ОЧЕРК, К Е Л В Р

ХОНЬНЛ МИХАИЛ

Василий кабаков малч

— Э, би тер кевтэн Василий Кузьмичин хөөнә хошт хойр хончкад,. һурвдгч өдр деернь үдин алднд, хөөчд зовән дәкн нег медүләд келхәр, шатҗасн һал деер цөөкн шарлҗ таслҗ хайчкад, хуучн хала суулһиг түргүр тәвәд деернь, хоолан ясад суувв.

Василий Кузьмич элңкәдән орад бәәсн салдс бор өрмгән деерән сул көдрчкәд, дөрвкәд шатҗасн һалин зальд, чиигтә цуглаһан хагсаҗ үмгҗ суула. Намаг ю сурхар бәәхим эн «мнәснь медчкәд:— Не, дәкәд саакан шинәс эклхәр мини еөр сууж йовнчи? Би чамд нег келләв, хойр келләв. Ода дәкәд нег келнәв. Завхоз маңһдур машиһәр хәрҗәнә. Дәкҗ чамд келгн кесгтән олдхн уга. Түүг дахад хәр, экчн, чамаг күләһәд үкҗәх.

— Би хәрү хәрхәр Булһнас ирсн угав. Би хө хәрүлхәр ирләв...

— Хө хәрүлхәс одачн бичкнч, түрүләд сурһуль сурҗ ав...

— Сурһуль нанас холд одхн уга. Көдләд экдән, дүүнртән нөкд бол- нав,—гиһәд суулһасн шовтрж бууһад, өмәрән һалур хойр, нег дәвхләм, дядя Вася намаг фуфайкинм захас өргәд, суулһ деерм суулһад, һарарн төгәлңдән зааһад — «Энчн эрм цаһан кедә гидг юмн. Өдртнь — нар, сеөднь — сар узхәс даву юмн уга. Хәләлчн; мана хошт адг-ядхдан орчлңд юн болҗахиг меддг радио чигн, газет чигн угалм. Чи болхла баһ күнч...

— Төр уга тертн. Иҗлдхүв, дядя Вася. Нам ода, таниг цокад көөвчн хэрхшив. Би хөөч болхар ирләв, хөөч!..— гиһәд, уульхдан өөрдәд хойр ханцарн нүдән селн арчад һазр шаһахлам, Василий Кузьмич, толһаһим илэд.— Ода чамд юн гихв? Эс болх юмнд зовҗах күнч. Мал чамас холд одхн уга, һазр, малин көдлмшәр таг дүүрн, зуг хәәмнь эмэн эр. Иов, хәр! Экдән шулун болдгар күр, күләҗәх.

— Хәршгов, төрүц хэршгов, дядя Вася!— гиһәд, суулһ деерәсн өсрәд босхлам, нүднәсм цалд хар нульмсн асхрв. «Болшго деерән һарв бил- тәл эн» гисәр, хоөч дууһан айрад,—н е дурнчн, дуран мед. һосан өмсч- кәд, кесгтән дун уга, һал ясад суув. Тиигхләнь, һал улм хурлһад, утань тенгр-һазрин аһу баһ гисн кевтә, мини хойр нүднүр орад, үлдл нульм- сим цугтнь шавхад һарһчкв. Хөөчиг дәкәд «хәр» гиһәд келхләнь, нам дәкж, уульхар седвчн нульмсн цань үлдсн уга. Хөөч тер кевәрн тагчг. Эн җикетиннь хавтхас арһул түңгрцгтә тәмк һарһад, хавтх болһнан нег- җәд цаас хәәв. Тиигҗәһәд, нам нүднәнни күмсгән деегшән кел уга, «чамд цаасн угай?» гив.— «Бәәнә, бәәнә дядя» — гиһәд, бичкн һарарн хааһур-яаһур кепк дотран дөрв хуһслад тәвсн газетиг яһҗ авч өгсән медсн угав. Хөөч, бөдүнәрн эврәнни хурһнас бөдун, утарн эн карандаш- ла әдл ут цигарк ораҗ авад, татв. Гүүнәр киилсн кииллһнднь, тәмкиң утань амнаснь хәрү амрсар һархш. Би, хурһарн нүднәннь булңган ар­чад, дәкәд ю келхинь күләһәд зогсад бәәнәв. Василий Кузьмич, хәвр- һәрн кевтсн суулһиг салькн биид босхҗ тәвәд «су»,— гив. Би, суулһиг харҗнулҗ һарһшгоһар арһул деернь, суувв.

