Олн
умшачнрин оньг авлсн, әмтнә керг-төрт
күтц хүвән күргҗәх мана күндтә бичәч
Дорҗин Басңг төрҗ һарад, тәвн җил болн
урн-үгин литератур?
батрад
һучн җил бол- жах өөн эн җилин апрель
са-
рин 5-д болв.
Доржин
Басңгин гүн тоолвр- та, җирһлин хурц
хәләцтә, нигт келтә урн-үгин билгәрн
төрәсн үүдәврмүд һучн жилин туршарт
баһ биш. Теднә һол утхнь кезә чигн күүнә
седкл- ухан чик сәәхн болж, эңкр со-
встск төрскн орн-нутгтан дуран болн
күчән нерәдхднь сурһм- җан өгнә.
Бичәчин
һучн җилин туршарт
үүдәсн
ода арв һар дегт- рмүд хальмг
орс
хойр келәр барлгдҗ һарсн бәәнә. Теднә
ик зунь шүлгүд болн
поэме. Сүл
җилмүдт Дорҗин Басңг «Чик
хаалһ»
гидг роман
хальмг ке-
ләр хойр дегтр кеҗ үүдәв. Те- рүнә түрүн
дегтрнь давен
1967
жилд Москвад
«Советская
Россия» гидг издательствд
барлг- дҗ һаргдв.
Бичәч
эврәннь шишлңг үүдә- врмүдәсн талдан
алдр орс би-
чәчнрин
Пушкинә, Лермонто- вин, Михалковин,
Алексеевич,
Маяковскин,
Шолоховин болн ах дү болгч Моңһл әмтнә
кел- нәс хальмг келнд орчулсмн. Кесгнь
теднәс онц дегтрмүд болҗ, кесгнь
хураңһудт барл- гдла.
Иргчдән
бичәчин үүдәх үүдә- врмүд өмнкәсн соньн
болн эл- вг. Тигәд чигн Дорҗин Басң- гин
төрҗ һарад тәв орҗах на- синь болн һучн
җилә бичәчин туурмҗинь йөрәҗ, цааранднь-
бас
чигн
бат кишгтә, ут наста
болҗ,
олн
шин
үүдәврмүдәрн маниг байсахинь умшачнрин
болн альманахин
редколлегии
нерн
деерәс йөрәжәнәвидн!
Доржин
Басңгин хальмг
келнд орчулсн
А.
С. Пушкина «Евгений Онегин» гидг
романиг эклж эн номерас ави барлжанавдн.
14Йөрәҗәнәвидн!
у'
/
.%'
ОНЕГИН
7
Н/'
Шүлгәр
бичгдсн роман
Икрхг
заңгар төгс, эн— сән йовдл кев чигн,
һәргтә юм татв чигн—түүгинь алькинь
болв
чигн
илднь келүлдг — ончта өктмәрн эн
бас
ончрдг билә — тернь, эврә санаһарн чигн
биз, — би деерв гисн сед- клин аш мөн.
Онц
күүнә бичгәс.
Ч’
■
Әктм
сәәд үдиг саатулшгоһар санҗ, Үүрллтин
килмҗиг эңкрлн хәәрлҗ, Әрүн бүтсн күсләс
деерлкүлж, Әмд, сонр билгәс давулҗ,
Өөдән тоолвр, цаһан седкләс, Әмин айта
гисн чинрәс, Бийәсчнь үлү даңг чамд Би
илдкҗ өгхәр седләв;
Болв
ода, болг иигәд, Өрәл инәдтә, өрәл
һаслңта, Олна эңгин, маш әрүн, Олн зүсн
бөлгин хураңһу — Нөр уган, амр өргмҗин,
Насни баһин, кецәсн насни,
Зоогин
минь
салң
үүдәлт, Зүркни минь
һашута
хуршалт, Ухан седклим, киитн шинҗллт —
Уйһн һарарн үүг авит.
15
А.С. Пушкин
Евгении
НЕГДГЧ
БӨЛГ
«Авһдм
әрүн зокал болснь,— Арһнь йосндан
алдрсн
саамдан, Әмтин айта гисн тоолврнь —
Әмтәр бийән күндлүллһн болдмн; Бийиннь
үлгүр наадкстнь сурһмҗ; Болв дәрк, гемтә
күүнәс Өдрт, сөөд —ишкм ууҗлго, Өөрнь
суухд ямаран уудьврта! Өрәл әмтә бийинь
сергәһәд, Өндәлһҗ, дорак деринь ясад;
«Эрлгчнь кезә авхмби!» — гиһәд Эврә
бийдән санн, шуукрад, Эминь, зовлңшн,
зөөнә гисн Элдв хар санан биший?»
Таралңһ
деедс Зевесин хәәрәр Төрлмүдини зөөриг
цугинь эдлх Баахн залу
тиигҗ
санҗ.
Бадлһсн
тооснд поштар’ хурдулҗ. Руслан
Людмила хойран
иньгүд! Романа
геройан
минь
ода, Түрүн
үг угаһар, таднла Таньлдулх зөв нанд
өгтн: Нәәтә үр Онегин
минь Нева һолын
көвәд төрсмн, Умшачнр, таднчнь тенд
төрснт, Эсклә, сәәнәр нерлкҗ бәәснт,
Негт, би чигн тенд йовлав, Нанд ар һазр
зоклцлго бәәләв.
Үнн
седкләри сәәнәр цергләд, Үүнә эцкнь
өртә бәәдмн, Җилин һурвад тоовр кеһәд,
Җе—гитлән ашднь хоосрсмн; Тегәд, Евгениг
йөрәлнь оршала; Түрүләд мадам2
энүг
дахла, Тогльмтха болвчнь, өкәр билә.
Месье
аббат3,
угатя
француз
— Муураҗ
көвүге зовашгон эркд Чацһ сурһмҗар
уутьрулл уга,
П
о
ш
т а р — поштин, шанһа көлгәр нәәмәдлҗ
йовлһн.
Станц
болһнд мөр сольдг учрар иигж йовхла
хурдн болдг бәәсм.
Мадам
—
гувернантк, күүкд асргч күн.
Мөсье
аббат
—
Зерг аббат.
Җирһхәр
чигн шулудна Седклән өгхдән чигн адһна.
Князь
Вяземский.
Чадсарн
цугинь
наадлн
дасхла. Альвлхлань — әрвҗ уга
заела, Амраҗ,
Зуна садур дахулла.
Эрк
уудьвр, ицгин кемҗән, Элдв будңһрсн баһ
насн Эн Евгеньд ирсн саамла Эврәни
гертәс мөсьег көөлә. Онегин
минь сулдан
һарв; Үсән шин кеермҗәр хәәчлүлв, Одаһин
лондонск франтшң’ кеерв, Олни нүүрт
ашднь һарв.
Эн
— французар йосндан сәәнәр Эврән күүндҗ
чаддмн, бичдмн; Гиигәр мазурк тавшҗ
биилдмн, һолшгар, амрар гекҗ чаддмн;
Нань ю керглнәт! Сәәдүд Нәрн ухата,
өкәрт тоолдмн.
Бидн
цуһар, юуг болвчн Бичк-бичкнәр болсарнь
даславдн. Бурхд әәлдтхә, тиим сурһачнр
Бадрснд өврм юмн уга.
(Чаңһ,
халта кесг зарһчнрин) Чадмг тоолврт —
Онегин
номта,
Онц эврә туслң хәләцтә.
Күүндәнә
сүүрд, түрмшг угаһар Келәд, цугтани
тускар көндәдг, Кишгтә нег билгтә
болдмн;
Эркн
чинртә зүткән болхла, Элвг медрлтә,
номт күүншң, Эврә бийән тагчкар бәрдмн;
Генткн келсн шогин залярн Гергдиг мусг
инәлһҗ чаддмн.
Өдгә
цагт латынь
күндлгдхш;
Үннднь танд келхд, эн йосндан
эпиграф медҗ
умшмар, Ювеналын тускар цәәлһҗ күүндмәр,
Бичгин сүүлд вале1
2
тәвмәр
Бийнь латыняр меддг билә.
