— Баава, тер хеөдтн мини туһлмудла әдл, мел нег зүстә биш бәәсн болх,— гиҗ Эльза келв.

— Я йир, нег зүстә болв чигн, чини хөрхн туһлд юн дала дашкан бәәх билэ,—гиж экнь келв.— Чини нүднәнчн билг малд тусад уга гидг тер, даслт уган уршг болжана...

Тегэд тер асхн Эльза орндан орҗаһад, ода туһлмудан нүднәнни билгг орулҗ авнав гиҗ санад унтв. Асхар санад унтсн цагт, тернь зүүд- нд үзгднә гидг... Болв, һацата юмн кевтэ, тер се Эльзан зүүднд туһлму- днь орсн уга.

Дарук едрнь ирв. Саак зовлң һарчана. Тегэд Эльза, ода яһса — ги- җәһәд: Юуһинь зовад бәәнәв, үс уусн туһлин амн, үс эс уусн туһлин амн хойр эдл бишлм. Тиигхлэ, теднэ аминь хәләһәд медх кергтә». Өрү- ни асрмҗин цаг билә. Дөрвн туһлас хойртнь үс өгчкәд, теднэ аминь хэ- ләҗ авад, «хэрнь, тадна амн үстә биший, эн хойрин амн үсн уга» гиҗ тедндән келчкәд одад, үс көһәд авад ирв. Ирчкәд хәләхлә, дөрвүләнни амн дөрвүлн үстә, чиигтә, нег-негнәнни ам долалдад бәәнә. Эльзан нү- днь чирм-чирм гиһәд, нульмсн һарн алдад, әрә гиҗ торв. Болв, хамрнь зөвәр күңшү дүрәд, бахлуртнь бүлкн һолив. Иим зовлң бәәдв!..

— Тьфу, ямаран юмсвт, тадн! — гиҗ арһан барад хәәкрчкәд, Эль­за теднәнни гесинь бәрҗ үзв. Үкснә цох, юмн медгдҗәхш,—тиим амр юмн альд бәәх билә.

Терүнә хөөн Эльза үс егсн туһлмудиннь маңнаднь үс түркҗ темд- глхәр седв, саак цааран-нааран хәләхин хоорнд одаксчн маңнасан до- лалдчкна, цуһар чиигтә маңната болҗ одна. Тиигә-тиигә бәәҗ Эльза тер дашканасн әрә гиҗ хеөһв. Гертәсн олн зүсн кизәрмүд авч ирәд, ту- һлмудин күзүнд буһус кеҗ зүүв. Дервн туһл бәәх ясльд хойринни кү- зүнд икзәр боочкад, тер хойран түрүләд асрна. Ода хәләй тадниг—на- маг яһҗ меклхитн! — гиж Эльза инәмскләд, туһлмудан улм екәрлв.

Удлго дарунь Эльза нам туһлмудин күзүнд бәәсн кенчрмүдиг кер- глдгән уурв. Кедү дүнгә нег зүстә, нег бәәдлтә болв чигн, туһлмуд берин нүднд йилһрдг болад ирв. «Баавин келсн үнн бәәҗ, мини нүднә билг малд тусҗана гидг эн кевтә» — гиҗ санад, Эльза байрлв.

Ода Эльза зовлң уга. Цар тергнд ик бочк ачҗ авад, ус чигн эн зөөнә, малый хот чигн авч ирнә,—иҗлдҗ одв. Туһлмудинни кевтрнь болхла, бичкн күүкдин өлгә мет җөөлн, цевр бәәнә. Эльза сар даву көдләд оркв. Акад юмн, Эльзан хаша тал әмтн ирлдәд, тагчкар хәләл- дәд зогсҗаһад, йовҗ одад бәәнә. Тедн эн фермд көдлдг күүкд, берәд. Зуг, Эльза тедниг сәәнәр таньҗ авад уга. Энүнә көдлмшнь сәәнәрн әмтнд һәәхмҗ болҗаснь тер бәәҗ. Тернь хөөннь оч медгдв.

