руководство республики во главе с первым секретарем обкома КПСС Б. Б. Городовиковым уделяло посто­янное внимание Дням российской литературы. Печать широко освеща­ла выступления писателей, радио и телевидение — также.

Были ли минусы? Пожалуй, кое- что можно было сделать и получше.

По справедливому мнению дирек­тора Бюро пропаганды Союза пи­сателей СССР Д. Ляшкевича, ездив­шего с нами, было бы полезно зара­нее подготовить читательские конфе­ренции о творчестве отдельных

крупных писателей и поэтов или по поводу их последних произведений. Например, интересно было бы об­судить с калмыцкими читателями ро­ман «Липяги» С. Крутилина или сбор­ник стихов Я. Смелякова «День Рос­сии» и т. п. Но это не было сдела­но. Работа шла больше вширь, чем вглубь.

В целом, однако, можно с уве­ренностью заключить, что Дни рос­сийской литературы в Калмыкии оставят заметный след в культурной жизни республики. Не пройдут они без пользы и для творчества гостей.

О лн-э м тнэ б илгэ с

Басңһа мукөвүн эн җил йир наслхмн (1878-1944)

Хальмг олн-әмтнә җаңһрч, СССР-н бичэчнрин член Басн- һа Мукөвүн хальмг жаңһр меддг цөөн җаңһрчнрин негнь бәәсмн.

Ик баһасн авн Басңһа Му- көвун урн-үгии ундн болен жа- ңһрар соньмсад, ухандан, сед- клдән шиңгрәһәд, ОЛН-ӘМТНД терүгән тархаһад оньгинь ав- лад йовж, җаңһрч Мукөвүн гидг нер бийнь авемн.

Түрүн болж 1935-жил Дал- вңгин района олимпиадт жаң- һрч болж орлцад, Олимпиадин негдгч орм эзлв. Дарунь, 1940-4 жил мана алдр жаңһрин 500-н жилин байрин өөниг дел- Гү орн-нутгар темдглж бээхд, хальмг республикин жаңһрчн-

рин конкурст хойрдгч орм эзлемн.

Тер жилмүдт Баснһа Мукөвүн олн меддг жаңһрин арвн хойр бөлгәс талдан, шин зур- һан бөлг меддг бәәсән келж өгсмн. Тер бөл- гүднь 1940-4 жил барлгдад онц дегтрәр.һар- смн. Дарунь 1941-4 жил «Харал» гиж жаңһ- рчин бийиннь үүдәсн поэмин болн шүлгүдин хураңһу барлгдҗ һарв.

Сүл җилмүдт хальмг рес- публикин НИИЯЛ-н жаңһрин әңгин ахлач, филологическ по- мин кандидат Кичгә Төлә Басңһа Мукөвүнә тускар гүн¹ номин жинҗлт кееҗ «Җаңһр» гидг дегтрт тодрхаһар Басңһа' Мукөвүнә тускар нүр үг бичҗ, жаңһрчин зурһан бөлгиг ши- нәс соньнар барлҗ һарһв. Тал- дан нег дегтрт научн көдләч II. Сангаджиеван бичсн «Дҗангарчи» гидг дегтрт бас Басңһа Мукөвүнә бәәдл-җирһ- линнь тускар тодрха барлгдж һарла.

Җаңһрчин бийиннь әмд цаг- там олна хург-төрг, байрин өөнд келсн цецн, билгтә халун үгмүднь болн йөрәлмүднь

мана советск хальмг литератур күндә зөөр болж хадһлгдна.

Басңһа Мукөвүн 1944-4 җил өңгрв. Болв, жаңһрчин дун алдр жаңһрла хамдан олн-әм- тнә жирһлд мөнк әмд.

Дора бичәч Доржин Басңгин бичсн соньн соңгсхвр, җаңһрч Басңһа Мукөвүнә тускар барлҗ бәәнәвдн.