Эндгтәһәр
болдг болв чигн
1
Франт—(полый
үг)
кеемсг гнсн үг
2
В
а л е
(лат. үг) — менд бәәтн.
16
Энендәсе
хойр шүлг меддмн. Делкән бәәдлиг цәәлһж
бичсн Давен
цагин
шораг көндәхдән Дурта биш билә эн.
Өңгрсн
өдрмүдин шогиг, йирдән, Ромулас авн
эндр күртл Эн мартлго, чееждән хадһлдмн.
Айста
дуунас әмән әрвлшго Әрүн җилв уга
төләдән, Яһад бидн кинсн бийнь, Ямбиг
хорейәс йилһж ядла. Гомср, Фсокрти
хойриг муурулдмн. Болв, Адам Смитиге1
умшдмн, Гун
медрлтә
эконом
болдмн,—
Яһж государств
байждгиг,
Юуһар эн бәәдгиг, Аль-бис хот бәәхләг
Алтн
үүнд юңгад кергог Эн ухалж чаддг билә,
Эцкнь энүг медж ядла, Эврә һазран нәәмәдт
өглә.
Кевтнь,
Евгений
меддг
тоотинь Келдг цол нанд уга.
Болв,
энүнә гүн ухань,
Бишңк
наукас давуһар меддгнь, Баһ наснаснь
авн энүнд Байр, күчн, зовлң болдгнь —
Үнн һашута уудьвриг— .
Өдртән
эзлгднь юмб гихлә — Әрүн жилвин наук
билә,—
Назон*
2
түүгинь
билгәрн дуулад, Насни дүүвр, будлһсн
җирһлән, Эврә— Италясн холд, салад, Энд
— Молдвд, таңх теегт Энрлһтә кевәр
барсн болдг.
Киитркдг,
эсклә килмжтә болдгиг, Кезәһәр эн дасад
авчксмб!
Урудсн
өңгәр тагчкрад оддг, Уралһ, келмрч үгтә
болдг,
Дурни бичгтән
сежг орулдг! Нсгинь санн, негинь эңкрлн,
Нам
бийән
чигн мартдг! Хурц хәләцтә, уйһн өңгтә,
Хәрг бәәдлтә, зөрмг, зәрмдән Харм
нульмсар нүднь мелтндг!
Гснткн
шинәр үзгдҗ чаддг,
Генн
дүрсәр шоглҗ алңтрулдг, Киитркхд белнәрн
сүрдәдг, Килмжтә буульлһарн аадрулдг,
Уйрсн агчмиг хавлдг, Килнц уга насни
итклиг Ухан, шилтмҗәрн авлдг, Күүнә
седклин таалмж күләдг, Үнән келхиг некҗ
зальврдг, Дурни
экн
әәг цоңндг, Дуриг һәәлн, нуувчар харһхд
Терүнәс зөвинь генткн авдг, Түүнә хөөн,
онц нүүрцдг, Тагчкар түүнд сурһмҗ өгдг!
Седн
күүкд улсин зүркн, Седкл телүркүлдг
эрт дассн! Бийләрн мейәрксн улсиг Балв
цокхар седхләрн, Хорта
үгәр
шүптрәдмн! Хәәрлшго гөлм гүрдмн! Хүвтә
залус, тадн одачн Хәрнь энүнлә үүрлнәт:
Фобласин1
сурһмҗ эрт авсн, Хуурмг, бөгр залу,
Хамгиг
иткдго өвгн, Хотан эдлн, гергән таасдг--
Уршгта дүрстә күн Үүг таалҗ, нәәҗлднә.
XIV.
X.
Ицдг,
мейәркдг, чирә татдгиг, Иткүлж, чаддг,
иткл
бишрәдгиг, Энрлһтә, урудсн бәәдл
һарһдгиг, Аюч дүртә, деегүр болдгиг,
’Адам
С м
и
т
— английск буржуазн экономист.
2
Н а з о
н
— Овидий
Назон, римск
шүлгч. Шүлгүд бичсндән засгдж. Дунайин
бахлурур (ода Бессарабий) туугдсн
бәәсмн.
Орндан
кевтә кевтлнь Энүнр бичгүд зөөлднә.
1
Ф о
б л а с
— францин Луве де Кувре гидг бичәч
бнчсн романмудин герой,
Фоблас
насан дурллһнд өгсмн.
2
Свет
в степи №
2(36), 1968 г.
17
Урлһний?
Үннднь келхд Нәәрт һурвн гер дуудж.
Негнднь — нәр, наадкднь бичкдин байр.
Аальта үүрм альдаран одна?
Алькаснь
эклнә? йилһл уга: Альднь чигн оч болхмн.
Дав
деерән, хувцлж авад, Дардһр өргн тиирцг
өмсәд, Онегин
бульвар1
орад
һарна, Эндг уга часин
дун
Үдин хотиг санулҗ цоктл Ууд йовҗ сергж
амрна.
Харңһурад
ирхлә — цанд сууна. «Хажугшлтн!»— гисн
дун соңсгдна; Энүнә минжн захиг мөңгтрүләд
Эрчмтә киитн уур цаңтана.
Талон1
2
тал эн хурдлулна,
Тенд Каверин3
күләжәхиг
меднә. Орад ирхлә — бөглә хагдад, Ончта
комета4
чаһр
цацгдад, Баһ наснд тааста, шүүстә Байн
әмтәхн хот—хол,— Онц французск сән
эдлврмүд, Страсбургск пирог5
—
үрлт уга, Өөрн лимбургск6
ээзгәтә, Өмн алтрсн ананаста7
тәвгднә.
Котлетин
халун тосн ундасулж Көргәх чаһр керглә
бәәтл, Шин
балет эклсн
зәңгиг Соңсхҗ, часин ә жиңнв.
Көркхн
актрисмүд селвҗ күндлгч, Көшг ардын
күндтә күн, Онц зокъял театрт өггчз
Онегин
нааран
гүүлгж ирв. Энд — күн болһн тааларн
Эрвлзж, һәрәдж биилсиг мактдг, Клепатра
Федру
хойриг
һолдг, (Мел эврә дууһан соңсххар) Моиниге3
альх ташҗ дууддг.
Бульвар
—
модд суулһсн өргн уульнц.
Талон
— ресторана эзн.
Каверин
—
Пушкина
үр.
Комета
—
181! жилә урһц чииһәс кесн чаһр. Тиигхд
тенгрт ик гидг солңһ һарч үзгдсмн
бәәсмн.
5Страсбургск
пирог
—
һалуна элкәр кесн
паштет. Эн бел кесәр
авч иргддг бәәсмн.
Лимбургск
э
эз г ә — Лимбургд (Бельгия)
кедг
җөөлн ээзгә.
Ананас
—
темен.
Федру
—
Росинә бичсн трагедийин героиня.
Клепатра —
орчулсн наадна героиня.
Моин—
Озеров
бичсн «Фингал» гидг трагедийин героиня.
Сидтә
бэорн!
Тенд урд Сатирин зөрмг
нойлгч
эзн, Сулдхврин иньг болгч Фонвизин4
Самбан
Княҗнин5
нер
һарла.
Олна
нульмс, альх ташлһиг
Өкәр баһ наста
Семеновала Озеров3
тенд эзлж хувацла. Корнелии4
алдр цецн үүдәвриг
Катенин5
мана тенд әмрлүллә.
Шүптр—ходрң
Шаховский6
тенд Шогта наадд бичж шуугулла. Тенд
Дидло7
туурмж олла. Тенд, тер көшг
дор
Турлгҗ,
баһдк өдрмүдм да
вл а.
Яһлат?
Альдвт?
күүкд—бурхдм?
Уйрлһта
мини
дууг соцсит: Урдк кевтәмт?
Оңгдан күүкд Ормитн
эзлвчнь, таднла теңцхший?
Оларн
дуулситн дәкж
соңсхийви? Орс
Терпсхорин8
үнн
седклэрн
Осрж, ниеж биилсиг үзхийви?
Урудсн
хәләцәрн
би,
Уудьврта сцен деер, Үзгдсн
чирэ
оллго, Дурн эс туссн улсур Дурнавин
шилән
залж,
алцтрад, Давен тоотиг дотран тослад,
Эмтнэ седклиг учрт авлго, Ә
угаһар би
эвшэхийви?
