» гиҗ экм келдг билә. Тиим ик харңһу цагт һарсн болад, мини жирһл харңһучн болх. Кишг тату, хөв уга күн бәәжв. Нәәмтәдм экм өңгрәд, эцктәһән хоюрн үлдвдн. Арвн хойрта-һурвтадан һурвн үкрән сааһад. чигәһән кеһәд, өдр болһн әркән нердг биләв. Әрә арв һарсн күүкнд биш, идр наста күүкдкү- үнд ямаран ик көдлмш! Үрглн, уульн йовж ке- һәдл йовдг биләв. Эцкм намаг әрвлдг билә. Болв үд күртл герин ахуг цуһараһинь кедмн, үдин хөөн әрк ууһад, согтж оддмн. Тер ца- гаснь авн цуг көдлмш мини эццн ээм деер ачгддмн. Намаг арвн тавтад, эцкм адгтан һурвн-дөрвн күүнлә худ бәрлдхәр бооцсн болхмн. Әрк уучкад: «Мини күүкнлә әдл сәәхн болн көдлмшч күүкн хотнд бәәнү?» — гиһәд, көөрәд хәәкрдмн. Болв би көөрч келжәхшв, тиикд үүрин күүкдәсн ик цогцта-махта болн сәәхнчн биләв. Зуг һанцхн сәәхнә уршг биш, би һартан бәрсән цуг кедг биләв. Кү кеерүлдг гүрм — көдлмшт! Көдлмш кедг дассм, хөөннь бийдм олз болв. Дән эклхлә йовсн эцкәс эндр өдр күртл зәңг уга. /Мини асргч, ицгч, харсгч тоотм-хойр һарм болв.

Дәәнә сүл жилмүдт болн хөөтк жилмүдтнь Алтайин теегт бәәдг Пегасово гидг селәнд бәәләв. Деернь район бәәдг ик селән билә. Түрүн авгтан ямаранчн көдлмш кех цаг харһв. Дарук жилднь хувц уйдг мастерскойд көдл- ләв. Түрү-зүдү, хот-хувцн тату, дәәнә цаг. Гесндән сән хот уга, ээмдән сән хувцн уга бийнь, сө болһн нәр хәәһәд гүүдг цаг. Насн эврәһәрн дииләд бәәдмн. Нәәрт одхла, көвүд уга, мел күүкд. Көвүдин арһта гиснь эн... келчкн гивв. Эн эргнд бәәх күн тадн таньчкхт. Амрарнь нер өгий — Сарң болг, дәкәд нег көвүн орлцхмн, тернь Нарнчн болг. Сарң тракторист көдлдг, манас хот-хувцарн сәә- нәр бәәдг билә. Тегәд эн Сарң намаг өдр-сө уга дахдг болв. Дәкн нег жил чилв. Болв би Сарңгд зөв өглго бәәһәд бәәнәв. Оңгдан за- лус уга, эн эрүл-дорул көвүн яһна? —гнһәд толһаһарн ухалвчн, зүркнд орж өглго бәәв.

Нег үдлә хотан уучкад, көдлмштән одж йовлав, генткн өмнәсм нег цергә хувцта күн барун һартан чемодаһан бәрсн, нурһндан сум- кан үүрсн, зөрлцәд аашна. Сәәнәр хәләхнь.,.

50

биш, хөрн дуунад бәәсн селәнд Сарңгин экчнь бәәдг, терүндән гиич ирсн болҗ һарв. Хойр дәкж терүг сурад бэәхләнь, дахад кинод од- лав. Дәкәд амр өглго, өдр болһн ирәд бәәх- ләйь, уурлад көөчкләв. Хөөннь ирдгән уурв. «Намаг хәрүһинь эс тәвхлә, Нарн бичдгән уурч одв. Удлго курсан чиләһәд хәрхләрн харһхвдн» гиһәд бийән аатрулад бәәвв. Сүл шүүврән өгәд, курсан чиләһәд хәрхин хойрхн хонг үлдсн цагт нег бичг ирв. Ардк хайгинь хәләхнь, Нарна һар биш. Дотркинь шуулад хәләхлә, иигж бичәтә: «Үр күүкн Болха, менд! Би одахн экчәсн эврәннь Пегасовд ирвв. Бидн цуһар менд бәәнәвдн. Шин зәнгәс, фев- ралин 12 өдр хүрм болхмн. Нарн Тоня хойр ханьцжана. Кемржән курсан чиләжәхлә, үр күүкнәннь хүрмд ирж үз. Сарң.» Тер бичгинь авчкад сөөннь дуусн унтсн угав. Түрүн авг- тан Сарц худл бичж гиҗ медвв. Дәкәд тоо- лад бәәхинь, терүнд худл келәд тус уга. На­маг ирхлә бәргдж одхмн. Тегәд бичг бичлго бәәж, кишго элмрмүд! — гиһәд ууртан бүтәд, сөөнь дуусн уульв. Хойр хонад Толково станц деер ирәд буухла, шуурһн шуурчана. Мана се- лән күртл һучн тавн дууна. Көлгнчн, машинчн йовхш. Шуурһн дегәд дошгн биш. «Өрүн һархларн асхн күртл һучн тавн дуунад күрч одхв.» Урднь эн хоорнд кесг дәкҗ йовһар йовчксн хаалһ билә. Зуур көлгнчн харһад бәәх. Ацан күнд биш, нег чемодан.