Терүнә хеөн Эльзан кедлмшәс дамшлт авхар нааран бүкл делегацс ирдг болв. Тедн талдан колхоз-совхозмудас чигн, талдан райодас чигн ирдмн. Нүднәнни билгән, һаринни күчән, зүркнәнни халунан кесн кедл- мштән егнә гидг тер болҗах кевтә...

Бичкн өкәр туплмудинни еөр бәәхләрн, Эльза цуг наадк делкәг мартчкдг билә гиҗ келҗ болхмн. Герүрн төрүц адһдго билә. Эн асхн бас туһлмудинни өөр, тенд негинь оч таалад, энд негинь ирҗ иләд, тед- нләрн күундәд, ора күртл бәәв. Эльза солом теврсн йовҗ йовла! «Э, кө- вүм көкән көкх цаг давҗ одв», — гиҗ бер дотран санн адһв.

— Маштг кецтә шавр герин турвад сөөһин салькн көг орулад бәәнә. Турва негт шуукрад, негт гиинәд одна. Бешин амнд бөгчиһәд суусн эмгн:

— Йо, ях-ях, тьфу, тьфу, — гин йовж, евдгән һарарн түшәд, өндлзәд босв.— Хәәрхн, ямаран-кемәрән болдг болв чигн өлзәһән хальдах һазр болтхал, маань-бедмәхн, деедс өршәтхә,—гиҗ зальврн йовҗ, деерән көдрсн хуучн үчинни хойр элквчиг хойр һарарн өрчдән зөрүлҗ татад, эгзгнҗ киткәлсн эмгн орн талан һарв. Орндан күрн гиҗ йовад, барун көләрн бас нег чочн сүгдлзәд: «Йу-у, ях-ях» — гиҗ яхлн, кирслҗ мод

3 Альманах № 1 (27) 33

хадад кесн көлтә орндгт күрәд, хуучн делгц деернь суув. Тер кевтән яхлн бәәж, дер бийд овалгдсн хуучн хувц-хунриг күчн уга эдцн һа- рарн хойриһурв нудрҗ тегшлмш болчкад, эмгн кецәлдәд, көдрж йовсн үчәрн делгц чигн кеһәд, хучлһ чигн кеһәд, негхн атхм болад тоһшрж одв. Эмгнә орндгин толһа тус, цәәвртҗ цаңтсн терз һатц дууна модна суңһуг утар татҗ дуулв. Эмгн орн дотран эөвәрт шивр-шивр зальвр- җаһад, тагчг болв.

Эмгнә орнла туслцад, бас нег орн ясата бәәнә. Зеврәд харлж одсн, төмр орндг. Деернь бор-көрсн хаваста көнҗл делгәтә, хойр дер бәәнә. Орн деер хойр дериг хойр сүүдән шахсн көвүн унтҗ кевтнә. Эн «залу» негх өөндән күрсн наста. Шавр герин бас нег эрсинь дахад, зузан хар- һагар кесн стол тәвгдҗ, терүнә хаҗуд мел тиим модар, тиим бәәдлтә- һәр кегдсн хойр табуретк бәәнә. Эн гер дотр бәәх өлг-эдин тоод нег шар модн авдриг орулх кергтә, бешин оөр эрсд мод цокад, деернь доек делгәд кесн тәвц, үүдн хоорнд хойр суулһ, һадр, күүнд керг уга гилтә нань чигн архн-хурхң кевтнә.

