түһәр һарад йовув. Салькн шуурһн хойр догшдв, юнчн үзгддгән уурв Тиигәд, кесгтән йовв. Тенгр харңһурв. Генткн өмнм хөд харһв. Өөрнь күн уга бәәж. Тедниг дахад ард үлдсинь тууһад йова-йовҗ, овалһата өвснд күрсм тер. Хоөдиг цааранднь туусн угав. Тедниг эргәд йова бәәж икәр даарад, өвс суһла-суһла бәәҗ, невчкн нүк һарһҗ авад кевтләв, ун- тж очв...— гиҗ Цецн тууҗан тегсәв.

— Юңгад һанцарн хәрхәр һарвч?

— Суббот биләлм. Урднь чигн йовһар ирдг биләхи би,— гиҗ, көвүн хәрүцв.

Ода юңгад йовсинь, яһад төөрсинь көөлдәд керг уга. Бата Цецн хойр хаалһдан белдтн,— гиҗ Баатр келв...

Эврәннь мөрндән Баатрин цан татж авад, Цецнд ик девл өмскәд, көвүг суулһҗ авад, Бата совхоз хәләһәд һарв.

Шуурһн гиидг болвчн, хаалһ уга. йовхд күчр. Болв, үд кецәсн хөән эдн совхозд күрв.

Эмч Цецниг хәләчкәд, толһаһан зәәләд, «ода альд йовад киитнд көл- һар хойран өгснчн энв? — гиҗ сурв.

Цецнә һарһсн үүлдвринь, хәрҗ йовад отарас алдрсн ход харсж ав- нав гиһәд күс-дундур хонг кеер йовсна тускар Бата цәәлһв.

— Тиим болхла, чи йоста зөрмг йовдл һарһжич. йир сән. Зуг нег сар шаху хонгт больницд кевтх кергтә,— гиж Эмч келв.

— Тиигхлә, сурһуль яахмб?— гиж Цецн сурв.

— Сурһуль холд одхн уга. Үүрмүдчн нааран ирәд. дөңгән күргх...

Шуурһн гиидг болвчн, хаалһ йосндан һартл Баатр, һәрә хойрин бригад Бадмин хөөдиг хәләһәд, асрад, нег чигн һару угаһар һарһв.

♦♦♦

БАИДЫН САНҖАРА

Цаһан санан

(келвр)

Фермин залач берәс сурв:

— Ямаран көдлмш кеж чадхвч?

Ода юн гихв гиҗ санҗаһад, бер келв:

— Өгсн көдлмшитн кенәв.

— Нилх туһлмуд асрҗ чадхвч?

— Чадхв.

Удсн уга, фермии бригадир Эльзаг дахулад һарв. Малый хаша дотр орж ирәд, бригадир келжәнә:

— Эн хашад нилх туһлмуд бәәхмн.

Эльза дотран санв: «Иим киитн, иим бузр хашад нилх туһлмуд яһж бәәлһхмби?» Кесгәс нааран эн хашад мал орулад уга бәәдлтә берин уханд хәрү егәд, бригадир цааранднь келв:

— Энд бәәсн туһлмуд сара хонг хооран һарин асрмҗас һарад, тал- дан бригадт өггдлә. Урднь бәәсн туһлч эн хашаг цеврлҗ арчлго йовж одж. Чи эндр энүг цеврләд, белд. Маңһдур нааран нилх туһлмуд ирхмн.

Хашан нег булкд бәәсн задһа амта ик бешүр өөрдәд, бригадир цаа­ранднь келв:

— Эн бешиг түләд, ус халул. Туһлмуд б»эх ясльмудин пол уһа.

Бригадир һарч одсна ард, юунас көдлмшән эклхв гиж санад невчк зогсжаһад, Эльза нааран-цааран йовад, хаша дотркиг шинҗлв. Малый өтг жолв дүүрәд көрч оч. Туһлмудт девскр кесн солом дәвтнәлгдәд, көрч.

Бер, күрз, чичүр хойр авч ирэд, хаша дотркиг эклэд цеврлв. Олна

30

көдлмшт шин ирв гихәс биш, Эльза ямаран чигн квдлмшин аац авчксн, шулуи-шудрмг бер билә.

Ода эн берин һарт бәәсн чичүр мел иг мет гиигнәр эргәд-дуһрад бәәиә. Манна деерән шувтрж унсн үсән чиклхәр бееләһән суһлхлань, һараснь цаһан ур падрж 'һарна.

Кедлмштән урмдсн берд кезәнь үд болж_ одень медгдси уга. Хаша дотрк невчк арһта бәәдл һарад ирв. Герәдән хәрх чигн, хот уух чигн дурн күрчәхш. Яһад болвчн эндрин бийднь көдлмшән эрт дуусх кергтэ гиҗ санад, Эльза цааранднь хашаһан цеврлв. Дарунь өтгиг зеөҗ һар- һад, нәрхн бурасар бооҗ кесн ик сәвүрәр хаша дотркиг сәвүрдв. Ода ус зөөх кергтә.

