19
4 1 Җ
И
Л
Тер
цага Москва... Тенкән
уга
үүмән.
Тоолж
болшго геевр, Тедниг бичхд күчр.
Болв,
мини үүрмүд,
Бичә хүврәтн седклэн,
Тер жилин тускар Тадн хадһлтн
зүркндән:
Мел
заль мет, Цевр жил билэ!
Мек-тах
тоот
Церд
шалдаршн күүрлә.
Хортна
нүднәс
далдлҗ Харцһуһар балһсан халчллавидн,
Хату
тер жил
Хамцан
бидн үзләвидн.
Зормг,
иткмж хойрар Зүркән
оларн
батллавидн. Алмацлһта
тоотыг
бидн Авад шивдг билэвидн.
Җил
насн,
үүлдвр
Җирһл мет
цевр билэ, Тер жила бээдл
Тодрж
седклд үлдлэ:
БУЛАТ
ОКУДЖАВАЮлия нейман
Теңгрин цеңкр көдәд Телүрсн аэростате көвлднә.
Ца, хортн! — гиен
Цацмдулж адһадг хэәкрлһн...
Хортн эрлвэ!— гиен Хәрү төвкнүлгч дуудлһн...
Төрскни гражданин — гиен
Темдгтә даавран медлһн
Түрүн болж тиигхд Төмр батар ухалгдла.
Орчулснь Инҗин Лищ.
■
Мини
балһсм
унтжана. Мини
юн төрв
энүнд?
Мини
бичкндк
— көвүнь, бачм зарцнь боллав терүнд,
Салдснь чигн биләв, еанхнь ялчнь чигн
биләв...
Болв
цань уга соньнар нанд тер дурлдм.
Болв
цань уга сагар һаран нанд өгдм.
Эгл
өдрлэ нама үздмн, байрта өдрлә
мартдмн.
Кемр
нама угадм, кемр өңгрж гихләм, Кезә нег
өрүн һундлта хәәкрж балһсм серхий?
Хүвтэ
күүкд улсан зовлңгим хувацулхар
илгәхий?..
...Болв
өдр ирвэс балһсндан улм цеврәр, догшар
дурлнав
Байрта
күслән
тер дурнасн тосхнав.
Нанд
хәрү керго, харм чигн төрхшв:
Нанла
мини
гитарм,
нанла пачк сигареты.
Орчулснь
Саңһҗин
Бося.
23
ГЕННАДИЙ
СЕМЕНИХИН
ТЕЕГИН
У
УҖМД
К
е л в р
Дәәлдәнә
үүмәнд отрядасн
сален һурвн
салдс
эврәксән
хәәҗ күцхәр, бәәсн чидләрн адһҗ, Көк
тсцгсин көвәд бултсн Яндг гидг селә
темцҗ, эжго теегин ууҗмд йовцхана. Үвлин
киитн
салькн
өмнәснь хәркләд, эднә чидлинь барна.
Салдс
улсин эдлдг шөлн эднд күсл болҗ сангдна.
Өргн теегин аһуд әмтә юмна баран
үзгдхш,
эргнд дүң-дүлә. Салдс-
мудт
нег-негнәннь көлин ә, кен-негнәннь ки-
иллһн соңсгдна. Эднә ах гиснь һуч әрә
һарсн наста
матрос. Нернь
Василий.
Зөвәр
урһчксн нигт хар сахлта, хар үснь
махлаһаснь һарад, маңнаһинь бүтәҗ.
Элңкә охтр кожанкта, то- оснд хатсн
хардһр һоста, өндр нурһта, хатмл урһцта,
болв чаңһ-чиирг дүрстә. Хойрдгчнь
Василяс невчк маштг нурһта, болв өргн
дар- дһр ээмтә. Энүнә нернь
Галушко, дала медрл-
тэ эс болвчн даңгин үг келәд суухдан
дурта
күн.
Чирәннь өрәлииь шар сахл эзлсч энүг
кедүтәһинь медҗ болшго, болв ядхдан
һуч һарсн наста
залу. Туулан
арсар кегдсн мах-
лань элңкәдән
орсн болв чигн эзнәннь шарһ үстә толһаг
киитн
салькнас
халчлҗ йовна. Энүнә келсн үгмүднь украин
орс хойрар сем- ргднә. Үүлдврәс сул
цагтан үг келхдән дурта болдмн, нег үлү
делкән революции
тускар
за- лху угаһар, утар бурдмн. Эннь терүнә
седкл авлсн төр. Күүндхәр седсн күүһән
хаҗудан суулһад, ээм деернь күдр һаран
тәвәд, үгән эклдмн.