28

«Җаңһрин» болн жаңһрчнрин тускар ухалад оркхла, мини өмн иим зург үүдәд үзг- дәд одна: Эңг-шаҗ уга өргн тег суняһад, үргл- сн дүртәһәр кевтнә. Энүн дунд, ард-ардасн көөлдәд, мошкрн доль- галҗах теңгсин усн мет, аю талан һанхж нәәхлсн цаһан өвсн. Энд-тенд бүчмд харһх хаалһ үзгдхш. Эргнд нур, һол гиж медгдхш. Төгәлңкд зовкд цең-

кртсн теңгрин зивг көкрсн һазрла нииләд, цаа- рлад, уужад, тасрхан уга алтрсн зег болж, не- гт үзгдәд, негт нүдни харанас алдрад холҗна, Тиигжәтл генткн җирлһнә буслсн дольган заа- гас жирс гиж һарч ирәд сүрг гөрәсн сүл дах- лдж хурдлад давад одна...

Минь иим кевәр Бумбин орна һазрин зах бичкндк мини серлд, кеер зурмн толһа деер сууһад, «Җаңһрас» нанд түрүн болҗ хөөч өв- гнә келж өгснәс мөңкинд тодлгдла.

Җаңһрч ода илт бәәх орна тускар, эргнд бәәх әмд баатрмудин тускар, мана дунд сүр- гәр идшлсн акт адуна тускар келҗәх болҗ нанд иткгддг билә. Юңгад гихлә, өвгн келсн хамган дегд тодрхаһар, зүс-зүркинь, өңг-дүр- синь, онч-заңгинь кецү кевәр лавга меддгәр, мел өцклдүр, өрүнә харһад һарсн метәр кел- җәх болж нанд сангддг билә.

— Не, эн Җаңһр, Хоңһр, Санл, Савртн те- гәд альд бәәхмб? Манахнур нааран яһад эс ирдви!— гиж сурсн, мал хәрүлдг нәәмн на­ста көвүнэ сурвр хөөч өвгиг икәр соньмсулсн бәәдл һарсн уга. Лотран әрә мусг инәчкәд, хавтхасн түңгрцгтә тәмк һанз хойран һарһж авад, адһм угаһар һанздан тәмк нерәд, һал тәвж авчкад, тедүкнд йовсн хөөдән эргүлж хәләчкәд, генткн сана авсн кевтә, көвүнә сур- врур хәрү эргв.

— Хәәмнь, кукн, тер улсчнь ики кезәнә нег цагт бәәсн болжана. Болв дәкәд чигн тедн үүдх, ирх. Теднчнь, үкл уга мөңк улс болжа- налм. Ода нам ирчксн чигн болад бәәх,— гиж келәд хөөч өвгн негл «Өөрдҗ йовну — угай тедн» гиҗ тоссн метәр нүдән өргәд, уужмиг эргүлж хәләв.

— Авһ келлтн, тедн яһҗ үүдсп бәәсмб?

— Үкл уга мөңк, үрглҗ төвкнүн бәәдг Бумбин орна өшәтнр цуһар даргдад, ниргсн мөрдин туруна ә теегт тагчкрад одсн ик кезә- нә, эрднин экн цагт, алдр нойн Жаңһр эврә

бодңгудтаһан дәәлх дә- эсн уга болад, гөрәлх гө- рәснуга болад, Бумбин орн-нутг, буднд булхсн мет, нам шир болад тагчкрад одсн санж.

Тиигжәсн цагла ор- члңд уга сәәхн, әрүн шагшавдта Рагнь — даңнь күүкн генткн орж ирәд, Җаңһрин өргәд долан дуңһра кү- цәд нәр-жирһл кежәсн баатрмуд дотр, алдр нойн Җаңһрин, энүнә әмн мет баатрмудин,

олн өшәтиг дарсн сүртә бәәр бәрлдсин тускар, үкл уга мөңк, үрглҗ хөрн тавн насар бәәдг, сер-сер гисн салькта, бүр-бүр гиен хурта Бум- бин орна тускар дуулдг болна. Тер күүкнә ду- улсн уйлһта, өргмжтә сәәхн дууна айст эргнд цуһар сергж, тиниһәд, будн талрад, Бумбин орн җирһләр дүркләд оддг болна. Тиигж» кукн, мана «Җаңһр» гидгчнь үүдсн болдг. Тегәд чигн тер Җаңһра баатрмуд мет, энүг сонссн күүнә чееҗнь уудад, сарулдад, байрнь делвәд, омгнь өөдләд, ухан-седклнь цеврдәд оддг бол- жана. Терүнәс нааран жанһрчнр үүдәд, Җаң- һриг дасад, мартл уга үй кедүлж тееһәд йов- сн болдг.