— Сән!.. һалан бичә унтра. Серүн хавр болҗана... Үкр сааҗ чаддвч?

12

— Чаддв, чаддв — гиһәд, даб гиһәд одув. Дәкәд невчк бәәҗәһәд. — Хальмг цә чандвч?— гив.

— Чандв, чандв!— болув.

— Эн хәәсиг уһаһад, ик зуудулад цә нерчк.

— Нә,— гиһәд, хәәсинь шүүрч авад, тедүхнд хаврин нарнас хотхрт бултад үлдсн, дееркнь борлад бәәсн цасн тал һарув. Хәәсән цасн деер тәвчкәд, хәрү хәләҗ сууһад, цасиг атх-атхар авад герл һартлнь хәәснә дотад бийинь цеврлүв. Кузьмич, сегрхә, җолмурн өкәҗ орад һалин кө- вәд тулмта һуйр авч ирәд оркчкад, гирлгән үүрәд хөөнүрн һарв. Би, кепкиннь кәзргиг маңна талан буулһчкад цаснд улаж, одсн һаран үлә- йәд, дәкәд үг келвзә гиһәд ардаснь кесгтән хәләләв. Хөөч, хәрү эргҗ үг келсн уга. Зуг, үүнә салдс бор өрмгин өрчнь күцс дегәлгдсндән, чаңһ- чаңһар уухмд алхад йовхлань ермгин хормань, негл онһцин хойр тал -селн хәәвдҗ йовх хаәв кевтә делсв .«Сән>... һалан бичә унтра» «үкр -саадвч», «Цә нерчк» гисн үгмүдинь дәкн, дәкн давтад, теңкән уга байр- та һалурн ирүв. Бәәсн бийм мел көвәд бәәнә. «Нанас дядя шүүвр авча- на»,—гичкәд, би улм байсҗ инәһәд, хөөнә өтг арһсиг көләрн девсәд хамхлад һал деер тәвн бәәж, һалан нам унтрачкн гивв. һалан сәәнәр хальдачкад, тулмин аминь секхлә — цаһан һуйр.

Ханцан тохацаһан шамлад, һаран һуйрт дүрхлә хөөнә хорһн, дә- кәд альхн дүңгә өөкн харһв. «Дядя нанас шүүвр авчана!» — гисн седкл дәкн орна. Ода эн шүүврт торад һархла, Володя, хоөнд үлдҗәнәч. Яһад болвчн торх кергтә. Нә экл. Цә болһҗ чадхув. Мах чандгиг үздг биләв. Үкр сааһад уга биләв, болв сааҗ чадхув. Туһлас һәргтә болхн угав. Нә, эн һуйрар ю ке гисн- болхв? Биләнг ке гисн болхий, аль... а, медүв, медүв... хойр тәәвә бәәнә, эн чимкүр кевтнә. Хорһар амтлад, өөк ишкәд хальмгар һуйр болһх кергтә. Үүгинь бас чадхув. Нарн одачн деер. Хөд орж иртл цугтаһинь дуусх кергтә — гиһәд, фуфайкан тәәләд, кепкән хооран хәләлһҗ өмсчкәд көдлмшән эклүв. Түрүләд һуйран элдәд тәәвә- ләд оркув. Асхн мал орж иртл цуг белн болв. Василий Кузьмич хөөдән кевтртнь орулчкад, нохасан уйв. Намаг дуудҗахн уга. Би үкс гиж панрмудт һал орулад, негинь хоөнә захд өлгәд, негинь хот уух һазрт •бел кечкәд, ааһ-саван арчад, маштг дөрвлҗн стол деер тәвәд, сахняд бәәнәв. Цә көрч одх гиһәд, бүркәсәрнь бүркәд, сәәнәр таг-яг кеһәд фу- файкарн ораһад оркув. Ик цистерна хаҗуд зевдән идгдәд, энд-тендкнь хотаҗ одсн һар уһадг сав бәәҗ. Түүг элсн-шаврар шудрад, элк-бөөринь гинилһәд, арбап өнцгт бүлән ус кеһәд өлгчкәд, хуучн һосна улар бүр- еәс кевв. Ташр түүнәннь өөр, чиндр цаһан полотенц бәәсн болхнь эзнд нег үлү өврмҗ болхм билә. Кенчнрин зүүтә юмн бәәсн болхнь уһаһад сеглчкм бәәҗ; җолм арба хойрт селн орад хәәвв, ямаранчн кенчр олдҗ өгсн уга. Ода яһса? гиҗәһәд, хая салькн, киитн болхла хооларн боодг, маминни өгсн цаһан, бусргэрәтә альчуран, өвдг деерән, иләд тинилһҗә- һәд, умывальник деер өлгүв. Нам бүрүл тасрх дутм альчурм, хар җол- мин хаҗуһар «би эн бэәнәв» — гиһәд цәәһәд бәәв.