Стол деер әрә колң-колң гиҗ шатжасн шам генткн чирмәд, тоснь чилҗ йовх докья өгч бәәтл, үүдн җиигж татгдад, Эльза орҗ ирв. Энүг дахҗ орж ирсн киитнә цаһан ур пол деегүр деврәд, өөдләд уга болж одв. Орҗ ирсн бер беелә фуфайк хойран тәәләд, авдр деер оркчкад, бешин ардас ик хар шилтә шамин тос парһж авад, унтрҗ бәәсн шамд тос кеһәд, һолинь өргж, гегәрүлв. Дарунь бешин нег өнцгт бәәсн цаһан хала кружкар ус утхҗ авад, амарн балһад, һаран уһав. һаран арчн йовҗ, ковүн деерән ирж екәһәд, зөвәрт хәләһәд зогсв. Мел тер ормдан көвүн дорас арһул шувтрулж татад, хуучн хаваста көнжл һарһж авб. Терүгәрн тоһшрж кевтсн эмгиг хучад энд-тендкинь дарад, эмгнә көлинь арһул цуглв.

— Иигәд бөгчиһәд үкәд бәәхәр, авад хучад оркхла яһдв,— гиж бий- дән гишң Эльза келв. Цаадк эмгнь, 'һазак суңһугин айс дураж бәәх кев- тә, уу-уу гисн иөндә ду һарад: «Э, хәәмнь, Эльза ирвчи? Яһсн ора күртл кедг көдлмшв энчн». Цаадк көвүһән хүүрәл —гиҗ хучлһ дотрасн — келв.

Беш деер мискд бәәсн бүлән цә ууһад, шарсн боднцг идәд, Эльза ааһ-саван хуран, орндан орв. Көл-һарнь сулдад, цуснь халулдган уур- ад ирсн эмгнд киитн болад бәәхәс биш, эн беш түләпә күчәр йир дулан. Тиигәд ө-шуһу модн дотр бултҗ одсн эн бичкн селәнд, элвгсәәхнҗирһл нөөртән үзәд, эн — көгшн, дунд бичкн нилх—һурвн кевтнә. Киитн чигн, дәәнә цагин хату-мөтү чигн, күүнә хол һазр чигн ода эднд төрүц әәмшгтә биш. Эднлә әдл улсин н&өрнь йир тавар: күүнд һарһсн буру уга, Эльзан көдлмш дигтә-тагта, ик-баһ болв чигн, эврә олсн эдвлртә. Терүнәс тавар седкл кенд кергтәв!

Зуг, Эльза хая-хая нег гейүрүлдг юмнь —гер дотр залу күүнә нилч уга болен учр. Баһ наста цагтан ю чигн медлго гишнг цагтан ханьцсн залутаһан җил күдц бәлго, салж одсн...

Җирһл күүнд сурһмҗ егнә: Эльзад залу күүнә нилчин тускар уха орулсн нег йовдл седклднь һундл болҗ үлдлә.

Эрт ирдг намрин киитн әмтә тоотиг ичәнднь көөж орулҗ йовсн цаг билә. Фермин ор һанцхн уульнцин хойр бийәрнь бәргдсн арв һар шавр гермүд бәәдмн. Теднә негнднь Эльза эктоһән, көвүтәһән бәәнә. Тер шавр гермүдиг намр болһн һазак-дотакинь, ораһинь шалддг бәәс- мн. Эн өңгрсн намр дигтә Эльзан бәәсн герин орань цоорла. Терүг бөг- лдг цол чигн Эльзад олдхш—өдр-сө уга мел туһлмудиннь ард йовна.

Гермүд шалдх гиҗ һарһсн шишлң бригад уульнцин нег захаснь авн көдлмшән эклв. Гер болһнд неҗәд-хошад өдр кодләд, бригад Эльзан герин өөрк гериг шалдад, ясад һарад йовад одв. Өрүнднь Эльзан герүр бригад ирх зөвтә билә.