Өвгнә келснь нанд ик гидг өврмҗ болад, байр-бахмж үүдәд, седкл уудсн болад, эн ор- члң деерк хамг сәәхн жирһл цуһар мини гих саиан орад одв. Болв тиигхд нанд юн бәәсн? Көлсн ивтрҗ толңтсн киилг, киртә шалвр, көл нүцкн йовн гиҗ хурһн зузанар әәрстсн тавг. Күүнә малын ард һартан бәрж дахдг харһа уньна хуһрха өөрм кевтлә.

Болв өвгнә келсн магталмуд соңсх дутман, улм-улмар ухан-седкләр авлгдад, өдр-сө уга терүг давтж келдг болад, тер билгин гүүнәс зөөриг, кевкүрәр шүүрджәх метәр, шүүрдәд, шүүһәд авч ирәд, өмнчнь үзүләд, медүләд ке- лдг жаңһрчнр мет болх күсл чееҗиг дүүргәд, седкл авлад йовдг билә.

Терүнәс нааран олн жил давб. Ода чам- ла әдл, иим баһчудт «Җаңһриг» келх болһн- дан, тер хөөч өвгнә дүрсиг саннав. «Җаңһрч» болх хаалһ мини өмн тиигж эклсн юмн билә гиж келәд, Басңһа Мукөвүн зәмлж суусн хойр өвдгиннь үдиг хойр тохаһарн тохалдн, үй болһнь устж бөдүрсн мет һариннь хурһ дарн, буурлтад одсн экц шалуһан гедргән дарж иләд, хоолан ясж сарулдхв.

Эн авцарн болхла, цаарандан «Җаңһрин»

29

Эн йовдл болад олн җил давен бийнь ода күртл, минь эндр, мини өмн эврә илт дүрсәрн хойр нүдндм үзгдҗ тодлгдна.

Эн деер келгдсн тасрха «Җаңһрин» бий­иннь түрүн төрән авсн бөлгәс». Театрин сцен деер келҗәхнь җаңһрч болн келмрч Басцһа Мукөвүн.

Басңһа Мукөвүнлә мини түрүн харһсн ту­уж иим билә:

Хальмгин нер туурсн эпос «Җаңһрин» 500 жилин өөнд белдвр кегджәх саамла, 1939 жи- лин намр республикин өнцг болһнас жаңһ- рчнр Элстүр цуглулгдж авч иргдлә. Тедн дунд Авһнр әәмгәс — Козан Анжука, Ик-Чонсас— Чован Ара, Чилгр-Цатхлас — Саңһан Леежн. Ик-Цоохрас — Шавалин Дава, Далвңгас Бадмин Мөңкнасн, Басңһа Мукөвүн, Ончха Эрктнәс — Көкин Кооку болн Җанахан Җуг- лжан ахта ирлә. Эдн цуһар Җаңһрчнр гих нег нертә болв чигн, «Җаңһриг» келлһнә чимл- һәрн өргмжтәһәр дууллһарн, магталта келнә билгәрн, соңссн күүни оньг авлҗ чадлһарн хо- орндан ик ончта билә.

Хоолиннь әәһән икәр өөдлүллго, нег җии- син айстаһар келдг Козан Анжука, эврән домбр цокн дахулад һооҗулад дуулдг Чован Араһас өвәрц болдмн. «Җаңһриг» чеежәр дас- сн дарлһшар биш эврәннь бийәсн ухалад һар- һад келжәх дүрстә Санһан Леежн болхла, ча- стр дууна еңгсг айс өргжәх метәр нәрәд өөд- лүләд, утар татад дуулдг Шавалин Давала әдл биш билә. Әрә медгүлгәр урсҗах һолин усна жисән мет деләнәр, санамрар келдг Җа- нахан Җуглжан болхла, «Җаңһриг» дун биш, тууж метәр товчлад келдг Бадмин Мөнкнасн- ла дүңцүлж болшго, эврә туслң янзта болдмн.