XX
Дүүрң
театр;
ложмуд гилвкнэ; Дүүгҗ
партер,
креслмүд
буелна.
Деерк ормс адһҗ
хутхлна,
Деегшлж секгдсн көшг
шуугна.
Сүрг
олн
нимф9
бүслсн,
1
Фонвизин — орсин шүлгч.
2
Княжнин — французскас орсд хүврүлж
бичсн
олн трагедии болн комедийин автор.
3
Озеров — уйрлһта
трагедий
бичсн күн,
Семенова—туурсн
трагическ актрис.
4
Корнел — Франции туурсн драматург.
5
Катенин — шүлгч,
шалһач, Корнелите
ор- чулач.
6
Ш а х о в с к и й — драматург, театральн
үүл-
дэч.
7
Дидло — туурсн нертэ балетмейстер.
8
Терпсхор — греческ кезәңк
туульд
бии- гин муза. Энүнд
орс
биичнрин тускар келгджэнэ.
9
Н и м ф — греческ кезэнк туульд модна
бурхд. Классическ оперт балетд тедн
дан орлцулгддг бээсмн.
18
Сидтә
нумин айс дахсн, Өрвлг гиигн, ке сәәхн
-Истомина1
зогсҗ
бәәнә, эн Өрәсн көлән полд күргәд, ‘Өрвҗ,
наадк көләрн дуһрад, Эолин1
2
амнас ниссн булшң. Өсрәд генткн,
генткн
ниснә, 'Тоһшрад негт, негт тининә, Түргн
көләрн көлән цокна.
XXI.
/Альх
ташлдан... Онегин
ирәд,
-Әмтнә креслмүд заагур йовад, Таньдго
гергдин лоҗур кецәһәд, Давхр дурнаван
залҗ хәләһәд; Деерк ярусмуд3
эргүлҗ ширтәд, Цугинь үзв: кеерсн хувцднь
Чирә—зүснь төрүц таасгдхш; Төгәлң
бәәсн цуг залусла Толһаһан гекҗ мендлв,
дәкәд Эврән алңтрн сценүр хәләчкәд,
Эргҗ эвшәчкәд, эн келв: «Эдниг цугтнь
сольх кергтә; Балетиг кесгт тесҗ хәләләв,
‘Болв, Дидло чигн цуцрав».
ХХП.
Шулмс,
моһас, дурни
бурхд4
Шуугҗ,
сцен
деер
һәрәдлдә; Уудьсн зарцнр девл деерән
Үүдн хоорнд одачн үнтлда; Хәнәлдән,
альх ташлдаи, ниргән, Хамран арчлдан,
хәрглдән боллда; һаза, герт — уга төгәлң
һалар цәәҗ фонармуд гилвклдә; Зекрҗ
даарсн мөрд уудьҗ Зииһән хәргүлҗ
сегсрлдә боәтл, һал төгәлҗ, зергсән
харалдҗ һаран җолачнр ташлда бәәтл —
Хурдар Онегин
адһҗ
һарв, Хувцансольхар, герүрн хәрв.
Өңгтә
кеермҗд дасмһа күн Әмссн хувцан тәәлҗ
селвсн Онц тагчк кабинетин дүриг Үнн
зургт үзүлҗ чадхийв? Сергмҗин җилв
ханһадг олн Кеермҗин юмс Лондон
хулддг.
Истомина
—
туурсн биич.
Э
о
л
— греческ кезәңк туульд салькна бурхн.
Ярус
—театрин
этажмуд.
Дурни
бурхн
— җивртә көвүнә дүртәһәр зургддг
бәәсмн. Классическ зург, шүлг, театрт
даңгин орлцулгддг бәәсмн.
Модн,
өөкнә дольгт нааран .Маднур Балтийск
дольгаһар
зөөдг; Олврта керг хәәҗ олҗ, Олна зоогиг
ханһахар, ухалҗ Нәр, хара кеермҗин төлә,
Нәрн шинҗтә Париҗд кегддг — Аль—бис
тоотар
кабинетов
Арвн
нәәмтә философ
кеерүлҗ.
Цареградин1
һанз — хүүвңгәр нүдлсн, Чолуд, күрл —
ширә деернь, Таалта җөөлн үнрәр каңкнсн
Талта шилтә духи
өөрнь;
Самс,
болд хүүрәс, һо, матьхр хәәчс, Шүд, хумс
цеврлдг һучн зүсн сойзс; (Келҗ темдглснв)
— Руссо2
•Ке
келмрч энүнә өмн Күндтә Грим3
хумсан
арчсиг Күцц медҗ чадсмн уга, Зөв, сулдхвр
хойрин харсач Зөвтә биш эн саамдан.
Хурц
кинән күн чигн
Хумсан
кеерүлхәр седҗ чадхмн; Аюдан, юуһинь
цагла метклдхви? Әмтнд сурсн заңгнь
дарңх.
Хойрдгч
Чадаев4
—
мини
Евгений Харлгч
ховас хорҗ, әәҗ, Хувцн тустан шишлң
хәләцтә, Франт
гиһәд
бидн келчкләвдн. Ядхдан һурвн частан
бийән Ясҗ, нүр герт хәләдмн.
Залу
күүнә
хувц өмсчкәд Завхта нәәрт одхар йовх
Долдң Венера
бурхн5
мет Дүңглзәд,
кеерсн
һарад
ирдмн.
Эн
—сүл кеермҗин дүрәр Эзлҗ тадна хәләц
өврүләд, Олн
медрлтнрин
нүүрт би
1
Царе
град —
Стамбул
—
урд Түргин хотл. Үнтә һанзиг тендәс
Әрәсәһүр авч ирдг бәәсмн.
2
Руссо
—франции туурсн бичәч,
философ,
сулдхвр болн демократий әмтнд
өгхәр мөрәдҗ йовсмн.
3
Грим — франции бичэч, европии кесг
хаадуд үүг
күидлдг бәәсмн.
4
Чадаев—(чикдән
Чаадаев)—бичэч
Пушкина иньг. Ке хувц өмсдгәрн
нер
һарсн
күн бәәсмн.
5
Венера — греческ кезәңк
туульд
— дурна бурхн.
2*
19
Энүнә
хувциг бичҗ чадхв; Иигсн йирдән зөрмг
болхмн, Үүг бичх — мини
керг;
Панталон,
фрак, җилет
гиҗ Үгмүд иим орсар уга; Эрт урд цагт
би Академическ толь1
хәләсн
болвчн, Иигәдчнь, мини
бидү
келн Оңгдан келнә үгмүдиг баһар Орлцулҗ
чадх бәәсн мөн, Үзҗәнәв, гемән таднас
эрҗәнәв.
Оньгт
ода тер бәәхш; Ода өтр нәәрүр йовий.
Нәәмәдин тергәр Онегин
минь Нәәрүр
үкс хурдлулҗ одв. Таг
харңһу
гермүдин өмн Тав унтсн уульнцс көөһәд,
Тергнә хош фонармуд цәәһәд Сергмҗтә
герлән тусхаһад, Солңһтрулҗ цасиг
сәәхрүлнә; Шомрмуд төгәлүлҗ шатасн
Шавдһр гер долвкна; һаңхсн сүүдр терзд
тусна, Гергд, залусин толһан кевья
Генткн туслцҗ үзгднә.
Үкс
ирәд, мана
герой Үүдчин
өөгүр сумншң нисәд, һаньтг шатар гүүҗ
давшад, һарарн үсән ясн, орад; Күүһәр
таңхм дүүрң; Көгҗмин нирглһн цуцрсн;
Әмтнә би; шууган, шахцан; Кавалергардин1
2
шпор
җиңнлднә;
Көркхн гергдин өкәр көлмүд Көөлдҗ,
дуһрҗ нислднә; Эднә мөрәр җилвтә нүдд
Эргҗ авлгдҗ хәләлднә, Харч
гергдин
мейәрксн шимндән Хуурин әәд даргдна.
Насн
дүүвр, сегрлң цагтан Нәәрт басл җилвтә
биләв; Үнән келҗ, бичгән өгхд Үүнәс
ицгтә бәәрн уга.