Арвн дууна шахуд һарчксн цагт шуурһн улм гүдәд, хаалһ үзгддгән уурад ирв. Нег бийд хәрү станцан темцх дурм күрчкәд, уга зөрсн талан, уралан» — гиһәд, йовад йовнав. Шуур- һн тогтнх биш улм гүдәд йовна. Йова, йова йовтл бүрүлин гегән тасрад ирв. Шуурһн тогтнх бәәдл уга. Өмнәсм, ардасм болн хәвр- һәсм негчн баран, негчн герл үзгдхш. Цогц зовад, махмуд даарад ирхлә, нөр күрәд ирдг бәәҗ. «Сууһад амр! — гиһәд дотрасм чееҗм келәд йовхла» уга, амрч болшго! Суухла үкснчнь тер! гиһәд түрүнк ухаһан хәрү цокад, зогсл уга йовад йовнав Хаалһ үзгдхш, зәрм- дән ик көрд ирәд, тулад зогснав. Өр цоәхин алднд чинәм алдрад, көлән өргҗ тәвдг арһм тасрад ирв. «Нә, ода хуурвв» — гих санан толһаһим бурһдулад йовна. Болв «Эндр Нарн Таня хойрин хүрм, тер хүрмд би харш болх зөвтәв» — гиһәд, дотрм ур буслад одхла, чидл немгдсн болад, йовдл, шүлудад йовна. Насм ик эс болвчн, эврәннь жирһлин туршарт би әмтнд иткәд йовав. Негчн күн намаг урднь һундаж, ицлин таслсн уга билә. Тер дотр Нарн Таня хойри! тиим йовдл һарһҗ гиж кен медлә? Мөлкәд болвчн күрч, хүрминь цүцлх кергтә» — гиһәд санхла, сүр немгднә. Кедү

4*

51

һурв дәкж, үүд цокв. Терзин өөгүр торжңнад, ескәһән цокад йовад бәәнә. Бүкл час үлү һарч ирлго, арнҗлад бәәв. Час үлү бокс Пос­та нимгн пальтота дөчн градус киитнд зогсхд бас зөрг керг.тэ! Намаг һарч ирхлэ, хойр өргнь зуурлдад, үг келж чадлго бээв.

Намаг дахад һарчкад, манаһас хойр гер һатц бәәсн күргн ахиндан орж одла, би кү- лэснчн угав, тер ардасн күцҗ ирснчн уга. «Сари хойр көлән көлдәж» — гиен зәңг маңһ- дуртнь соигсвв.

Терүнә хөөн кесг җилмүд давв, өршәвр уга йовдл һарһсан ода шиикн медвв» — гиж, Болха келв.

Апрель сарин 21 өдр

Эндр өрүн экн ирснэс нааран, һурв дэкж хөөнд һарлһм эн. Урдк хойр һарлһнд йир ду- лан өдрмүд болла. Шин ноһан әрә көкрәд һарчала, болв хөд идхәс эрт, тер бийнь генн адусн терүгән медлго, энд-тенд хотхрмудт арлшң көкрсн зүсинь үзчкәд, өрвҗ идшлго, тарвалдад йовҗ одна. Ода эн сүл долан хонгт, ноһан зөвәр бултаһад һарчксн, хөөнд өлг болна. Тедн доран тогтнад, нам гирлгәр цокад көөвчн ормасн көндршго. Үвлин дуусн ховр хотта бәәсн аһрусн, миңһн хәәчәр хәәчлсн мет һазринь халцхалад, ноһана бүчринь кир һәд йовна.