Тиим болв чигн, тедн цуһар «Җаңһрт» ухан-седклән өгәд дурлчксн, тернь уух хотнь, унтх нөөрнь чигн болж тохрсн, әвртә, ачта улс болж медгддг билә. Тегәд чигн теднә ам- нас һарсн үгиг би, эрднин шур-сувсар эргәд күрләд урсдг Бумб далан урсхл мет таңсглж тосж соңсдг биләв. Тер йовдлиг би, мини бий­им билгин өслтд үнлж болшго әвртә ИК НИЛ- ЧЭН хальдасн харһлцан билә, гиж үнлж, онь- дин бахтнав.

Олна амн үгин күңкл билгин өткн өрм мет бәәсн тиим өвгдин өмн сууж, сурж, соңсҗ йовна гиен кен чигн бичәчин насн жирһлд ик гидг туста, эрк-берк йовдл болж һархнь дөг- жәтл уга лавта үнн.

Теднәс хуучна хальмг кесг олн тууж, түүк, дун, үлгүрмүд, туульс бичҗ авгдла. Тер җаң- һрчнр дундас эврә билгтә хурц келәрн, сарул тодрха тодлврмударн, сәәхн дарлһшта келл.

30

гталарн, өргмжтә чимлһәрн, эврә онц туслц нәәрүләрн «Җаңһрин» аль чигн бөлгәс дутш- го ке, дүүрң күцц болчкад нигт. Эн бөлгүдиг Басңһа Мукөвүн урдкас соңссн деерән эврә бийәсн немәд, чимлпинь сувсрулад, нигтрүләд йовснь соңсад орксн саамд ил медгдәд бәәдг билә.

Тер төләднь чигн хальмгин бичәчнрин нии- цән, Басңһа Мукөвүнә тер ач-тусиг тоолад, нер туурсн җаңһрчиг Советск бичәчнрин ниицәнә членд орулж авсн мөн. Тиигж күндтә жаңһрч җирн һурвн настадан бичәчин күндтә нер зү- үж, Александр Фадеев һаран тәвсн бичкн, хар булһар һадрта билетиг таңсглж, торһн аль- чурар ораж, зүркн туск хортан дүрж, өрчдән шахж; чеежнь байрар дүүрч, өлзәтә йөрәлән өргж тәвж, нүднь байрар инәмсклсн дүрсинь би оньдинд хадһлнав.

Аш сүүлднь, Җанһрч Басңһа Мукөвүнә тускар келжәх амни цөөкн бүлән үгән ашлж товчлхд зокаста тер жаңһрчас бичж авси «Җаңһрин» нег бөлгт иим үгмүд бәәнә.

«Темәтә күүһинь

Тошулн келдг, Мөртә күүһинь Мохан келдг, Моһа келәр хатхн келдг, Модн келәр гүвдн келдг, Таалур цаһан өргн дорнь Орн бәәҗ келдг. Тажин мөңгн шалуһинь Илн бәәж келдг, Келн гиж Келнәни арсан барсн, Келсн үгән Кевтнь эвтнь дарн гиж Таңнани арсан барсн, Бесгргнә бозас бүтсн, Бетктә Шар күүкнәс һарсн Келмрчин көвүн Ке нойн Хо Җилһн.»

Эн үгмүдиг умшх болһндан, Басңһа Му- көвүнә келсн бөлгүдиг бичж авлһнд экн ор- лцҗ йовсн нанд, эн Хо Җилһн нойна туск магталиг, мел тер жаңһрчин бийиннь туст бас тиигж келж болхмн биләл санан минь ода бийнь хөөн-хөөнән гиһәд, һуч шаху җил урд санчксн давтха болад, батрад йовна.

Диг 90 жил урд, шар-шора бар жил (1878 ж.) Хархус нутга хәәрң үлү гидг һазрт үүдн бүтж төрсн, мана чишлго алтн булгин эктә зөөр болен әрүн суут «Җаңһрт» эврә ту- ужлгч немр орулсн Басңһа Мукөвүн тиим би­ло. Билгтин нернь хальмг келн улсинь эрдм- ин туужд оньдин бөклго, мөңк алтар чимгдж үлдхмн.

31