Хооч хош эргмдк көдлмшән дуусв. Хөд чигн цадад ирсндән, һазр омун болвчн —доран невчк йовҗаһад, кевтртән орцхав. Мини цаһан альчур негл эрдмтә юмн кевтә сәрвкә бәәҗ дядя Васяг бийүрн дуудад авб.— Ого... о!— гиһәд, эзм альчур, һар уһадг савин өмн ирчкәд сүвәһән түшәд толһаһан заальв. Би дотран байрлад, хойрдгч панран авад сәәнәр герлнь тустха гиһәд цистерн деер тәвүв.

— Ода үүгәрчн яахм?

— Нүр-паран уһах — гиһәд кесн юмн.

— Хәләлчн, ямаран! һосна улар бүркәс кеҗ... суулһас балһад уһадг нанд энчн...— гиһәд, цаараднь күцц келл уга, дядя Вася өрмгән тәәләд, холм деер хайчкад, ханцан шамлад умывальникәс нүүрән уһав,— Ә-х,— гиһәд утар татад кииһән авад,— улан боодл савң бәәсн болхнь уга гидг юмн болх бәәҗ.

13

— Завхозд, Степнойяс нег арвн савң авад, өгүлтхә гиж келхм.

— Чи келчк.

— Нә,— гиһәд, дууһан деегшән авад, негл салдс күн кевтә хәрү өгүв. Кузьмич мини өлгсн альчурур дәкн нег хәләҗәһәд «уга, болшго, киртҗ одх» гисн кевтә, шалвринни хавтхас эврәннь альчуран һарһж авад арчв. Би ду һарсн угав. Баһ күн бийәсн медәтә күүнлә, даң сав угаһар яһад ду һарад бәәхв. Сурсн цагтнь хәрүһинь өгәд бәәхәр шиидүв.

— Үкр саавч?— гиһәд, җолмур орҗ йовад, дядя Вася җөөлн дууһар- сурв.

— Саала.

— Сән, сән,— гиһәд, хойр давтҗ келәд жолмин деед биид һарад до- ран тулуп татҗ делгәд, хальмгар зәмләд суув — Эн юмб?— гиһәд, хәәсн деер бәәсн фуфайк заав.

— Хальмг цә, көрч одх гиһәд...

— Хәлә, хәлә. Чи йосн бүдүн күн кевтәмч.

— Хальмг цәәг халунар эс уухла, келен һаршголм.

— Хәлә, хәлә. Энчн йосн хальмг бәәҗ.

— Бидн дөрвдгч үйәсн авн, эн Булһн балһснд хальмгудта хамдан, сә, мууһан тегштнь үзлцәд өсәд боссн улсвидн гиҗ, мана мам келдг билә.

— Хәрнь нег тиим юмн бәәх кевтә. Дегд шамдһач. Намаг фуфайк, бүркәсн хоорндас газетәр оралһата һуйр авад, стол деер тәвәд оркхла,— Ой, ой, йо-о!— гиһәд,— Чи йосн хальмгин цаатк хальмг бәәҗич. Сән, сән — гиһәд, хөөчм теңкән уга өврәд бәәнә. Иигх дутмнь би чигн өсәд бэәнәв. Болен (һуйр ю келхв, панрин герлд шарлад, тосн чиихәд бәәнә.

