МАРИЭТТА ШАГИН ЯН

Цугәрәсән негдгч.

Роман-хроникин тасрха.

Нертэ советск бичэч Мариэтта Шагинян «Первая всероссийская» ]

, («Цугэрэсэн Негдгч») гиде роман-хроник биче. Эн щил «Октябрь» журна- )

лын 6, 7, 8 номермудт роман барлгдв. Урднь «Семья Ульяновых» гидг )

дегтр бичсн Мариэтта Шагинян, Ленина урдк уйнрин туск келврэн, У

хэаврэн цааранднь кеэуэнэ гищ келэу болхмн. Юңгад г их лэ романа һол ?

геройнь Ленина эцк Илья Николаевич болҗ һарчана. Бичэч эврэннь ро- (

манан хроник гиоу нерэдснь—дегтрин материал тууҗд лавта болен (

йовдлмуд. •'

Арен йисдгч зун осилим сүл дорвнэн эклцар Эрэсэн техническ оелгр- \

лтиг нарт делкэд болн эвранн олн-амтнд узулхин кергт «Негдгч Поли- (

техническ» гиен нерэдлһта ик гидг һаахүл Москвад болена тускар романд {

келгднэ. Тер һәэхүлд цуг халх-тер тоод сурһуль-эрдмин халх узулгдемн, \

техническ сурһульта болхин кергт, техник олзлхин кергт, об щеоб розова- )

тельн сурһуль кергтэ гиҗ цаг некемн. Тегэд Илья Николаевич олн-амтнэ )

училшцин инспектор бээсн учрарн эн һээхүлд шунҗ орлцна. Ленина )

урдк уйнрин болн өрк-бүлин тууҗиг саэнэр меддг бичэч Мариэтта Шаги- )

нян, эн саамд Илья Николаевич олн-эмтнэ сурһулин төлэ, сурһуль-эрдмин системиг хоана Әрэсэд оңдарулхин тела яһщ зүткдг бээсиг узулэуэнэ.

Тер һээхүлд «хальмг олн-эмтнэ одр» гищ Москвад узулгдемн. Илья ।

Николаевич Ульянов одр болһн лекц соңсдг программой эвдэд, хальмг <

улс цирк узүлҗасн һазрур — Ходынк орна. Тенд эврэнн бичкн цагасн \ иҗлдц дурлен хальмг цэ ууна, хальмгудин эрдм хэлэнэ, хальмгудин тус- \ кар доталэу ухална. Эн романов мана альманахд барлгдҗана. \

ЗУРҺАДГЧ ҺАРЦ

3.

Эврәнни өдрән һәәхүлд инспектор Ульянов дигтә дараһар өңгрәжәв. һәөхүл секгдхин өмнк өрүһәр хойр частан педагогическ курс соңсад, түрүн ирҗ суусн захин нег ормдан суудмн. Дәкәд деегшән һарад, при­кладной пособии отделд одҗ, тенд бәәсн тоотиг кесгтән шинҗлҗ хә- ләдмн, олн-әмтнә школд олзтаһинь болн эврән кеҗ болхинь нег үлү хәләҗ авдмн. Гидмүд болн комитетчикүд энүнә баахн цогцла болн утулң һалзн толһала иҗлдҗ одла. Тедн энүнд чадсарн чертежмүд, үлү болад һәәхүлин тәвц деер эс тәвгдсн пособийәс өгч үзүлдмн, таарҗ хәрү өгдмн, күн уга цагт, сүл минутлаһан нам бийснь күүндә эклдмн. һурвдгч өдртнь энүг альдас ирсинь цуһар гилтә медәд, нер-усарнь дууддг болцхав. Мел дигтә эн едр әмтн энүнлә селвлцхәр бәәсмн, болв Илья Николаевичд эн өдр программас онц кевәр өңгрәгдв. Зуг түрүн лекц соңсчкад, эн адһҗ һарв, урглҗәсн нег җолачиг нәәмәдлҗ авад. Ходынск поле хәләһәд һарв.