Эльзә саак кевтән өрлә туһлмуд талан йовҗ одв. Адһм угаһар, нарн

34

модни толһад һарсн дүнгә цагт бригадин улс ирәд, күрзмүдән үүрәд, хамг зер-зевән авад, Эльзан герин хажуһар давж һарад, дарук герин өөр ирж зогсцхав. Нег гер алслгдҗ одсиг эс медсн бәәдлтәһәр, тедн экләд, урдк кевтән шавр малтад, ус эеөһәд, көдлмшән кев. Минь эн кемд Эльза хотан уухар герүрн хәрҗ ирәд, эн бәәдлиг үзҗ, алңтрн, дотр бийнь үүмв. Кввүндән адһн-шидгн көк өгчкәд, бер хәрү көдлмшүрн гүүж ирв. Бичкн нилх гилтә үртә күүнд цааранднь күләдг ар*һ уга билә. Әрә салькн үләв чигн, хур дуслв ч$гн терз-үүдәр киитн сүүгәд, деерәс дусад алҗ авдмн. Удлго ирҗ ясҗ өгх гиһәд теслцәд бәәсн, ода негинь йилһҗ шиидх кергтә.

Эльза эн тоотиг цааран нег гүүлгҗ тоолад, нааран нег гүүлгҗ тоо- лад, фермин залачд одшго болж шиидв, терүнә заавр угаһар һарчах йовдл эн биш. Одхла, күләҗәтн гих. Эльзад күләдг арһ уга. Намрин иткл уга теңгр генткн деерәс шуурхла, бичкн көвүн көгшн эмгн хойр- таһан көлдҗ үкҗ болшго. Тиигәд адһн йовҗ туһлмудан сән гидгәр ас- рад, девскринь жөөллҗ соляд, үүдинь һазаһаснь таг хаачкад, Эльза гүүһәд хәрҗ ирв. Ирчкн, күрз авад экләд шавр малтв.

Дарук герин һаза көдлҗәх бригад адһм угаһар үрвәд, шавр малтн бәәҗ, зөвәр уухн бәәсн худгас ус зөөжәнә. Эднлә зерглдәд гишнг эв- рәнни герин һа^а Эльза шурд-шурд гиһәд, һазриг күрзин ирәр сенҗләд хайад бәәнә. Шалдарт күрм дүңгәһәр төгрглҗ малтад, бригадын улс малтснла әдл дүңгә кеһәд оркв. Бригадын улс нег чигн үг угаһар Элль- за тал дораһур хәләлднә. Эльза бас тагчг, энд-тендән юм хәләлго, көд- ләд бәәнә. Эльза иигәд, йосн бишәр ‘һундагдснд фермин залач биш, эн улс бийснь бурута болен болад, күн болһна дотр бийнь эвго болж, Эль- заһас ичнә. Болв арһ уга, көдлтхә гисн ормд көдлх кергтә.

Малтсн шавр деерән һурвн-дөрвн суулһ втг авч ирәд асхчкад, Эль­за экләд ус зөөв. Усиг зөвәр хол бәәсн худгас үүрч зөөх кергтә бәәсмн. Чаңһ-чиирг цогцта, квдлмшт сәәнәр дассн Эльза ямаран чигн күнд кө- длмшт вдрин дуусн зогсл уга кедлҗ чадхмн. Терүгән эн бер өөркстән эндр лавта гидгәр үзүлжәнә.

Худг гер хойрин хоорнд тав-зурһа дәкҗ йовчкад, Эльза шалдариг зуурад, эргүлҗ хутхв. Шалдарин шавр кехин кергт, Эльза башмган тәә- ләд, көл нүцклҗ авад орв. Энүнә көлнь чим-чим гиһәд, киитн бальчгт менрәд бәәнә. Эльза хормаһан шуурдж оркад, шулун-шулуһар бальч- гиг ишкв. Хаҗуднь күрзәр бальчг зуурчасн бригадын улс цааранднь берин еөр тесҗ бәәҗ чадсн уга. Тедн үзг-үзгтән тарлдад, үдин хотдан ■һарцхав.

Эльза шалдаран бел кечкәд гүүҗ одад, туһлмудан услв. Адһн-ши- дһн туһлмудинни кевтринь хүүрәлҗ оркад, герүрн адһад һарв...