Академическ
толь -XVIII
з. ж.
сүү-
_ ләр барлгдсн «Словарь
Академий Российской.» Талын
келнәс орж
ирсн үгмүд
терүнд орулгдсн
биш.
Кавалергар
д— гвардейск мөртә
цергин
офицер.
Күндтә
залус,
таддд!
Селвгән
би
өгчәнәв;
Келсим
соңсхиг
эржэнэв:
Саглулхар тадниг седҗәнәв.
Экнр
чигн, тадн бас Эврә
күүкдән саглҗ хәләтн: Эрстнь
дурнаван һооднь
бәрҗәтн!' Эс
гихлә...
гихлә, дәрк!
Эврән
килнц һарһдган хайсндан Энүг би бичҗ
бәәнәв.
Керго
олн зоогт Кесг жирһл үрәләв! Намба
заңг
эвдршго болхла Нәәрт одачн дурлх биләв.
Баһ, цалдң наснд, Байр, кеермж, давхцаид,
Зоклцңһә гергдин
хувцнднь,
Зург көркхн көлднь дуртав; Зуг бүкл
Әрәсәд тадн һо, кевлүн көлтә күүкд
һурвнас үлү олхтн берк. Ке өкәр хойр
көлиг Кесгтән би мартлго йовнав...
Киитрн, саначрхҗ тедниг саннав,. Зүүдндм
тедн одачн орна, Зүрким телүркүлҗ
чочана.
Кезә,
альд, ямаран көдәд Көөрк тедниг чи
мартхвчи? Хама
ода өкәр
көлмүд Хаврин цецгә үмгҗ йовначи? Дор
үзгт эркәр өссн, Ар үзгин аюлта цаснд
Орман
тади
эс үлдәвт: Җөөлн кевст кееһәр ишкәд
Җирлзҗ йовхдан дурта биләт. Туурмж,
буульмҗ, мөрәддгән, Туувриг, өвксин
нутган Тадна төлә кезә мартлав? Тана
көвкр мөр мет Туңһлң насни хүвм талрв.
Диана'
өрч, Флорин2
хачр,
Долвксн ке өкәр иньгүд! Дакадчнь,
Терпсхорин көл нанд Даву сән болж
медгднә.
1
Диана
—
греческ кезәңк туульд сарин болн-
аңһучллһна бурхн. Баахн, сәәхн күүкнә
дүртәһәр/ үүг зурдг бәәсмн.
2
Флора
— цецгән
бурхн.
20
Үнлгдәд
уга ачл нүднд Үзүлхәр седсн
болж,
тер Дүмбр сәәхн бәәдләрн Дурни
таал
авлна.
Халһрсн
ноһан деер — хаврар, Халун беш деер —
үвләр, Хад чолунд — теңгсин көвәд,
Халхһар бүркәлтә ширә дор — Таңхмин
гилвксн паркет1
деер Түүнд
дуртав — иньг Эльвина.
һалвин
өмнк теңгсиг меднәв: Көлднь күрч, дурар
үсәрхәр Көөстж көөлдсн дольганд би
Кедү үлү үзсн болхви!
Тер
өкәр көлмүдиг, дольгата Тиигхд күрч
үмсхәр седләв!
Урдк,
буслсн баһ цагин
Уралһ
өдрмүдт, иигж зовньҗ,
Уйн
баһ Армидин1
2
урлиг, Улан цецгә болен
халхиг,
Уйрлһар дүүрсн кевлүн өрчиг Үмсхәр
күслдсн уга биләв;
Уга,
урд жилвин халурхлһн Ухаһим иигҗ салвлад
уга!
Оңстан
цаг бас бәәлә:
Ончта
күслдән би зәрмдән Кишгтә дөрәг һартан
авнав... Көркхн көләс бәрсн болнав; Давен
санлиг
хәрү үүмүлнә, Дакад көлмүдин ширвлһн
ирвлзнә, Зүркнә цусн халуһар делвн,
Зовлц, дурн шинәс үүднә!..
Болв,
деегүр тоотиг буульҗ
Бурмтха
билгәрн дуулсм болж;
Үүмүлсн
жилв, үүдәлһсн дуундан Үнн теднә күрч
чадшго: Келсн теднә үг, хәләннь Көркхн
көлләнь әдл мек.
Не,
мини Онегин яһла?
Нөөрнь
күрсн, нәәрәс хәрлә;
Кеңкрг
цоксн дуунд Күрлсн Петербург
серлә.
Купц босж. Зөөһәч йовна, Көлгч зогсх
бәәрән темцнә, Күүкд күн буһшта адһна,.
1
Паркет
— полын
девскр.
2
А
р
м и
д
а
—
Италии
Торквато Тассо гидг шүлгчин
поэмин
героинь, әмт
җилвтүлҗ авлач.
Көлднь
өрүни цасн
шухтнна. Таалмжта өрүни
шууган
эклнэ, Терзмүд
секгднә; еркин
утан . Өөдән
көкрҗ цоонгрна.
Өдмгч
—
күцәмһә
немш,
Өндр
цаасн
тоорцгта, Үүдән
секж,
хулдна.
Нээрин
шууганд цуцрен; Нэрн кеермж, зоогин
үрн,
Сөөни өрәлд өрүниг хүврүлсн, Сүүдрт
төвшүн амр унтсн; Үдин хөөн серхлә, дакн
Өрүн күртл җирһлнь белн, Одак кевәрн —
олн зүсн, Өцклдүрклә маңһдуркнь бас
әдл» Цагин сән насни кемд, Цуг айта
диилврмүд дунд, Өдр болһни жирһлин
ханмжд Мел сулдан, дурндан йовсндан
Мини
Евгений хүвтә
бәәсний?
Уга:
санань эрт зекрв;
Олна
шууган уудьвр үүдәв: Дасмһа тоолвртнь,
сәәхн гергд Дала
удан
тордган уурв; Энүг урвлт цуцраж чадв;
Иньгүд,
иньгллһн гидгнь көшәв; Маңһарлж толһа
өвдхлә, Махн, страсбургск пирогиг Мел
шампанскар уһаһад, Олмһа үгмүдиг цацад
Оньдин келҗ болшголм;
Халурхг
бәәсн болвчн, Халдан, үлд, хорһлҗиг Хайж
ашднь әрлһв.
Өвчн
энүнд ирснә уршгинь Олх цаг кезәнә
ирчклә, Англинәр келхд — сплин,
Ахрар:
орсар — уудьвр Авлҗ үүг эзлв;
Бурхн
әәлдг, эн зуг Бийән хахар седсн уга,
Болв, жирһләр соньмсдган уурв. Тер —
Чайльд-Гарольдшң’ номһн, Тагчг, бүркгәр
тооврт ирнә; Олна хүв, көзрин наадн.
1
Ч а
й
л
ь
д - Г
а р
о
л
ь д — Байрона
поэмин герой.