—
Иим
төр болҗана, иньг, мини
тоолв-
рар болхла... Айдҗа, чик болдгар, ахрар
келҗ үзсв... Дәәг бидн төгсәх эсий?
Төгсәхвидн. Тернь йирин ил. Цаарандан
яахмби? Цааран- дан удлго делкән революц
эклх мөн. Делкән революц! Чи, хәәмнь,
тер
юн гидг юминь
мед- җәх угач.. Терчнь, хәәмнь, әвртә
керг, о-о де- гд ик төр. О-о,— гиһәд, утар
татад хумха хур- һан шовалһад, деегшән
өргҗ сегсрдмн.
Эн
иигәд келә бәәтл өөрк күнь өндс бос-
дмн. Галушко
терүг
дахн босад, һараснь бә- рәд, хәрү суулһхар
седәд, чаңһур келдмн:
—
Невчк
суужа,
иньг. Хамаран адһҗахм-
чи?
Би чамд күцц келәд угалмн. Юун? Цол уга?
Нә тиим болхла, хөөннь күцәж келсв.
Пехотинец
Галушко будрг
авьяста болдг- инь отрядин улс цуһар
меддмн. Тегәд негн та- лнь тер өөрдж
ирәд: «Ай,
иньг,
чамд келх үг бәәнә» — гиһәд, эклхләнь,
тер цаадкнь өмнә- снь иигж келдмн:
—
Меднәв,
ю келхәр седҗәхичнь, меднәв... саак
делкән революц.
Эргнднь
бәәсн улс элк-хатад инәлддмн. Галушко
цухлдсн
дүрстәһәр шар көмгстә нүдәрн хәләдмн.
Эднә
һурвдгчнь әрә хөр һарсн наста
халь-
мг било.
Терүнә
нернь Церн. Отрядт эн ирәд күцц сар
болад уга. Эн экн авгтан өөд уга, өрәл
әмтә мет бәәдлтә билә..
—
Эн
көвүнә медрлнь тату.
Поста рево-
люционн заль энүнд угала,— гиҗ Цернә
тускар
Галушко келдг
бәәсмн.
Цернә
тускар тиигҗ келдгнь учрта бәәсмн. Тер
ода
чигн тиим- бәәдлтәһән йовна: хая-хая үг
келнә, түрж йовх седклән чигн медүлхш.
Юңгад эн иим бәәдлтә болдгинь өөрк
хойрнь медж чадхш. Эн йирдән иим дун-шун
угави^ аль орс кел мууһар мсддгтән
иигҗәхмби,— игж тедн аҗглна. Церн
ямаран
чигн, байрта
24
чигн,
киләстә чигн үг келхләрн, йилһәс уга.
оньдин инәмсдг авьяста бәәсмн.
Эврәннь
цергин нег захинь күцхәр зүтксн эн
һурвн салдс эжго теегин ууҗмар һурвн
хонгин туршарт йовцхана. Хсйрдгч Яндг
эргмд эврәннь церг бәәхиг эдн меднә.
Дун-шун уга, дала
улс
уга тагчг ишкә гермүд хая-хая хар- һна.
һурвдгч өдрин асхн шидр бас нег тиим
ишкэ гермүдтә хотн эднд харһв. Терүнд
эдн амрлһ кехәр зогсв. Оңһрха ишкә герт
орма- дсн әәсн өңгтә медәтә күүкд күн
хойр бичкн күүкдтә бәәнә. Орсар үг
медхш. Церн терүн- лә эврәһәрн цөн үг
күүндв. Ю келнә?— гиж нөкднрән сурхла,
Церн инәмсгләд, һаран сажв.
—
Хальмг
цәәһәр тоонав гинә. Нань хот уга,— гисн
утхтаһар Церн цәәлһв.
Василий
сумкан
уудлад, көрә хар өдмгин өрәл һарһад,
әдл һурвн әңг кеһәд утлв. Эднә хотын
үлдлнь болад бәәснь эн.
—
Хәләтн,
өдмг чиләд хуурчана,— гиҗ Галушко
арһул
келн эвшәв.