Василий Кузьмич һуйрта цәәһән эдләд, ивтрҗ коле һарад, дару- дарунь сеңс дүүргүлв.

— Дәрк, дәрк. Иим өткн жомба кесгәс нааран ууһад уга биләв. Нә, гем уга. Чи алькинь чигн чадх залуч: не, хөөнд көдлхәр икәр дурл- жахла арбичәр ор, цаадкнь дәкәд медгдх...

Минь иим кевәр, һурвн өдр күүндәд, хальмг цә чанад, өвкн-хорһар' һуйр амтлҗ тәәвәлж болһад, Василий Кузьмич Ефремовд шүүврән өгәд х-өөнд көдлләв. Эн, 1952 җилин апрель сарин эклц билә. Хар һазр но- һаһар көкрәд, бамб цецгүд шиңкән урһад халһрҗала. Нарна күчн үвлин дуусн көрә бәәсн һазриг дулатхад, хаалһ деер тоос һарһв. Намаг арби- чәр удан көдлгсн уга. Хөд төлән авад хурһдан невчк акажаһад, хәрү колхозурн йовхм билә. Дәкәд тер хоорнд, мана подпаек көдлмшәсн сул- дад, талдан һазр орад нүүв. Би, сар күцс боллго подпаек болув.

Мини ах хеөч, эцк уга нанд, эцкм болад, намаг эңкрлдг билә. Би чигн бәәсн седкләрн үлү гидгәр тевчҗәвүв.

Тиигәд би нәәмн жилин туршар хөөнд тасрхан уга подпаскар көд- ләд, хөртәдән 1960-4 жил, туһлин һурт авув. Нанта хамдан көдлҗәх улс цугтан баһчуд, бидн ухан-седкләрн болвчн, насарн болвчн нег харлдата улсвдн. Туһласнь авн есгсн малмуд-дөңҗд, цугтан туһлчкв.

Цаарандкнь, бод малд яһҗ үүрмүдтәһән көдлдгинни тускар, малан услад һарһчкад ахрар келҗ өгнәв,— гичкәд, Володя Кабаков ут белтә> күрнгән унҗ авад малур һарв.

Владимир Яковлевич Кабаковиг үүрмүдтәһән мал услх хоорнд бригадир Прокопий Бадминович Богшургинов манур ирәд:

— Владимир Яковлевич, бийинни тускар танд төрүц үг келҗ өгхн уга.

— Юңгад?

— Хәрг.

— Көдлмш кехдән хәрг биший?— гиж, мини үр журналист Михаил Васильевич Шкондиниг шоглад сурснд:— «Уга, көдлмш гичкхлә хойр