21
Өкәрлсн хәләц, иләр саналдлһн Энүг ода көндәдгән уурв. Эн юм темдглдгән уурв. |
Тоолвр, ичр, седкл уга; — Альднчн туста юмн уга. Урд бәәснь — хуучрад хуурч, Ода һарснь — кезәңкән татҗ. |
XXXIX. ХЬ. Х1Л. |
Гергд метәр—дегтрән хайв. Тооста тедн тәвгдсн тагиг Торһн көшг татж халхлв. |
ХЬП. |
ХЬУ. |
Олиге өврүлдг гергд! Онегин цугитн хайв; Мана наснд, авцта үг1 Мел уудьврта болдгнь үнн; Болв, гергдәс кен — негнь Бентам, Сеян2 тускар келвчн, Уршг уга бурлһн болвчн, Учрт авч тер таасгдхш. Тиигчкәд, тернь бат биш, Түңшүр берк, дегд ухата, Тоомср, күндллһәр мел дүүрң, Төв болчкад, дегд саг, Туулнь залу улст медгдхш, Теднә өңгнь уудьвр үүдәнә. |
Оддг шуугата нәәрән хайад, Олна заңшалын ацанас гетләд, Онцрсн цаглань — түүнлә үүрлләв; Санмср угаһар күслд шудрһнь, Соньрхлт алдсн, шүрүн ухань, Теңцж болшго җигтә өвәрцнь, Түүнә кевьянь нанд таасгдв. Би — килнцтә, тер — атхр; Бидн — наадна җилвиг меддг: Хойраһимдн маниг җирһл зүдрәлә: Хойрамдн зүркни заль буурла: Хойрамдн җирһлин экнәс авн Оньган эс тусхасн фортуна1, Олн әмтнә цухл күләлә. |
хын. |
ХЬУ1. |
Ора болен саамд Олн петербургск уульнцсар Омлһн хаалһд оддг Баахн күүкд, тадниг, Бас Онегин хайв. Бадлһсн җирһләс цухрсн, Онегин үүдән оньслсн, Эвшән, үзг авад Бичхәр седв — күчлҗ көдллһн Болв үүнд йир таасгдхш; Үзгнь юм үүдәж һарһхш, Омлһн улсла3 ханьлҗ чадхш. Эдниг би бурушахшив, Эврән тиим болдув. |
Әмддән чик тоолврта күн Әмтнәс жигшлго бәәж чадшго; Сергж давтгдшго өдрмүдин күсл Седлтә күүнә седклиг үүмүлнә; Негнь — седклин авасн хаһцсн, Наадкнь —урдкан санҗ хордсн, Негинь — бийән гемшәлһн мерен. Эн тоот — кех күүндәнд Элвг кеермҗ болдгнь бәәнә. Экн авгтан Онегина келнь Эмәлһдг билә намаг. Болв, Хурц хорта үгәр зүткәнднь, Ходрң келәр зог келһнднь, Дамбрллһна уурта үгднь дасув. |
ХЫУ. |
ХЬҮП. |
Хара бәәлһнд дәкн авлгдж, Хоосн седклин цолд зовлңшҗ, Күүнә ухаг бийдән шиңгәх Күсл тәвҗ эн суув; Тагар дүүргәд дегтрмүд хурав, Тус угаһар — зогслго умшв: |
Сергмжтә сәәхн зуна цагла, Сөөһин теңгр Нева деер Сарул, цегән бәәсн саамла, Уйһн Диана чирә гилвлзсн Усн шилд туслго бәәхлә, |
Тедн — уудьврта, мек, худл; |
Ууҗсн жилмүдин йовдлмуд санҗ. |
Урд
давен дүриг
тодлҗ,
|
Седкләр уйдж, сергмҗән алдж, Сөөһин кииллһ тагчг хавллавдн! Нөөрмү бийәр түүрмин күүг 1 Фортуна — греческ кезәңк туульд хүвия бурхн. |
22
Намчта
моднд күргсн метәр, Баһ насни җирһлин
эклцүр Бидн күсләрн нисдг биләвдн.
ХЬУШ.
Шүлгт
бийән бичсн метәр, Седкл
дүүрч,
харм төрҗ, Тоолвр тоолсн Евгений
чолу
Тохалдҗ түшәд зогсҗ бәолә. Төгәлң тагчг.
Зуг сөөһин Харулчнр хоорндан әәһән
өглцв; Холд харҗңнсн тергн генткн
Мильонн1
уульнц
талас соңсгдв; Хәәвән дайлсн оңһц зуг
Мануртҗ үрглсн һолар усчв; Холын бишкүр,
омгта дун Манд соңсгдҗ, седкл авлв...
Түүнәс
давуһар, сөөһин сергмҗлә Торкватын
айс2
манд таасгдв!
хых.
Адриатическ
дольган, Брента3
һол,
Алдг уга тадниг үзхв.
Сергмҗтә
өргмҗәр шинәс дүүрч Сидтә дууһитн би
соңсхув!
Аполлона
ачнрт4
омгта
айсар
түүге Оньһҗ меднәв, эврәшлҗ эңкрлнәв.
Негт үгчрхг, негт тагчг Наснь баһ
венецианк күүктә Италии
алтн
сөөһәр, сулдан,
Эңкрллһәр
эврә бахан
хаңһахв;
Илвтә оңһцар усчн йовҗ, Энүтә үгәр дур
олҗ, Ончта Петраркин6
үглә негдхвдн, Ирхий нанд сулдхврин
цагт?
г
Иртхә,
иртхә! -- түүг дуудҗанав; Теңгс эргәд,
цаг күләнәв, Тенд, кермин җилк дайлнав.
Дольганла сөрлцҗ, һалвын хувцта, Делгү
теңгсин хаалһар, сулдан,
Дурндан
би кезә йовхмб?
Мильонн
— Петербургин уульнцин нерн.
Тор
кв аты
н айс
— Торквато Тассо бичсн поэмин
нәәмәд мөрәр бичсн шүлг.
Брента
—
Адриатическ
тенгсүр
ордг һол. Энүнә бахлурас хол бишд Венец
балһсн
бәәдмн.
«Аполлона
ачнр
— шүлгчнр. Аполлон
гре-
ческ кезәңк туульд нарна бурхн,
искусствиге ейәгч.
А
л ь
б
и о н
— Англин
кезәңк
нернь. Энүнд Пушкин,
Италии тускар
икәр бичсн
Байрона тус- кар келхәнә.
Петрарк
— дурна
тускар олн
шүлг бичсн
италин
шүлгч.
Үнндән
таал уга эргндкин Уудьврта көвәг үлдәҗ
хайад, Үдин үзгин теңгс дунд, Үүдсн
Африкиннь оһтрһу дор,1
Зовлң
үзсн, дур олсн, Зүркән оршасн бүрг Әрәсәг
Санҗ саналдх цаг болчкв.
Ы.
Хамдан
нанла йовад Онегин
Хәрин
нутгуд үзхәр седло;
Удл
уга, тәвсн хүвмдн Удан болзгар маниг
салһла. Үүнә эцкнь тиигхд өңгрлә, Өр
авх ховдг улс Онегина
өмн
хурж баглрла. Эдн — эврә ухан, тоолврта.
Ацгт дур
уга Евгений Эврә
хүвдән тагчкар ханҗ, Эско һару түүнәс
үзлго, Эсклә, хол урдас тааҗ, Өвгрсн
авһнь өңгрхиг медҗ, Эцкини зөөриг теднд
өглә.
Ы1.
Авһнь
күнд гемтә кевтхиг, Ачан үзхлә байр
болхиг, Энүнд илгәсн залачин зәңгиг Эн
генткн,
үнндән авла.
Энрлһтә
зәңгиг умшчкад Онегин,
Эрт күрч
харһхар седло,
Адһҗ,
поштин көлгәр гүүлглә, Мөңгнә дурнд,
саналдҗ, уутьрла, Мск һарһхар белн
болла, Эртәснь эн эвшәҗ йовла, (Эврәни
романан үүгәр эклләв); Авһини селәнд
гүүлгәд ирхлә, Алвн болҗ һазрт өггдхәр
Авһнь бел
кегдсиг
үзло.
ЫП.
Хаша
дүүрң зарцнр бәәҗ; Хама
бисәс,
өңгрснүр хурҗ, Үүрлдго, үүрлдг — уга
улс — Оршалһнд дурта әмтс ирҗ. Өңгрсн
өвгиг оршаҗ дуусв. Ик керг күцосн кевтә,
Идәд, ууһад — гелңгүд, гиичнр Уршгта
дүртә тарад хәрлдв. Онегин
мана —
селәнә күн, Усн, һазр, модн, заводсин
1
Пушкин
экин
халхасн, Африкин тохмта бәәс- мн. Энүнә
наһц өвкнь—Абрам
Петрович Анни- бал нәәмтә
бийнь Африкин
көвәһәс
хулхалҗ авгдад, хөөннь Петр
I
хаанд белглгдсн бәәсмн.
23
Эзнь;
урднь — диг-дарана Өшәтн, юм әрвллго
һарһҗасн, Өмнк хаалһан ода эн Оңдарулҗ
сольсндан байрлсн.
ЫУ.