Эдн
өдмгән идәд, эзн эмгнә чансн, юуһар
кеснь эс медгдсн, гөңгн цәәһәс нежәд
ааһ ууч- кад, саак кевәрн һарад, Яндг
темцв.
Бор
көрстә өргн теегин захнь бүркг өңгтә
декабрьск теңгрлә ниилнә.
—
Бидн
хаалһ алдад, тенхмн болвзго?— гиһәд,
Василий
саглсн
бәәдлтәһәр Цернәс сурв.
Церн
толһаһан зәәлж инәмсгләд, хуучрсн
өрмгиннь захинь өргчкәд келжәнә:
—
Зачем
баялся, таварш
Василь.
Хадить
восток
надо... Запад пайдешь — шурган. Баль-
шой беда будет. А за дорогу мне знать.
Я Церен тут много хадил, чабановал,
каждый лощин тут знает. Зачем вы баялся!
Вот так (он закрыл глаза руками) Церен
найдет Ян- дык. Яндык тут недалеко, палку
бросать можно. Вот... (он махнул
руками).
Галушко,
Цернә
келсиг
соцсжаһад,
өргн ээмән холькад,
эв угаһар
мусхлзв:
—
Чамд
даңгин
өөрхн, хәәмнь. Мод
ши- вәд
Яндгд
күргхмн
гиһәд, мана
седкл аадрул- нач. Үнәртнь
келхлэ,
Яндг кезә
үзгдхнь мед-
гдхш. Йовнач, йовнач. Көлсән
асхнач.
Янд- гин баран үзгдхш...
...Эдн
йовадл йовна. Теегин зах саак кев- тән
тенд,
холд бәәһәд
бәәнә. Ардан
хәләхлә,
бас
теегин зах үзгдхш.
Эргмд
тагчг эҗго
кө- дэ.
Эдн сөөни
туршар
йовцхав. Дарук едрнь эклв.
—
Ой,
гесн өлсәд
бээв,—
гиһәд
Галушко
матросин суумк бәрж
үзв. Тернь
хоосн. Галушко өргнәннь
шүрүн сахл
илв.
Наадкснь
энүнә
келснд
ду һарцхасн
уга.
—
Бәәсн
чидлән һарһад үкс гих
кергтэ, зогслһан
баһлхмн,—
гиж Василий келәд,
кө- лән чаңһар ишкв.
Асхн
өөрдәд,
теңгр харцһурад ирв.
Нарн ордг үзг
күрңтсн бәәдлтә болв.
йовхд улм кү-
чр
болад ирв, юңгад
гихлә, элстә һазр эклв.
Василь
һоснаннь
хаһрхаһар элсн
чикгдж йовхиг медв. Зүркнә
цоклһнь гудсн
болад, ки- иһән
авлһн күчр болад
ирв. Цаарандан энү^
нә нүднь харңһурад, унтх дурнь күрв.
Галушко
наадксасн
сәәнәр йовҗ йовна, юңгад гих- лә, энүнә
һоснь хаһрха уга, невчк арһта билә, болв
ут шинелнь көлләнь оралдад, ацан болж
йовна. Зуг һанцхн Церн нег кевәрн,
муурсан медүллго, һоодан йовад йовна.
Энүнә шатң- ха гилгр хар чирәһәс көлснә
ур һарна.
Зүн
үзгәс эклсн асхн харцһурв. Деерәс шу-
укрсн салькн, һазрас элс шүүрәд,
салдсмудын өмнәс бүргүләд цацна. Церн
тотхҗ зогсад, харңһу теңгрүр хәләҗәһәд,
толһаһан зәәлж саналдв.
—
Плохой
дел. Бальшой
шурган
сюда идет, таварищ Василь.
—
Хәләһич,
ямаран
шүрүи,—
гиһәд,
Галушко
салькнд уурлв.
—
Пайдем
быстро!— гиһәд,
Церн
урднь соңсгдад
уга
чаңһ
дууһар келв.—
Кибитка искать пайдем...
Эдн
үкс
гиһәд йовҗ йовад,
хатрлдв. Кек теңгсин
салькн
өрчәрнь
цокҗ шуугна. Элсн
сарҗңнад,
чирәһәр шавдад, захар орад бәә- нә.