Намрин ахр едрт үдәс хооран цаг угала әдл. Бригадын улс, олна- олн, ясжасн герән шалдҗ дуусад хәрцхәв. Эльза дөрвн часла дәкәд туһлмудурн одв, ода тенд асхн ора күртл бәәх кергтә.

Тер өдр уханд мөңкинд төөнрҗ үлдх гиҗ Эльзә тиигхд санҗасн уга билә, болв тер йовдлин чинрнь хөөннь медгдв. Тиим, нам кергт ав- гдшго гиҗ тоолсн зәрм йовдлмуд, күүнд нам уха орулад, жирһлин даш- канла таньлдулад, уданд үлддг бәәҗ... Тиигәд тер өдр өңгрв. Эльза орахн көдмлшәсн хәрҗ ирәд, кввүһән һар деерән авад суухлань, зөвәр икәр кешснь ода ирҗ медгдәд, дотр бийнь сулдҗ, урссн болад, унтх дурнь күрв. Экнь ааһд цә кен йовҗ, келҗ йовна:

— Чамаг йилһл уга яах билә тедн, белвсн чамаг харсж, нег амн үг келдг күн бәәхш. Сәәнднь, өнр-өргнднь зуһудад, мууднь, өнчн-өвүднь деерлкәд бәәдг йовдл йирин кезәнәс нааран бәәһә юмн терчн. Тәвсн хүвдән һундхас биш, нань арһ уга...

— Нә, болх ода, болг, һәәд одг, эврәннь төлә кеснд мини махмудас юмн тасрҗ унсн уга,— гиж Эльза экдән келв.

— Тасрж эс ундг болв чигн, тиим хаҗһр юм 'һарһад бәәхлә сәний?

3*

35

Саак, одак эркнч управляющий ээль болхгов тер,— болад эмгн зөвәр бурх деерән һархла, һазаһас Эльзан кодлжэх фермин бригадир Анна Сергеевна орҗ ирв. Эльзаг бийинни чигн, көдлмшиннь чигн түрүн өд- рәс авн таасдг эн күүкд күн эн берлә эгч-дү болж, сән-сәәхн бәәдг билә.

— Соңсув, соңсув, чамаг һундасиг, тиигчкәд нанд фермин әмтн келв, һазак зуурсн бальчкичн үзүв,—гиҗ Анна Сергеевна герт орн келж йовна.

— Төр уга, Анна Сергеевна, би эврән көдлмшинни заагур герән ясад авчкхв,— болад, Эльза ормасн босад, стул тәвж өгв.

— Цуһарһаснь ик көдлмштә болчкад, һанц бийтә чи яһад герән эврән шалдх биләч, тешкәлдсн залус бәәх гермүдиг яһад бригадын улс ясҗ өгнә? Уга, уга, зуг өр цәәҗ өгтхә, күүнә үг эс авдг заңта болв чигн, иим ил хажһр юмнас дальтрдг угаһинь хәләй түүг,—гиҗ Анна Сергеевна, нам неринь 'һарһл уга, залачин тускар келв.

— Нә, һәәд одг, Анна Сергеевна, цә уутн,— гиҗ Эльза келснә хвөн, Анна Сергеевна цәәһәснь ууһад, Эльзан бичкн көвүһинь һар деерән авад, кесгтән өкәрлв:

Тер сөеһин нвр ЭльЗад, ямаран кевәр көдлмшт көшсн бийнь, тавар болҗ өгсн уга билә. Олн зүсн ухан орад, нег хәврһәсн наадк хәврһ дее- рән эргәд, бер амрсар унтсн уга.

Өрүнднь өрлә дөрвн часла босад, Эльза көдлмштән йовҗ одв. Тен- дәсн ирчкәд герән шалдх, ораһинь бөглх кергтә...