Аглһ
тег,
модна серүн,
Арһул җирҗңнсн горькин ә Әрә хойрхн
өдр соньмсулв; Дава, тег, модн үүгә Дәкҗ
ширтүлдгән уурв: Дәкәд, залху күргдг
болв; Уульнцс, бәәшңгүд, көзр, нәр. Умшдг
шүлгүд уга болвчн, Селәнд бас уудьврта
болдгиг Сәәнәр эн сонр үзв.
Уудьвр
үүг харҗ күләһәд, Үнн итклтә гергнь
метәр, Үүнә сүүдршң дахдг болв.
ЬУ.
Тагчг
селәнд, эңхе җирһхд Төрҗ би һарсн
болдгви: Тагчкд дуулхла — айснь цевр,
Токтал үүдәмҗин зүүдн сонр. Буру
уга
завд авлгдад, Би эҗго нур эргнәв, Бийим
закан— хара бәәлһн. Эрклү сулдан бәәхин
төлә Өрүн болһн би сергнәв: Удан унтнав,
баһар умшнав, Амр алдршлт би хавлхшив.
Урдк җилмүдт, хүвтә өдрмүдәп. Үүлдвр
угаһар, хара, сүүдрт Иигҗ өңгрүлдг эс
билүв?
ЬУ1.
Селән,
тег, цецгәс, дури,
Санамр
хара бәәлһн!
Седкләрн
танд итклтәв. Бийини тускас талданар
Бидн поэм
бичшго
метәр, Хөөннь, шогч умшач, Ховлхар тоолсн
барлач, Кевьяһим энүнд дүңцүләд, Килнц
угаһар, давтад, Байрона
бахмҗ
мет1,
Бийән бичснә тускар Бичә келтхә гиҗ,
Онегин
бий
хойрин Ончиг темдглхдән белмб.
ЬУП.
Дашрамд,
темдглсн: шүлгчнр цуһар Дур күслдлһнә
иньгүд болдмн. Өкәр юмс зүүдндм орад.
Өңгнь цееҗдм нуувчар үлдәд; Саамдан
тер дуундм орулгдла: Салгирин көвәд
кел бәргдсн1,
Санлим эзлгч, уулын күүкиг2
Сергмҗ
угаһар, тиигҗ дууллав. Иньгүд, танас би
ода
Иим сурвр ол соңснав: «Кенә тускар
билгчнь саначрхна? Мейәрклдсн күүкдин
кенднь чи Минь
эн
дууһан нерәдләчи?
ЬУШ.
Уйһн
дууна өргмҗәр эсвкүлҗ Уйрмҗта тааллһар
ачллһ өгсн Кенә хәләц билә, келлчнь?
Кениг
чини шүлг
хәәрллә?» Кенчнь биш, бурхн эн!
Би
— дурни
һалзу
зовлңгиг Байслһн угаһар дааҗ медләв.
Олмһа дарлһшта үгин омгиг Олҗ, түүнлә
зүүцүлснь — хүвтә: Туурсн Петраркин
ардас дахад, Түүгәрн төр, әрүн найргин
Томта келиг холвсн мөн, Түңшсн зүркиг
токтнулад, Туурмҗ бийдән олсмн;
Тиим
болвчнь, дурлсн бийнь Түүнә туст түңг
биләв.
ых.
Билг
үүдәд, дурн давб, Бүркг ухан минь
сонрдв,
Сулдан,
седкл,
тоолвриг дәкн Сидтә айсла холвхар
бәәнәв. Телүркхш зүркн, бичәд суунав,
Төгсәд уга шүлгин өөр Гергдин көркхн
көлмүд, толһас Генткн мартж, үзгм зурхш;
Унтрсн үмсн дәкҗ шатшго, Одачн һуньрвчнь;
нульмсн һархш, Удл уга,
мини седклд
1
Байрона
поэмсин
геройнр Байрониг бийинь дураҗ гиж. тер
цага
әмтс келдг бәәсмн.
*Салгирин
көвәд кел бәргдсн — Гирей
гидг
крымск хаана хатд, Пушкина
«Бахчисарайский фонтан» гидг поэмин
геройньс. Са- лгир — Крымд бәәх
һол.
3
Уулын к у у к н —- Пушкина «Кавказский
пленник» гидг поэмин геройнь шеркш
күүкн.
24
Уурч,
һалвын мер
номһрх:
Херн
тавн
дуута поэм
-Хәрнь
тер цагт бичнәв.
IX.
:Ямаран
янзар бичх зураһан, Яһҗ геройан нерәдхән
тоолув; Би
романами нсгдгч
бөлгиг -Бичҗ, ода деерән дуусув;
‘Сәәнәр
үүг цугинь шинҗлүв; Сөрүд тоотнь далаһинь
медүв,
Цугинь
тедниг чиклхәр бәәхшив, Цензурт1
өрән өгхәр седҗәнәв, Бас, җурналистнр
тасчтха гиҗ Би көдлмшин үүдәмҗән өгнәв;
Нар үзҗ үүдсн бүтәлм Неван көвә тал
одич, Хаҗһр тоолвр, шууга, цухл — Хәәмнь
нандан туурулҗ ачлич!
Цаарандкнь
барлгдхмн.
1
Цензура
—
йоснас иштә шүүҗ, шалһҗ хә- ләлһн.
САҢҺҖИН
БОСЯ
ҖИРН
НӘӘМДГЧ ҖИЛ’
Өнр
Төрскнәнм зуудгч Өөниг өмнәснь тосад,
Җирһлднь өрәл тәвдгчинь Җирн нәәмдгчнь
секҗәнә.
Олн
жилмүд ардаснь Одн мет гилвкәд, Күмни
Делкә герлткәд Күрәд өөнднь ирх!
Тер
цагт дәкнәс Тегш эдл насар Өвдгтән
күрсн сахлтань, Өкәр, һазр тавглснь,
Алдр зөргәр Төрскнә Ачлсн баатр үрднь,
Әмн — цогцан, җирһлән Әрвлл уга нерәдсн,
Туурсн
нерән һатлһҗ Туужиг өмнән сөгдәҗ,. Цуг
үрднь Төрскнлә Цутхлңг зу наслх!
Чинртә
Улан тугнь Чилгр тенгр өөдлх, Ээж болен
Төрскнь
Эрдмин цецнәр туурх!
Җирн
нәәмдгч жил
Җирһлән
түгә, бүүрл,
Кишг,
хүв, төвкнү Күмн әмтнд түгә, Советик
хүвтә
Төрскндән Шүлгәрн сөңг өргжәнәв!
РАДИОН
КӨДЛӘЧНРТ
(Майин
7-д)
Өрүни
торһа сергж дуулх, Өкәр бичкдүд сарвлзж
инәх Җигтә төвкнүн цагла ниилж Җирһл
Делкәд радио
эклнә.
Мини
таньдг
дун: — Үүрмүд, Менд хонвт! — гиж йөрәнә,
Цеңгнсн байрта дууна айсла Цуг Төрскм
негдсн болна.
Эн
кемлә теегм налана, Элвг җирһлнь холван
өснә, Өдр-өдрин ке сәәхнәс Эндрк өдр
давж үзгднә.
Төвкнүн
җирһл зүркндм иткгднә,. Төв ишкдл көлдм
чаңһрна, Күчн-чидлән күргәд әмтндән
Күццднь нерәдх седклим авлна. Хамг
зәңгин цогиг цуглулад Хальмг теегтән
герл өскдг, Эрдмтә, билгтә радион
көдләчнрт Эн
байрлань
— мини
ханлт!
Келтн,
соңгсхтн
Күмн
тачкнад инәмәр,
Келтн,
соңгсхтн
күмн
байртан дуулмар,,
Келтн,
соңгсхтн
һазр
зөөртән уйдмар,.
Келтн,
күмнд
— мөңк Төвкнү зарлтн!
Цаһан
цецг
Эндр
сентябрин негн Өмнк кевәрн күүкм, Шин
бүшмүдән үмссн Школдан адһҗ кеерв.
Генткн
агчмд үүднә Һаза хоңх жиңгнв, Серглңг
почтин берин
Суңһуг
бәрснь үзгдв.
Холин
балһснас
белгән Хәәртә ахнь илгәж, Сурһулин
жилләнь дүүһән Суңһуһар йөрәсн бәәҗ.