Өрүн намаг хөөһән тууҗ һарһхд үүлн бархлзад, теңгр атхр бәәдл һарч одла. — Ода хур кергтә! — гиҗ Бор Цәвдирович өрүнә һарад йовжаһад келн:

— Чи, Нимгр хотан авн удан боллго, хәрҗ ир. Эс гиж эн күүкн хур орхла һанцхарн яахви?—гиһәд, мөрн тергн деер һарад сууҗа- һад келв. Бор Цәвдирович эндр Ладовк орад, хургт одхмн. Нимгр-тәвн жирн хойрин хоорнд бәәх, эгцләд хәәчлсн шар сахлта, маштг хар өвгн. Цөн үгтә, әмтнлә ээл уга, эврәннь хөв көдлмшән кечкәд, күүнлә ноосан харһуллго бәәдг күн болж медгднә.

Хош деер нег цөөкн гемтә хурһд үлднә, Теднд өгчәсн һуйрин кевг чиләд, Соятас авч ирхәр Нимгр мөрн тергәр йовжана. Тер тө- ләд, хош деер һанцхарн үлдсн деерән, кеер йовх хөөдиг хәләх зөвтә болвв.

— Сән идгәс хөд холд одхн уга, болв ар- даснь хәләһә бә, — гиҗ Бор Цәвдирович тергн деерән һарад суужаһад, зөвәр уужмд йовсн хөөдур заачкад, нанд дәкн нег давтҗ келв. Тедниг йовад нег час болснас авн хур үсәрәд орв, үдин алднд нигтрәд улм гүдв. Тарваһад идшлж йовсн хөд баглрад, ормасн көндрх бәәдл һархла, адһҗ, шаһаһан цокдг ут болн

52

нәннь башмг дорас һарна гидг тер. Би йөрә- жәнәв, терүгичн! Өвкнриннь авц алдад уга күн гидг тер! —гиһәд инәжәнәв.

— Чи бичә нааднд хүврүләд бә. Мини келҗәх үнн. Тегәд эндр шишлң тер төрәр хург болжана. Наадад Уташ Гахаевич эврән ирв болһжанач — гиһәд, Босха арһул келҗәнә.

— Үнәрий? Би иткжәхшив,— гиһәд үр күүкнәннь чирәһинь хәләхинь худл эс кел- җәхнь ил. Мана Советск күн, дәкн комсо- мольц гергндән һар күрнә гисн күчр үүл. Нам гергндән биш, ноха цоксн күүг бидн гем- шәх зөвтәвдн. Тииклә Арлтан комсомолын зергләнд бәәх зөв уга. Би әмтин түрүн болҗ, терүг бурушахар һаран өргхв, — гиҗ келҗә- нәв.

— Би, би яахан меджәхшив. Арлтаниг тиим аврлт уга йовдл һарһж чадх күн биш гиҗ тоолҗанав. Иткжәхшив,— гиһәд Босха тагчг болв.

— Бийинь юн гинә? — гиһәд, Босхад өр өвдәд жөөлнәр сурвв.

— Уташ Гахаевич күүндж. Бийнь цоксм үнн. Кесәрн кетн, — гиж келчкәд нань үгкелҗ өгсмн уга, — гиһәд келхләнь,, хоюрн эврәннь чееҗләрн күүндвдн.

Хург асхн зурһан часла эклв. Намаг хур- гин ахлачд суңһв. Хургт тәвгджәх төрин тус- кар совхозин парткомин сегләтр Уташ Гахае­вич манд иигҗ соңсхв.

— Харһатинск совхозин парткомин сегләтр үр Улановд. Соят селәнә эклц школын багш Мергнә Нүүдләһәс. Эрлһн. Апрель сарин 18 өдр мини залу, комсомолец Мергнә Аралтан согту ирчкәд, намаг гүвдснь баһ болад, эким түлкж унһачкад, һартнь бәәсн көвүг булаһад авчкад, алн алдв. Тиим кун комсомолын зерг- ләнд бәәҗ чадхмн аль угай? Мергнә Нүүдлә».