Бешт углата бәәсн ик хар хәәсиг Эльза усар дүүргв.

Удсн уга, беш дотр харһа модн тачкнж шатв. Хәәсн дотр халун киитн хойр авлцхла, гииньж шиигсн ә һарад бәәв. һазаһас хуучн халан тасрха олж авч ирәд, терүгәрн бешин ам хаачкад, бер нег халун хот амндан кехәр гүүһәд хәрв. Адһн-шидгн хойр сеңсн нә ууж авад, нег хуучн мишг герин булнгас шүүрч авн, Эльза хәрү һарв. Тер мишгәр пол уһах саната йовна.

Усн буслхинни өмн-өргнд күрч халад, хәәснәс өткн цаһан ур деврж өөдлв. Эльза хойр суулһ халун ус авч одад .ясльмудин пол экләд уһав. Эн көдлмшән өрәлдүләд орксн дүңгә цагт бригадир орж ирв. Зевэрт берүр хэлэһәд зогсжаһад:

— Кукн, чи эн полан кенчрэр, эврэнни гер дотрк метәр уһаҗах кевтэмч? — болв.

— Ода яахм билэ, пол дегәд киртә бәәҗ,— гиж Эльзэ келв.

Үкрә хаша дотркиг кенчрэр уһажасиг үзәд уга бригадир пиш-хаһ- рад инэн гичкэд, бийэн бэрэд зогсв. Тер ухаһан нам берд бичә медүлс гиж санад, иигж келв:

— Нэ, гем уга. Эн саамд иигэд нег сәәнәр уһачк. йир сән болҗана. Хөөннь иигҗ уһалһн бәәтхә. Деегүрнь ус асхчкад, тер ик сәвүрәр шув- трад арчад орк. Болад бәәснь тер.

— Нә, нә, — гин йовҗ Эльзә көдлмшән урдк кевәрн кеһәд бәәв.

— Чамаг эндр көдлмшән дуусж чадхн уга гиһзд, некд болх кү ил- гәхәр йовлав, ода хәләхлә, илгәһәд керг уга болж һарчана,— гиҗ бри­гадир келчкәд, хаша дотрк цевр бәәдлд дотран ханж: «Айта гидг кед- лмшч бер манд ирж, зуг батлж бәәршүлх кергтә» гиҗ санв.

Эльза полан цаһалһж уһаһад, терз-үүдинь арчад, сәәхрүләд оркв. Шуһунд бәәсн бешин дулан ур гер дотраһур деврж, йоста бәәршг аһар үудәв. Бер кедлмшән төгсәһэд һарн гиҗәтл бригадир бас нег орҗ ирәд, цен амн бүлән үгәр бериг мактс гиж санв. Дәкәд бийән бәрәд зогсн: сән күн сән кевтән үлдх. Макталас күн үрж оддг йовдл чигн бәәдг гиж эн санв. Иим уха ухалсн бригадир, берүр өөрдж ирәд келв:

— Нааран солом авч ирхмн. Туһлмудтан җөөлн девскр белдәд орк.

— Нә, нә,— болад, бригадир бас ю келнә гиж Эльза хәләҗ зогсв.

— Маңһдуртан нилх туһлмуд эн гертән орулж авхмч. Тедниг үсәр асрх кергтә. Би эврән ирәд, чамд зааҗ вгнәв,—гиҗ бригадир келв.

Эльзан седклд таалмҗта ямаран нег цөн үг келс гиҗ дәкнәс бри­гадир санжаһад:

— Нә, эндр зөвәр көшсн болхч, ода терз-үүдән батлчкад, хәрәд амр,— гив.

Эльзә герүрн хәрҗ ирәд, геринни ахуһан кеһәд йовхлань һартан ю бәрв чигн, мел маңһдурк кедлмшнь уханднь орад бәәнә. Юн болна йир, чадхий би аль угай гиһәд, бер саначрхад бәәв. Асхнднь толһаган дерд күргн гилтә унтж одсн Эльзад зүүдн орҗана. Нег улан-һалзн туһл хаша дотрас алдрҗ 'һарад зулна. Эльза туһлин ардас көөлднә-көөлднә — мел кн шүүрәд бәәнә. Тегәд, җе гитлән көшәд, бригадир уурлх гиһәд зовж-

31

йовад, серәд одв. Зүүднә хөөн Эльза көдлмшинни тускар ухалад, кесгтән серун кевтв.

Өрүнднь ферм тал Эльза йир эрт ирв. Энд-тенд нег чигн күн үзгдхш. Хашадан орж ирәд шам шатачкад, вцклдүр асхн ясльмудт делгсн со­ломит дәкнәс одад бәрж үзәд хәләв. Булнгд орулад хурачксн соломас авч ирәд, нимгнәр девскр кегдсн ормсар хайж зузалв. Тиигчкәд бешән түлв, ус зеөһәд, хәәсндән кев. Хаша дотркиг дәкнәс ясад, арчад, туһ- лмуд ирхиг күләв.