Поштин
берин
һаринь
Падрад герл дахв;
Цаһан
цецг
ардаснь
Цаасна барас сандрв.
Хамтхасн
болһнь көвклзж Халунар киилсн болв,
Цецг биш, негл Сәәхн седкл үзгдв.
Күүкм
адһж байртан Күрәд атхчкна болһув, Уга,
күүкм терүг Урлдан күргҗ үмсв,
Цецгән
цегән үзлд Цсврин әрүниг олв, Өкәр
һариннь альхнд Өөдән байрлж өргв.
Хажуднь
зогссн мини
Халхарм
медмҗән уга,. Хамтхасни чиг мете Халун
нулыисн тошв.
Өрүни
гегән болен
Өмнк
жирһлдән күүкдм, Цаһан цецгәд байрлж
Чаддт боленднь
бахтув!
26
БАЙДЫН
САНҖАРА
НӘӘМН
МӨРТӘ ШҮЛГҮД
Цагин
күчтә хурдн гүүдлиг Цалм хайад бәрхәр
седхлә, Сән мөрн метәр, арһмжиг Сәәр
дегәрн шувтрулн одна.
|
Хар
санан худл хойр
Харшлхнг күләһәд
бичә бәәтн,
Үн харсхар иовжахла —
адһтн,
Үүдн хоорндан бичә эргтн.
Би
эндүрҗәнәв, цаг бише, Бийинм жирһл
довтлж йовна. Зуг, цагиг биш, көгшрлтиг
Зуур бәрж зогсахар седнәв.
•
Адунас
шин бәрсн агт, омглад, Адрг, хотхр гиж
хәләлго, гүүнә. Сән залу
болхла, татад
зогсахч, Сәәр деегәрнь шувтрж унхн
угач.
Чаңһ-чииргәр
экәсн төрсн болхла,
Чадад,
күлгин нурһн деер торхч... Күн, тәвсн
хүвтәһән, цаг дундаһар, Күлг эзн хойршн,
тиигж довтлна.
Делкә
манд дүүрңг байр өгнә, Деернь — дурни
җивриг
өгәд нискәнә.
Ормднь
бидн зүркни залин герлән Орчлң улм
гегәрхин төлә өгий.
«Өгсән
авдг, тәрсән хаддг»...
Өглһин
ээн — сәәхн орчлңд Даңгин бидн өртә
бәәдгән Дала
жирһлдән
бичә мартнй.
Кемр
күүнд тана дөцг Кергтә болхла
—
адһтн, Харһсн үүләснь тер күүг Хасрж
чадхла — адһтн.
Арһулдич,
хәәмнь, баахн адуч көвүнг
Арһмжд
һавшунарн күүкдт бичә көөр. Хальмг
теегин күүкнә зүркн гиснчн— Хаҗуһар
довтлҗ һарсн мөрн бише.
Кен
медхв, һавшун цалмч төләдчн, Кесг күүкд
чамд дурлх чигн бизе... Дуриг цалм хайж
бәрж авч болдго... Дурн гисиг чамд күн
цәәлһж чадшго.
Ут
хаалһдчн зуур хотн харһхла, Утан нег
өркәс һарч бәәхлә, Түдл уга, гер дотран
һалан Түлҗәсн бүлүр зөрәд орич.
Санан-сән
седкләр йовсн болхла,
Самрҗасн
улан цәәлә харһхч, Кемр
талдан
ухата йовсн
болхла, Кенәһүрчн
орлго, хажуһар давич.
Биив—ятхин
чивхсн болһн Бийиннь ирлцңһү көгтә
болна, Кемр
чивхсн
тасрад одхла, Кезәнч ятх дуулдган уурна.
Көгинь
йоснднь орулж чадшго Көвүнд ятхиг бичә
бәрүлтн.
Дархнч
күн болхла„ алхан авг, Давтад, хортна
төлә үлд белдг.
27
пеөдрә
дорж
КЕ
Л
Вр
1919-4
жил.
Зунин
сүл сар. Мацга нутгин толһачнр бәәх
Нуурта гидг хотн дәәнә көлд үүмәтә
бәәсн цаг. Хотна хойр күн харһвас келлцдг
үгнь — цаһачуд, улачудын хоорндк дәәнә
туск болж һарна. Сүл зәңгнь цаһачуд
Нууртас 15-н дуунад бәәх орс селә эзлҗ.
Ну- уртур цаһачуд орж ирхнь нам
/удан
биш •бәәдлтә.
Мануртсн
ә—чимән уга асхни дүүрәниг эвдҗ зөвәр
холд, оһтрһии дун мет күрҗңнәд, хасн
товин дун соңсгдна.
Нутга
Советин
күцәгч
Комитетин ахлач Нимгр нутга үүлин улс
дарунь нүүһәд хооран һартха гисн суңһуг
Әәдрхнәс авв. Нутга
хот-
хол, өлг-эд һарддг, продкомиссар нертә
бәәсн Цернә Саңһжиг ахлач бийүрн
дуудулв. Саңһ- жиг бийүрн орж
ирхләнь:—Амбарт, лавкдан бәәсн хамг
эд-тавран, цә-һуйран дигтә дара- таһар,
дарунь ачад, күн олж чадшго һазрт авч
оч бултул. Цаһачудын һарт тер тоот
үлдхлә чи бидн хойр әмәрн шордх зөвтә-
видн, — гиж Санжд закв.
—
Седклән
бичә зовтн, би хөрн мөрн терг- нд цугтнь
ачулчклав, ода һарад йовцхах зөв- тә.
Нань намур керг уга
болхлатн,
би
ода
одж йовулнав.
—
Сән,
сән, йов,
дарунь шамд,—
гив.
Өдрин
халун буурад, серүн орад, бүрүл болж
йовх кем.
Уульнц
таласн модн хашата герин
хотн
дотрас цүврлдәд ачлһта мөрн тергд һарч
йовцхаснь үзгднә. Ацань зөвин күнд
бәәд- лтә, тергдин төгә, көшүр нам
цуг
зөвәр ширжц- нәд шуһтнснь соңсгдна.
Мөрд күчрдәд, күзү- һән суңһад, тергән
татад үрвәд йовцхана. Тергд
деер
мишктә һуйр, яршгд ширтә цә ачгд- •снь
үзгднә. Тергн болһна хаҗуд җолаһан
һартан бәрәд дахсн улс мөрдән «но...»
«чуу»
гилдәд тууснь соңсгдна.
Түрүн
йовх тергдүр өөрдәд, адһсн бәәдл- тә,
зөвин ик нурһта, махта-шөлтә, хо-цаһан
чирәтә, шарцр өңгтә орс
френч өмссн
Санһҗ ирәд җолачнрла харһв.
—
Залус,
та цуһар
ачлһан күцднь дуусц- хавта?
—
Ээ,
цуһарһинь ачад, цуһар һарад йовж
йовцханавидн. Нә, түдл уга
Бурмин хаалһар
йовцхатн. Би таниг ардастн күцхв.
Залус
тергд деерән һарад сууцхаһад, мөр- дән
жолаһарн шавдад совр-совр хатрулх авц-
таһар адһцхав. Саңһҗ невчк зогсад
тергдин
ардас
хәләжәһәд, генткн мартен
кергнь
уханднь орсн метәр хотнур йовҗ одв.
Хотна
дунд
бичкн модн гер, өөрнь зөвәр борлад бәәсн
ишкә гер бәәлә. Саңһж шуржнсн ишкд- ләр
герин ишкә үүдинь секәд орв.
Орна
өмн һанзан татсн жир һарсн наста,
цаһан
үстә зөвин оврта эмгн сууна.
—
Хәәмнь
минь
Саңһҗм,
адһад яһж йов- начи? — гиж эмгн
сурна.
—
Ээж,
удл уга мөрн терг зүүлһәд мана зе Сарңгта
хоюрн Бурһст тал
йовцхатн. Кен медхв,
цаһачуд нааран орж ирхлә, энд үлдхд
танд йир әәмшгтә.