— Иим эрлһн мана парткомд орҗ ирв. Тегәд тадн комсомольцнр сәәнәр тоолад, эн күүнә зөвтә бурутаһинь йилһәд чик шиидвр авх зөвтәт. Арлтан совхозин сән гисн трак­торист, урднь гем һарһад уга. Болв Арлтаниг иим күнд үүл һарһх гиҗ санжасн угав. Арл­тан һарһсн гемән нууҗахш .Эрлһнд бичсн тоог үнн гиҗ келв. Хәрнь, эврән йилһтн, — гиһәд сегләтр ормдан суув.

— Арлтан, эврән босад кел. Яһад иим бузр нер бийдән зүүвчи? — гиҗ би келҗәнәв. Арл­тан ормасн босад, һазр хәләҗәһәд:

— Уташ Гахаевичин келсн үг деер нанд немдг арһ уга. Эрлһнд бәәсн үгмүд чик. Мини гем, — гиһәд келхләнь, халун һал күргсн мет хойр урлнь чичрәд одв. Гергән цокад, күчн модьрун чидл үзүлнә гисн тәвж өгч болшго һудл, болв хамдан бәәхәр седсн гергн, эврә-

53

өгхмн гиж келв. Тернчн чик. Мел нег учр угаһар кү цоксн болхий? Юн гиж келелч. Бос­ха йирин үг келх уга. Хаалһ бас үг келхн уга. Болв йосни төлә сурх кергтэ», —гиж санад,-— Хаалһ, үг келнчи? — гиһәд, нүдән өргхинь. энчнь босад зогсчкж, хойр халхнь балм кевтә улаж. «Көөрк урднь чирәцҗ үг келж үзәд угадан ичжәнә» — гиһәд санчкад: — Нә кел. кел — гиҗәнәв.

— Би, би келнәв... гиһәд келчкәд, цаа­ранднь үг келж чадлго бәәҗәһәд: — Арлтан гем уга. Комсомолас һарһж болшго. Комсо­молас һарһхла үкснлә әдл—гиһәд келхләнь, эндәснь Эрднь:

— Хә-хә, Хаалһ чи ода бийнь пионертән бәәхмн биләч. Энүнл юун күүндвр болжахинь меджәнчи? Чамаг бийичнь цоксн болхла яах биләч? — гиһәд, наад бәрх бәәдлтәһәр инә- җәнә.

— Хаалһин улажасн чирәнь цәәһәд, хойр нүдәрн Эрдниг зөрлцәд хәләчкәд:

— Комсомола урднь бәәснь үг келтхә, шин орснь бичә келтхә гисн йосн уставд уга. Тиигх- лә би танла әдл бас эврәннь ухаһан келх зөв- тәв. Арлтан яһад тер болен йовдлиг нууҗа- хинь меджәхшв. Мини ухаһар болхла, комсо­молец күн чик болв хаҗһр болв үннинь келх зөвтә. Тегәд би эврәннь медсән танд келхәр бәәнәв.

Тер эрлһнд бичәтә бәәсн апрель сарин арвн нәәмнд үдлә, би хотан уучкад, көдлмштән од- хар седхлә, эк гертән уга бәәж. Үүдән онь- слчкад, түлкүрән өгхәр хәәһәд Арлтанад ирх- лә, экм теднәд бәәж. Дәкәд теднәд бө Зодв бас бәәлә. Асхн гертән ирхләм, экм иигж келв:

Арлтана һунта көвүнь оньдинд гемтәд бәәнә, эн хавр эклснәс нааран һожа. Тегәд эмчд одлго Зодвд үзүлхәр авч ирж. Намаг һарсн дару Арлтан мөрн тергән һаза зогсач- кад, көвүһән Харһатин эмчд авч одхар седсн бәәж. Гертән орж ирхләнь, орн деер суусн хадм экнь көвүһинь теврчксн, хаҗуднь Зодв күзүнднь алг деес боочкад тәрндәд бәәдиж. Арлтан орж ирәд, деесинь шүүрч авад, тер- зәр шивчкәд, хадм экәсн көвүһән булаж авад һархар седхләнь, Нүүдлә гүүж ирәд, үүдн хоорнд зогсчкад һазаран тәвдгочн. Тегәд гер- гән түлкчкәд, кәвүһән тергн деерән суулһж авад, Харһат орж. Болснь тер! Дәкәд тер «хар кел утлсн», дееснә тасрхань мана чу- ланд кевтнә, худл гихлә одад хәләтн, — гиһәд, Хаалһ сууж одв.