Харңһу улм нигтрв. Эдн удан гүүҗ чадсн
уга, шалтглад одахн өндәсн Васильд нег
үлу күчр болҗ йовна.
Эдн
нег час шахуд
гүүлдв, болв хорһлх юмн харанд үзгдхш.
Василий
хоцрад
ирв. Әң- клжәх энүнә хамр-амн элсәр
дүүрв, чикнднь чигн
элсн орв.
Цаарандан
энүнә
толһань эр- гәд, нүднь харңһурад ирв.
Муурлһнд авгдш- гоһар седәд, Василий
бийән
чаңһана, күнд Поста
көләрн
хурдар йовхар чирмәнә, болв юмн болжахш,
чинәнь алдрад ирв. Энүг зөвәр холд
хоцрсиг үүрмүднь дав-деерән оньһжахмн
уга. Василий,
хәәкрәд,
үүрмүдтән әәһән өгхәр седв, зуг хооласнь
дун һарч өгчәхш. Хагсу урлнь әрә көндрнә,
үг келж болжахмн уга.
«Үүрмүдән
күцх кергтэ»
гисн серл
Василин
толһаднь
зервк орв. Эн үкс гиһәд, гүүхәр седв,
болв чадсн уга, генткн бүдрәд. киитн
элс элкдәд унв, шүрүн салькна шууган
соцсгдд- ган уурв.
Хойр
үүрнь, тотхс гиһәд, ардан хәләһәд, харан
эс үзгдхлә, хәрү гүүлдв. Василий
хойр һаран
деләд, элк-түлгүр кевтнә. Галушко
үкс
өкәһәд, эргүләд, терүнә чирәһинь деегшән
ке- һәд, гедргән кевтүлв. Толһа тустнь
Церн өв-
25
дглж
сууһад, Василин
ээмәснь
авад, өргн бә- әж хәәкржәнә:
—
Таварищ
Василь!
Давай, пашли
кибитка
искать! Поднимась,
таварищ
Василь! Идти будем!..
Матрос
унтад сержәх
бәәдлтәһәр арһул көндрв. Урлан тамшав.
—
Кө-вүд...
йовцхатн...— гиж Василь
ар-
һул шиигсн дууһар келв.— Би чадшгов...
На- маг үлдәчкәд йовтн... Арһ тасрв...
Үкжәнәв... Йовцхатн...
Церн
эгзңнсн
дууһар улм чаңһур хәәкрв:
—
Бросать
нет! Ставай, таварищ Василь. Давай
нашли,, кибитка искать. Поднимась,
таварищ Василь. Идти будем.
Матрос,
урлан әрә
көндрәһәд, гүүнәр кии-
ләд,
келжэнэ:
—
йовцхатн,
көвүд...
Би
чадшгов... Нама бичә
күләтн, йилһл уга
үкн
гижэнэв.
Йовцхатн...
Церн,
улм чаңһур
хәәкрнә:
—
Ставай,
таварищ Василь!..
Василий
саак кевәрн
арһул келнэ:
—
Чадшгов,
Церн. Меджэнчи... Чадшгов...
Энүнә
сөөлңкә дунь
эрэ соцсгдна:
йовцхатн...
Би иигэд... болжанав... йовцхатн. йирин
үкҗәх
нанас
көлтә
бийстн
укхт... һәргүд...
Би
унтх санатав... Әвртәһәр
нөөрм күрчәнә... Яһад иим халун цунцг
болжахмби?..
Церн,
әвртә гидгәр саначрхад, өсрж бос- чкад,
хәрү сууһад, өкәһәд, Василин
чирәһинь
хәләнә, ки авлһинь чиңннә. Тиигҗәһәд,
эн дәкнәс хәәкрнә:
—
Таварищ
Василь!..
Василий
ода кесг тенңкә
үгмүд келжэнэ:
—
Сазонов
бәрҗ
өгхн уга гиж би дацгин кедлг билүс...
Валя...
бичә
сүрд... Бичә ууль... Шав эдгх... Цасн...
Генткн эн цасн хамаһас ирв?..
Церн
чинәнь алдрсн дүрстәһәр босад, Галушко
тал ормадв:
—
Што
будем
делать?