14

ханцан селн шамлад, шурһад орад бәәдг залу — гиһәд, Прокопий Бад- минович даб гиһәд одв.— Нег дәкж өрүн, ик эрт, түүнәс нааран һурвн жил болҗ йовна. Кабаков мана бригадин конторт орҗ ирв — гиһәд, Прокопий Бадминович саман һарһҗ авад хойр-һурв үләчкәд, толһаһан самлн бәәҗ келв:— Нанд, бод малин сүрг өгтн» — гив. Тиигхд, мана колхозин ахлач Алексей Семенович Французов, арвн хонгин дунд брига­дин кесн көдлмшәр соньмсҗ, маднта ю-бис күүндҗ суула. Көвүн сур- хан сурчкад, махлаһан хойр һартан селн бәрәд, нег Алексей Семенови- чүр, нег нанур хәләһәд зогсв. Алексей Семенович бригадин улс, кень ямаран көдлмшт орх, эс орхиг бригадирт даалһна. Тегәдчн эн, Воло- дяд медүллго барун нүдән нанур цөөк нирмәд «бригадир танас суржа- на, хәрүһинь сән болдгарнь өгтн» гисәр, цогнь күцц унтрад уга папи- ростан дәкн хустг шатаҗ һал кев. Э, эн тиигхдән хөр күрәд уга көвүн билә. Үүнә үснь, сөөгин өвсншңг җөөлн цаһан, нигтәр урһсндан сам оршгоһар маңна деернь овалгдсн билә. Би үүг дәкнәс көләснь авн толһа күртлнь хәләчкәд, дотран санҗанав: «Өмәрән, хооран эн көвүг сән ме- дәд угав. Әмд бийм, эн колхозд бригадир болҗ орад өрәл җил шиңкән давҗ йовнав. Бий деерән, һурт авч һарна гисн, наадна төр биш. Иим баһ күүнд, шаңһа дала мал өгәд геелһчкәд, хөөннь үүнәс юуһан сур- дм»,— гих ухай нанд тольс гиҗ орв.— Володя, кедүтә биләч?— гиһәд, ахлачиг зөрц соңстха гиһәд, көвүнәс суржанав. Көвүн ормдан көндрәд мошкржаһад, бәәдлнь ямаран учрар суржахим медв — яһв «Намаг ке- дүтәһим, Прокопий Бадминович, та меднәлмт» -- болв. Би тиигхләнь арһан бархларн», мартчкув, ода келхләчн мартхн угав» — гивв. Көвүн инәһәд, герин эрслә улм шахлдад чаңһар, үг болһниг хадаһад келҗә- нә: «Би, нидн жил Советск Союзин гражданин болчклав, ода арвн йистәв.

— Сән, сән. Хәрнь тедү дүңгә болхм биләлч. Бий деерән дала мал дааҗ авхас эрт биший, сәәнәр ухалх болвзач? Экләрн күнд,— гиһәд, би невчк дахулад келүв.

— Алексей Семенович, та Василий Кузьмич Ефремовне эс меднтэ?— гиһәд, көвүн намаг шин күн, бий деерэсн, ахлачин чирэд таслж келжэх- мн уга гиһәд Французовас сурв.

Алексей Семенович папиростан дәкн һал кен йовҗ: «Василий Кузь- мичиг меддүв»,— гив.

— Ямаран күн тер?

— Ухата күн.

— Түүндтн би нәәмн жил подпаек болад, мал хэлэдгиг даслав. Бәртн, танд өгуллә — гиһәд, махланни нүүрәс тетрадин һадрт бичсн бичкн цаас огв. Умшхла: «Кабаков Володя, мал хәләхдән дегд дурта. Арвн хойртаһасн авн нанд подпасок болҗ кодл эд, эвртэ ик залу болв. Ода эн бий деерэн онц мал авч хәләнәв гиһәд, амр өгчәхмн уга. Сур- синь өгтн эн көвүнд. Ефремов...» Намаг умшад дуусхла «сэн»,— гиһәд хуухан мааҗад Алексей Семенович ормасн босад, Володин эм деер һа- ран тәвәд «Сән! Дәкәд чамла әдл иим көвүд бәәнү?» гив.

— Бәәнә.

— Кел?

— Володя Курдюков.

— Кедүтә?

— Арвн нәәмтә, даруһас йис орхм.

— Сэн, сэн. Дэкэд?

— Дэкэд, Миша Җахъянов.

— А, а... зогсҗа. Одак гармошк татдгий?

— Э, э. Тертн, тертн.

— Нурһнь бичкн, баянь бийэсн ик...

— Түүнәнтн наснь дала, нанас долахн сар дү.

— Нам гиһич,— гиһәд Алексей Семенович, Володин далиг арвс

15-

ик һарарн ташад, эврәннь суужасн стулан тәвж егэд— су иааран, Со­ветск Союзин гражданин.

— Гем уга, та биитн суутн,— гиһәд көвүн сууҗ өгсн уга.

— Прокопий Бадминович, сән гидг бригад,— гиһәд Алексей Семе­нович тенкән уга байрлад, папиросинни утаһан дару-дарунь кииләд— өгтн нег һурт.

— Ямаран һурт өгхм?

— Ямаран болвчн.

— Туһлмуд өгхм болвза?

— Чик.