— О, о, юуна келн тернь? Харий аль ца- һаний? — гилдәд, әмтн шууглдад одв.

Мана Соятд көгшн өвгд-эмгд хая-хая

54

ямаран ухата бәәх, юунд шүтдгнь, кениг итк- дгнь, юунд шүлтдгнь манд йилһм уга биш. Тер дотр коммунистнрин болн комсомольцн- рин гер дотр бурхнд бөөд иткәд, зальврад бәәхлә, бидн тагчг бәәх зөв угавдн. Арлтан чини нег эндүчн, гертән болен йовдлиг нуух- ларн, һазаһас орх кир халхлжанав, гиҗ бичә сан. һурвн-дөрвн сардан гемтә көвүг эмчд үзүллго, бөөһәр хәләлһәд бәәһәд бәәдви? Кемр- җән үкҗ одхла яхмби? Хойрдгч фермд бәәдг Хулхачин Церн торһн киилг ирсн һанцхн күүкән эмчд үзүллго, Зодвар эмнүләд, алдч- квш. Гергән эс цоксн болвчн эртәр эмч авч эс одсн чини гем, һанцхн эн йовдл биш, хөөнь- нчн иим төр Соятдһархла, тадн нүдән аньчкад хажуһарнь һарх зөв угат. Хурл-ховргт, бөөд шүтлһнә, аля-азд йовдлин өмнәс тадн йоста дәврлһ кеҗ, тер хорта өвсдиг, әрә үзүгдм бийәрнь, уңгарнь сөңглх кергтәт. Арлтана тускар эврән хәләһәд медтн. Гергнь комсо- молк биш, тер төләднь сельсоветүр дуудул- навдн. Бурхнд иткдг, бөөд үзүлдг улс мана күүкдт ямаран сурһмж өгхмби? Бидн күүндх зөвтәвдн, — гиһәд, Уташ Гахаевич үгән чиләв.

Нә юн гиҗ санҗанат? Эрдни урдк келсн үгән үлдәнчи? — гиҗ сурвв.

— Уга. Би урднь келсн үгән хәрү авча- нав. Миниһәр болхла, Арлтан түрүн авгтан нуулго үнинь келхмн билә. Тегәд, үниг нуу- хар седсн болн эврәннь гертк улс эндү йовдл- муд һарһад бәәсиг үзсн бийнь тагчг бәәснднь, Мергнә Арлтанд догшн шоодвр өгхмн, — гиж санжанав гиһәд Эрдни келв.

— Нань кен үг келхәр бәәнә? Угай? Тии- гәд цуһар нег дууһар Эрднин сүл өгсн үглә зөвшлцхәв. Тиигж мана «ЧП» чилв.

Босха бидн хойр хамдан хәрж ирввдн.

— Би Арлтана төлә икәр байрлҗанав. Яһвчн теднәннь залинь медн, эврән зөрнә гисн сән йовдл — гиҗ Босха келв.

— Миниһәр болхинь, дала ик геройств һар- һад орксн йовдл уга тер Арлтанчн, — гиһәд, зөрц Босхаг хордахар келвв.

ЭКИН ТУСКАР БАС НЕГ

Экин зүркнәс даву Эңкрнь альд бәәдв?

Энүг эс медснәс Эндү даву бәәдв?

Ардан үр үлдәснәс Алдр төр бәәхий?

Экин күргсн тусас Элвгнь йир бәәхий?

Элә болад, деермдн Элкдж харад өсгсн, Экин тускар хәәрлж Эс келхлә-эндү.

Тер темдгтә цагт Теңгр, һазр чичрхд, Делкән сүүлин дән Деегәр харлҗ ирхд.

Җирһләс эк эртәр Җирнҗ одсн учрар, Тачал ардан үлдәсиг Тана үрнтн меднә.

Хажудтн уга бийм, Халун сүл әмсхлитн Хавлж соңссн болад, Халун нөөртән зовлав.

Зүркм мини бульглад, Зүсләд таниг зүүдлләв. Келсн герәситн нанд Кеерин салькн күрглә.

Нарт делкә деер Нас зүүснәс сәәхн — Нань жирһл уга гиж Намаг та сурһлат.

Ард үлдсн үрнтн Ачнритн өсгж бәәнә, Төрскн шин теегән Төр күцәж бәәнә.