Өрүн-үдин алднд, соломар девскр кесн машин деер ачгдсн туһлмуд нов. Бичкн-бичкн өкәр туһлмудиг Эльза теврәд, нежәдәр зөөж орулв. Машинә шофер, бригадир хойр бас зөөлив. Тер өдр Эльза хөрн хойр ту- һлин эзн болв. Дарунь бригадир эн туһлмудт огх үс машиһәр авч ирв. Шин һарсн туһлмуд йир өкәр. Зәрмснь кевтнә, зәрмснь уйн көлмүдәрн дәәвлҗ йовлдна, нег-негнәнни хамр-ам долалдна. Эльза тедниг һәәхж ханхш, зәрмсинь одад таална.

Тедниг асрх цаг ирв. Бригадир, Эльза хойр бичкн-бичкн суулһсд кемҗәләд үс кеж авад, туһлмудт өгв. Ясль болһнд һурвадар-дөрвәдәр бәәх туһлмудт хойр күн бәрәд-бәрәд үс уулһсн, Эльзад амрхн юмн бо- лж медгдв. Көдлмш төгсснә хөөн бригадир кеҗәнә:

Эльза, чини кех нег көдлмш эн болҗана —өдрт хойр-һурв үс вгх. Энүнд ик кавжр уга. Дашкан талдан юмнд бәәнә—девскринь мел хаг- суһар бәрх кергтә, дару-дарунь соляд бәәхмн. Бичкн юмс даарад од- хларн, гемтхмн болҗана. Соломиг чамд зоөһәд авч ирәд бәәх. Гер деер бәәх соломиг цар зүүҗ авад, эврән чигн зөөхмч, цуһараһинь дасж ав.

— Сән, сонсжанав, — болад, Эльза көдлмшән таасад үлдв.

Бригадир йовж одсна ард бер кех тоот эврә кедлмшән дотран ухалв. Тер өдр нам яһж чилснь энүнд медгдсн уга. Ора шидр Эльза туһлму- дан харулч өвгтә хоюрн бас нег үсләд, кевтринь сән гидгәр селвчкәд, хәрв.

Күүкндән нәәлҗ-иткж дассн экнь санамр бәәнә. Күүкн эс чадх көд- лмш альд бәәх билә гиҗ тер санҗана.

Мацһдур врүнднь Эльза, көдлмшән кезәнәс нааран меддг күүнә ав- гтаһар эклв. Болв, эврәнни уханд уга нег ик түрүлә эн харһв.

Шин саасн бүлән үс авч ирсиг Эльза орулж авад, һанцарн экләд туһлмудан услв. Түрүн захин ясльд хойрхн туһл билә. Тер хойрт онц- онц суулһд кесн үс авч ирәд, уулһад оркв. Дарук ясльднь һурвн туһл бәәснәс, бас хойрднь уулһад оркв, негнь үлдв. Дәкнәс хойр бичкн суул- һдан үс авч ирәд, одак үлдсн негинь уулһс гихлә, алькнь ууснь мед- гджәхш: цуһар нег бәәдлтә, цуһар улан, цуһар бичкн-бичкн өкәр. Тииг- чкәд цуг хөрн хойр туһл цуһар нег зүстә болжахинь үзжәнт! Ода аль­кнь үлдсн болхв энчн гиҗ санжаһад, нег өлн бәәдлтәднь өгәд оркв. Дөрвәһәд туһл бәәсн ясльд ирәд, хойр суулһарн хойринь услчкад, дә- кәд одж үс кеҗ авч ирх хоорнд, альк хойрнь ууснь, альк хойрнь эс ууснь саак медгдҗ өглго, генүләд бәәв. Тиигәд, ик түрү кевәр цуһа- рагинь асрчакд, йир зәрмснь хоосн үлдәд одв-яһв гих ик зовлңта Эльза хәрж ирв. Чадхв гиһәд дааж авсн көдлмшән маңһдуртнь чаджахшв гнж яһж келхв? Ичр хату болад, тер өдртән Эльза күүнд үг келсн уга. Зуг эврәнни экдән келв. Экнь күүкнәнни келснд мусг инәчкәд, иим нег тууҗ келж егв.

— Колхозмуд шин тогтжах цагт Манцин кецин һазрт нег то меддго залуд колхозин бүкл хотн хө даалһж еггдсмн,—гиҗ эмгн келҗәнә.— Тегәд тер то тоолж чаддго күүнд юңгад олна мал иткж өгсн гиж санжанач? Юңгад гихлә тер залу һарснасн авн малын ард даха йовж, хвн болһниг зүсләд таньдг дассмн. Терүнә нүднәнни билгнь күч- тә бәәсн болҗана. Долан — нәәмн зун хен дотраһар эргәд йовж йовад, геедрсн негхн хвөг чигн, минь тиим зүстә хөн дутҗана гиһәд тер келәд өгчкдг бәәсмн.

32