—
Уга,
би герән хайж йовшгов. Чи бийчнь әмән
хадһлж менд йов. Цаһачуд ирж көгшн нанд
ю кех билә. Тедн бас үртә-садта, көгшн
эк-эцктә улс болх.
—
Ээж,
би танас икәр сурҗанав, энд бичә үлдтн.
Дарунь
йовтн,
гер хәләх улс үлдж бәәнә. Эн тустан бичә
әәтн.
—
Саңһҗ,
мини
үлдсәр
бичә санаһан зо- вич, шанһа дала
эд-тавран,
хот-хоолан әл- дәрән кецхәнәт?
—
Тер
тоотитн
ачад йовулчквидн, арлур авч одҗ бултулхар
бәәнәвидн. Эн тускар күүнд үг бичә
келтн.
—
Я
хәәмнь,
һанцхн хәләсн үрм мини,
саг йовад,
кергән күцәҗ менд ирич.
—
Ээж,
кергм адһмта, йовжанав,— гиһәд көвүнь
үүднүр һарв. Саңһж һаза һарад герин
бүсәс
мөрән тәәләд мордв.
Эмгн
көвүнәннь ардас
дахлцн
хойр хал- хаснь үмсәд, «нә менд йович»
гиҗ салв.
Санһҗ
дор ормасн хатрулад һарв. Эмгн көвүнәннь
баран
гермүд
ташрлад үзгддгән ууртлнь зогсад хәләв.
Маңһдур
өрүнднь өдр бүркгдж эклв. Ирг даранд
бәәсн Нарн эмгн Босхмж өвгн хойр Цаһанур
өрүн эрт ирәд, хотнд юн зәңг бәә- хинь,
дууһан арһулдж келцхәв.
—
Сөөнә
цаһачуд мана хотнд орж ирсәр келцхәнә.
Шаңһа гермүд эзләд мөртә, зертә- зевтә
дәәнә улс ирж зогсж. Кишго Борлга Нохаг
тедн
дуудж
авад, Советин йоснд көдлж бәәсн улсин
нер, тедниг әлд ю кежәхинь сурҗ. Терл
байн өшәһән авхар болх-болшго дала
үг
келсн болхмн гицхәнә. Цаһачудла хамдан
урд хаана йосна цагт мана әәмгин толһач
болҗ йовсн Санчр өвгн бас йовдгар келнә.
23
Тер
мана хотна биш, нам цуг ээмгин улсиг
цуһарһинь
нерн
усарнь меддг кун.
Цаһан
эднә үг соңсад, олн
уха ухалв. Нарн Босхмж хойр һарад
зөвәр удан
болен цагт, үдән
алднд
генткн эмгнә
герүр һушвн залу
орад ирнә.
Хойрнь
савһр
хар
махлата, деерэн хар занч көдрсн,
чашкта,
пистүлтә,
негнь
еерсхр сахлта, нүднь
һалс-һулс гиен
күн.
Наадкнь
баахн, сахл уга эццн залу. Тедниг Борлга
Ноха дахҗ.
Ноха
ке хувцан емссн, ча- сан зүүсн,
тиньгр
бәәдлтә.
—
Цернә
Саңһжин эк
кемб? — гиж. орсар сурсинь Ноха хальмгаһар
келв.
—
Э.
Бив, — гиж, Цаһан
хәрү өгв.
—
Тиим
болхла мана танас суржамхдн тана көвүнти
әлдәрән одсинь
келтн. Советин хот-хоол манд кергтэ.
Тана дөңг
күргсиг март-
шговидн.
—
Көвүм
альд
йовх, нам ямаран керг кү-
цәҗ йовхинь
медҗәхшв.
—
Биитн
эс медхлә,
хажуһин улс
танд келен болх, тана көвүн
советин
эд-тавр, хот- хоол әлд
манҗ бултж,
бээхинь келтн. Үнинь
келтн!
— болна.
—
Меджэхшив,
юм келж, чадшгов.
—
Эмгн,
бичә
нууһад, маниг
һацаһад
бәәтн, эс
гиж,...
Эмгнә
йирин
әәмшҗ
бәәсн чирә-зүснЪ тер
үг
соңгсчкад мел
улаһад,
бийнь
босад залурхен бәәдл
һарад одв.
—
Меджэхшив,
алнт—булнт тадна дурн.
—
Кишго
көгшн
зүгдг советин
йос татад, манд хорлтан күргхәр
бәәнч! Тиигҗ чадх
угач! Кел, хот-хоолан көвүнчнь
альд
бултул- сиг—гиж, келн, бүсәсн
ташмг
суһлҗ
авад,
эмгнә
нурһарнь шаб
гиһәд
ахлачнь
ораһад
авб.
—
Эс
келхлэчнь эн!
Эмгн
өвдсинь
эс
медсәр
өмнкәрн хойр
кө-
линь
һазрт
хадчкен
кевтәһәр
зогсв.
—
Келнч,
утайч,— гиһәд
дэкн
хойр һурв
ташмгарн
барун, зүн
ээмүрнь дәврүләд цокв.
Эмгнә
нүднәснь заядан нульмсн асхрад бәә-
хәс биш, ду һархш, араһан зуусн зогсв.
—
Нә,
чи көгшн зүгдг ухал,
манд өгх
хәрүгән белд. Бидн хәрү чамур ирнәвидн,—
гиж келәд һарцхана.
Асхнднь
ора, цаһачуд хәрү эмгнә герүр орҗ ирв.
—
Нә,
мана сурсиг кел.
—
Медхшив,
келшгов.
—
Эн
көгшн андн дәкәд медхшив гижә- хинь
меджәнчи. Элк түрглүләд кевтүл, әмн
кергтэ
болхла
эн келх,— гиҗ дәкн ахлачнь давтв.
Наадкнь
эмгиг күчәр татад, түлкәд элк түрглүл
уңһана.
—
Мә
чамд! —гиж келн ташмгар бәрс- бәрсәрн
цокна. Эмгн дун уга, күнд-күндәр кииһән
авад, зуг түңшнә.
—
Ода
келнч, угайч?
Эмгн
толһаһан зааляд, уга гисн докья өгнә.
—
Нә,
маңһдур күртл ухал!
Эс
гиж әмнәсн чи хаһцхч —гиж, келәд
һарцхана.
Эмгн
арднь
хойр һарарн һазр түшж, өн- дәһәд, өөрән
бәәсн орнас атхад, цогцан әрә дааһад,
орн деерән нурад унв.
Маңһдуртнь
үдән өмн одак цаһачуд хәрү эмгнүр
ирцхәв.
—
Не,
хәру
ода олдви? —гиж цаһачуд шү- дән ирзәлһж
уурта ирцхәв.
—
Намд
келдг үг уга.
Алх
йоста болхла алтн.
—
Көгшн
домбр
бос, энүг
тууһад һолын өөр авч од, тенд «күүндхм»
гиж
ахлачнь
да- рукдан закв. Орнаснь босхад һарцхав.
һолын өөр авч ирәд, эмгиг зогсачкад
дәкәд экләд мөшкцхәв.
—
Ода
үн эс
келхләчнь
хаһад ална гидг эн!
Удал уга кел!
—
Эмгн
теднә
деегүр холд хәләһәд, үгинь эс соңссн
бәәдлтә ормдан тагчк зогсв. Цаһана
толһаһинь нимгн үснь салькнд сарвалһад
кии- скәд бәәв. Эмгн толһаһан буулһл
уга, деег- шән бәрәд, нег мөслсн ухаһан
хортнд дурго нүднәннь хәләцәр медүлв.
Үрнәннь төлә, үр- нәннь кергин төлә,
әмән өгхдән белмб гисн дүүвр бәәдлнь,
цаһачудин чидләс ахлв.
Цаһачуд
арһнь тасрад, эмгнә үзгүр буу- һарн
тачкнулад кесг хачкад ардан хәләл уга
һарад зулцхав.
Түүнә
хөөн цөөкн өдр давхла улана
церг
цаһачудиг, баячудиг дииләд, тохминь
таслад ирцхәв. Советин
йосн
цааранднь мөңкинд батрв. Әмән эс әрвлсн
Цаһан эмгн
Советин шин йосна
җирһл үзж, байрлв.
29