Та делкәд нандан Таалврта экм биләт,

Тана өгсн сурһмжар Татж жирһл бәрләв.

Күмни сәәхн тоотиг Күндлдг нанд дасхлат, Үнно төлә зүткдгиг Үрндән бас дасхлат.

Бәәхтәд зуһуддг угаг, Бәргиг муулдг угаг, Эврән бийән күндлдгиг Эвтәһәр нанд дасхлат.

Хавр ирх болһнд мел Хамтхасд шуугж дуулна, Күчтә бут-модшң мел, Күмни жирһл деврнә.

Намчта хаврт кеерчкәд, Намр ирәд уга бәәтл, Эрт шарлсн хамтхасншн, Эрвәтрж нүдндм үзгднәт.

Тана суусн ик күдр Талвасн ац деернь Шин хаврин түрүнлә Шимлдж бүчрмүд урһва.

Уралан жирһлтн йова, Урсхл хурдар гүүһә, Тег урдкарн сәәхн Тер нартаһан бәәһә.

Нарна урһц дорас Намчта цецгәс урһна, Уужасн тана булгтн Урсад, одачн бәәһә.

Кемр эндр зүркм Кезт болвчн нег Геедрсн таниһән санж, Гейүрәд одсн цагт,

Шулуһар, күүнд үзүллго, Шугшад чигн авнав.

Уутьрсн чееж сарулдад, Урдк кевтән талвана.

ЕВДОКИЯ

— Та һалд шатҗасн буудя үзлтә? —гиҗ Евдокия Александровна намас сурн цеңкр теңгрин өңгтә нүднәннь гүн хәләцән тогтнулж, холин соньн тоомсрт авлгдв. Дарунь, мини хә- рү күләл уга, — би үзләв, терүг үгд багтаж келж болш уга сүртә юмн... Улан һалд тедн шатхларн — буудя болһнь негл әмд әмтә кевтә һал күрхлә өсрәд-өсрәд хуухрад шатдг бәәж. Негл хүүрә дәр мет ширд-ширд гиһәд дәргәд йовна. Би бас күн болҗ терүг түрүн эшн 1942-4 җил дәәнә цагла үзләв. Эврәннь зәңг- зә залһлдана часТьтаган тиигхд би Георгиевск станц деер хортнла кежәсн ик сөрлцәнд орлцж йовлав. Тиигхд фашистнр Ар Кавказар дәв- рәд аашсн, манд нег чигн ишкм хооран бичә ишкҗ һартн гисн заквр бәәлә. Мана частин сапермуд фашистнрин орж ирх төмр хаалһс хамхлж йовцхала. Хортн деерәс ирәд бомбдад бәәдгнь келдг арһ уга билә. Тер станц деер кесг платформсд дүүргәд хүүрә шар алтн бол- ен айта гидг буудя ачата бәәлә. Генткн бомбин дун тачкнла, дарунь буудяд һал орад одв. 0, тер буудян шатлһиг үзчкәд, һашутсн зүркән кезә би мартхв! — гиҗ келн дәкн Евдокия Александровна гүүнәр саналдад, келврән тү- дәв.

— Тиим болл уга. Кедү күүнә күч-көлсн тер! Дәкәд ямаран харм хот, нег үлү дәәнэ цагла...— гиж мини уханд дәрвкж бәәсн һал Евдокия Александровна келврәс үзгдв.

— Тиим. Мел тер кемәс авн мини өшән фа- шистнрт нег үлү холвадан өслә,— гиж Төрскнә дәәнд орлцсн Евдокия Александровна дәәнә тодлвран эклв.

1930-4 жилмүдт парть болн мана прави- тельств колхозин тосхлт босххар селән-һазр- мудар хөрн тавн миңһн кү илгәснә негнь— Дойников Александр Авксентьевич бәәсмн. Ставропольск крайд олн-жилдән көдлсн эднә гер-бүлнь сүл җилмүдт Пятигорск балһснд бәәцхәсмн.

Дән эклдг җил теднә күүкн Евдокия Алек- сандровна арвдгч классд дасад чиләҗ бәәлә. Баахн күүкнә седкл дотр күсл мел дүүриг бәәсмн. Кесг зүсн эрдмин сурһуль эн шүүһәд, кесг зүтклдән, кесг шог чигн һарад» аш сүүлднь күүкн эмчин сурһульд орх

56