Галушко
тагчкар
толһаһан һудылһв. Шу-
рун сахлта
энүнә чирә яһж хүврсиг харңһуд Церн
үзжәхш. Эн нег үг келв. Терүнд Цернә
седкл менрв. Зут
Церн:
«би хажһр соңссн болвзав. Тер
биш,
талдан үг Галушко
келен болвзго»—
гиҗ хулмадв. Тер
үгиг
Церн эс соңссн бәәдл һарһв. Галушко,
энд-тендән
хә- ләжәһәд, генткн
келснь:
«уйдем»
гисн
үг билә. Эн үг соңссн Цернә чирә яһҗ
хүврсинь, те- рүнә уутьхн хойр нүднь
яһҗ чирмҗәхинь Галушко
үзж
бәәхш. Церн, Галушкон шинелин хормаһас
батар атхад, сегсрн бәәҗ, эгзңнсн дууһар
хәәкрҗәнә:
—
Яһад
как
уйдем! Хамаран
куда
уйдем!
—
Яндг
тал...
—
А
Василь яахмби?!— гиһәд
Церн
улм чаңһур,
му
дууһар
келв.
Галушко
тагчкар һазр
хәләһәд зогсад
бэ- әнә.
Энунэ
шинелин хормаг Церн улм батар бәрәд,
унтсн
кү
серүлжэх кевтәһәр сегсрәд бәәнә:
—
Нет!
Бросать нет!— гиһәд
Церн
хээк- рәд,
чичрәд бәәнә.— Яһад уйдем?
Таварищ Василь лежит. Он живой! Нет..
Чабан Церен бросать не будет. Церен
бросать может овцу князя. А таварищ
Василь бросать не можно. Ты ходи сам.
Ходи сам, найди сам Яндыг. Церен не
будет себя держать...
Церн
хальмгаһар
чөклҗ сууһад, матро-
син толһаг
хойр
һардҗ
өндәлһәд, терүнә чи- рәһинь шилтҗ хәлән
бәәҗ, хәрклжәх салькн дотр хәәкрәд
келжәнә:
—
Таварищ
Василь!.. Таварищ!..
Матрос
бүтң
дууһар түңшәд, урлан
көнд-
рәв. Церн нег һаран терүнә күзүн дор
ору- лад, өндәлһҗәһәд, наадк һарарн
маңнаһинь илҗәнә. Талт-мултар орс үгмүд
келәд, Васи- лиг эн яһад болв чигн өндәлһҗ
босхх арһ хә- әжәнә. Тернь урлан көндәһәд,
нүдән секәд, серл оржах бәәдл һарһв.
—
Церн,
йов,— гиҗ сөөлңкә дууһар Василий
келв.— йов. Нама
күләһәд керг уга... Би йовҗ чадшгов...
Болв
Церн
цөкрж бәәхмн уга. Эн чичрн бәәҗ Василиг
өргәд,
хәәкржәнә:
—
Ставать
будем! Таварищ Василь! Будем ставать!..
Василиг
эн босхад, һазр
ишкүләд йовулв.
Матрос күнд
һарарн Цернә күзүнәс бәрҗ. Тернь
уйдҗ
матиһәд, чивтхләд, харңһу сөө- һин
уужмур,
хар сальк өрәд,
үүрән чирәд йовҗ йовна, нег
хәврһәснь
Василиг
бэрәд,
Галушко
тагчг
йовна.
Теегин
аһу дуң-дүлә, туү- нә дүрснь күүнә седкл
атылһня. һурвн сал- дс бәәсн чидләрн
чирмәлдэд, чирлдәд, йовад йовцхана.
Хурц нүдтә хальмг хәләһә-шилтә йовҗ
нег
бара оньһв.
—
Кибитка!—гиһәд
эн
генткн
байртаһар хәәкрәд, амнасн элс
нульмв.—Таварищ
Василь! Кибитка нам идет! Мы кибитка
близко видать!
Цернэ
хәәкрлһнд
матрос
агде гичкэд, тол- һаһарн
Цернэ
ээм дерлж салдав. Церн бээсн чидлән
һарһад, әрә гиҗ торж
йовна. Иигэд, эдн ишкә
герт
өөрдж
йовтл
Цернэ чинэнь тас- рад ирв. Ишкэ гер күртл
хөрн-һучн ишкм
ул- дсн кемд Церн, амнасн элс нульмчкад,
ара- һан
тачкнулад,
ууртаһар
келв:
—
Это,
может, шулма! Ты домама-шулма.
26