— Туһлмуд авнч?— гиһәд, би Володяһас сурн, столинни шкафан уудлад туһлмудин то чикәр медхәр журналмуд һарһад делгүв.

Володя «нә», <уга» — гиҗ хәрү келхш. Бәәдлнь үүрмг. баһ мал ги- һәд бацҗахмб, яһҗахмб, мел амндан ус авсн юмн кевтә бичкн зуур тагчг бәәв.

— Хальмгт нег иим үлгүр бәәдм, соңсҗа, Володя! «Туһлиг туулн күртлнь өргсн күн, күчтә гидг баатр болдг». Миниһәр болхла, бригади- рин өгчәх туһлиг үкс гиһәд ав, хөөннь медхч, «яһҗ иигҗ медсмт»— гиһәд кесг дәкҗ һарим атххч — гиһәд, ахлач саак кевәрн дала болад, нимтр шар үсән альхарн илҗ ясад, мадн дундаһур зогслго йовад бәәв.

— Нә, Володя, әәлһжәнч?— гихләм, эн генткн сергсн болад, толһа- һан өргәд, нүдән секәд — «Тедниг мал болад, төлән авад иртл, кесг җил».

— һурвн җил.

— Тиим, һурвн җил. Чикәр тоолҗанач. һурвн жил гисн, һучн җил биш. һурвн жилиг хааһур-яаһур ирәд һарсинь, медхн угач. Ав гинәв,— гиһәд, Алексей Семенович мини хәләжәсн эдл-ахун журнал авад-хәләв хойр зун хөрн туһл, ямаран кецү гидг то, хойр зун хөрн, гиһәд, дәкн- дәкн шинәс давтн келв.

Володя хамран мошкҗаһад,— болг — гив.

— Терлм тер! Залу күн нег месн ухата, нег үгтә болхзөвтә. Туһлмуд кезә бүдүрх билә гиһәд зовнач. Хаҗһр зовлһн. Чи биичн теднтәһән хам- дан өдр-сө дахад всхмч. Үнәр келҗәнәв, тер цагт ардан мөөрсн үкриг, хәрү эргҗ хәләл уга дууһарнь тәнәд, зүсинь йилһҗ келдг эрдмтә күн болхч — гиһәд, ахлач Володян хойр ээмәс авад көндәв.

— Не, тиигәд авлав. Ода эн услҗах дөңжд эн. Ямаран әвртә тарһн- цатхлц малмуд, эргмд уга берк чинәтә. Зун найнь туһлчкв, ода дөчнь туһлхмн,— гив.

— Володя Кабаков күчр эвтә күн. Эн хавр, мини саалин һуртд, бийнь сааж сурһад һучн дөиж өгв,— гиҗ Григорий Иванович Алехин, мана күр соңсҗаһад хажуһас келв.

Маниг тергнә сүүдрт эн кевәр күүнджәхлә Владимир Кабаков, Вла­димир Курдюков, Михаил Җахъянов малан услад һарһчкад, һурвулн мөрдинни шүрүн хатрлһар вагончикин оөр ирж бууһад, мөрдинни эмә- линь авад тушад тәвчкәд:

— Мана гем, невчк удад бәәввдн,— гиәд тус тустан шамдж келлдв, — Төр уга. Көвүд көлән дарад амртн,— болад Прокопий Бадмино­вич ормасн зәәнрәд, Григорий Алехина суусн тергн деер суув.

Көвүд, келдг үг уга шүүдг көвүд. Иим улс, ю эс кеҗ чадхв. Эдн нурһта-турһта, ки наста хөрн хошатта, нам нег эк, эцкәс һарч гиж келж болхмн, йир әдл. Мел нег-негнәнни аюһар, нүднә эргцәр бәәцхәнә. Сәәхн авъяста көвүд!

һаза һарнушгт хот кеҗәсн алтн шар күклән ардан һурвар гүрж хайсн цаһан кофтчкта бер, каструльмудан цугтаһинь бүркәсәрнь бүркч- кәд, суулһин өрәлцә киитн булгин ус тергнә сүүдрт тәвчкәд, Кабаковин ард зогсв. Эн, эднә арбичк, Мария Кабакова, шиңкән арвн йис орсн 16