Дядя Максим икл гидг элвг цогцта, терүгән дахсн элвг седклтә, тәвнд оөрдҗ йовх залу. Энүнә һарсн-төрсн һазрнь эн селән болхас биш, тәвсн хүвнь энүг орчлң эргүләд, альдаран эс авч одсн болхв! Би­чкн цагтан өнчн үлдчкәд, балһснд бәәсн нег авһан темцәд, тенд штука­тур эрдм дассмн. Эн эрдмәрн Максим баһ цагасн авн ик-ик тосхлтд чигн көдлҗ йовла. Сүл энүнә йовад ирсн хаалһнь, төрскән харслһна дән билә. Дәәнәс шавта ирәд, балһснд бәәҗәһәд, зунарнь төрскн селәнүрн, эцгин нег салтр эмгнәд, ирҗ бәәһәд, совхозин көдлмшт нөкд болв. Ода хара бәәхәр гиһәд, гермүд ясх улс тол<һалад, көдлҗәнә.

Өцклдүр Эльзан бәәдлиг үзәд бәәсн дядя Максим седкләрн харм төрн терүнә чаңһднь бахтад, дотран фермин залачиг шоодв. «йоста но- ха! Ноха! Альдас иим улсиг орчлң һарһҗ авдг болхв? Хойр кичгт хот түгәҗ өгч чадшго, кишго. Иим улсас көлтә сән улсин седкл зовна...» Дядя Максим хар дүңлә серчкәд минь ним ухата орн деерән серүн кевтнә. Эльзад яһад болвчн нөкд болх кергтә гиҗ эн дотран санад, эрт босж, бедрв.

Дядя Максим көдлмшт 'һардг цаглаһан бригадан цуглулад авчкад, урдк кевтән фермин контор орҗ йовсн уга.

— Үзҗәнт, тер Эльзән герин оөр белн шавр зуурчксн бәәхиг? Тенд одҗ көдлхмн! — гиж ахрар, дууһар үгзрҗ эн келв. Гергд дядя Мак­симин буулһгдсн хойр нигт көмсгүрнь хәләчкәд, дун угаһар зер-зевән авцхав. Тиигәд дядя Максим эврәнни җирһлд түрүн болҗ һардач күү- нә заавр эвдв.

Эльза ферм талас хәрҗ аашад, геринни өөр көдлжәх улсиг, теднәс цугаснь йилһрәд һондасн дядя Максимиг үзв. «Анна Сергеевна залая­ла күүндсн болҗана»,—гиж Эльза дотран санв. Болв, эн эндүржәлә. Анна Сергеевна фермин конторт залачла күүндж бәәхнь чик билэ, зуг залач терүг сонсхар седхш.

Эльза өөрдҗ ирәд, таньдг улстаһан мендлв:

— Би эврэн бас некд болнав,— гиҗ, һаза герин эрсд түшәлһтә бәә- сн күрз авб. Дядя Максим терүнүр еөрдҗ ирәд:

— Аль нааран күрзән,—болад, үүднәс шаһаһад зогсҗасн эмгнә һар деер бәәсн кввүн талнь заав.— Орҗ кекинь өг, эврәнни төрән күцә. Ча­маг угаһар бидн дала бәәнәвдн...

36

Эн өдр вцклдүрклә әдл шүрүн киитн уга, нарта, дулан ӨДР болв. Тиим өдр намрин киитн эклчксн цагт хая-хая болна. Тер вдр эн җилин сүл дулан өдр бәәсн боллта. Дегд сәәхн өдр билә!

— Эн—давҗ одсн тууж. Болв, Эльза терүг кезәд чигн мартхш... Эн йовдл уханднь орсн цагт, дотрнь сән му хойр ноолддг билә. Аш сүүлднь Анна Сергеевна, дядя Максим хойрин тускар ухалад оркхлань, делкэд тиим улс бәәдг учрар, Эльзан седклнь талваһад одна.

♦♦♦