1871 җилин сентябрин шинәр Александр II Тюменүр ирхләрн, халь- мгудиг хәләх дур суңһсмн. Наполеониг хамх цокад, диилвр бәрсн орс церг дотр, эврәннь күчтә гидг дәәч зөргәрн туурж нер һарсн хальмг мөрн-церг, эврә хальмг хувцта, чашк-үлдтә, үнтә һара лавшгта, шовһр хоңшарта улан сатья һоста, дүүвр кевәр довтлдҗ орҗ ирсиг парижан- муд уульнцдан һарч, аман аңһачкад, өврҗ һәәхсмн, эн цаһан хан халь­мгудин тускар тер париҗан улсас икәр меддго бәәсмн. Тиигхд Тюменьд

44

хальмгудин бәәх-бәәдл, бурхнд шүтлһнә бәәдл, хүрм келһн, мөрдин урлдан, хальмг улсин нүүлһн, әвртә үнтә хамгар кеерүлгдсн хувц-ху- нрнь, алтар болн цаһан мөңгәр кесн бурхд, хальмг улсин олн-зүсн авц- бәрц, авъяс — цуг эн тоот йир ке-кеемсг кевәр, сәәхн гидгәр хаанд үзүлгдсмн, тегәд хан тер тоотиг икәр таасад, даруһас Москвад болх һәәхүлд эн тоотиг үзүлсн болхла сән болх билә гиҗ зәрлг болсмн.

Нег шамдһа предприниматель хаана нүднә эргциг олзлад, Москвад Ходынкд 2000 күн суух зәәтә икл гидг цирк тосхсмн. Циркин тал дун- днь утдан зун алд, өргндән тәвн алд арен кегдсмн. Тер предпринима­тель хаана нерн деерәс хальмгин сәәчүдин болн шаҗна улсин өмн еөгдәд, теднд ил далд хойрар мөңг, белг өгәд ,тәвн хальмг үгдән орулҗ Москваһур авч ирсмн. Хальмгуд күүкд улстаһан, гелң-хувргудтаһан, долан хальмг гер болад, теднәс негнь хурл хурдг гер — иигҗ Москва- һур ирсмн. Герин өлг-эдтә, хурлин шүтән бурхта, мөрдин сәәнәс шүүҗ авсн хөрн дөрвн мөртәһән, тавн темәтә хальмгуд ирсмн.

Газетмүд эн ик соньн йовдл болхинь ик урдас эклж бичәд, хурл хурлһн гелңгүдтәһән, гецлмүдтәһән, манжнртаһан үзүлгдхмн — гиҗ әмт шуугулсмн... «Әәдрхнә хальмгуд Китдәс 1630 җил нүүҗ һарад, Иҗл һол, Көк тенге, Кавказ болн Теңгин Цергә һазр, Саратовск губернь хоорндк ик һазриг эдлҗәх улс»,— гиж газетчикүд москвичнрт цәәлһж өгсмн. Нүүһәд йовдг эн келн-әмтнә тонь 60000 күн, тедн моңһл тохмта улс, долан нутг болҗ хувагдна, теднәснь дөрвнь государствин нутгуд, һурвнь эзнә,—гиж, шар-жажнд шүтдг, ламнь теднләһән хамдан нүү- һәд йовдгҗн — гиҗ бичцхәсмн.

Адһмтаһар бүрслүлҗ газетд бичгдсн эн тоотиг үнн-худлинь медхд күчр бәәсмн. Болв, хальмг цирк москвичнриг икл гидгәр соньмсулсмн. Бависн көмсг дорасн дүңгәж әмтнүр хәләһәд, санамр кевәр алхмнҗ йовх темәдиг вокзалас көтләд авч иртл уульнцин көвүдт икл гидг өв- рмж болв. Дарунь савһр-савһр, баахн цогцта мөрд үзгдв, теднә көл- мүднь мел болдар цутхсн әдл болҗ медгднә. Теднә ардас хальмг гер- мүд зөөгдв... Цуг эн тоотиг Ходынкд авч ирҗ буулһҗ тәвҗәх цагт Москвад мел энүнәс талдан күүндвр уга болв. Хальмгин хурл йосндан хурдг кевтән: цутхмр болн кеерүлҗ зурсн бурхта-шүтәтэһән, орчлңгин олн зүсн бәәдл болн әмтнә бәәдл-җирһлин олн зүсн халхиг тер кевтнь үзулгч, алтлсн бурхдтаһан, бурхнд дееж өргдг цөгцмүдтәһән—мел мөн кевтән хурл хурхмн гисиг орс гелңгүд умшчкад, сеҗҗ нүлмлдәд бәәц- хәв, мөргүлнь көгҗмтәһәр болхмн: бүрә-бүшкүр, ятх, кеңкрг, цаң, хон- хс цуг хамг негдҗ җиңнхмн.

— Тьфу, тьфу, бурхн әәлдг! Язычеств әмтнд үзүлхмн болҗана! — гиҗ, бийән сурһульта, юмнас сеҗдго гиҗ тоолдг Успенск хурлин гелң Чевкинд келв.

— Орс колониализмин цецгүднь,— гиҗ Жорж эс медгчәр темдглв.

Җолач Илья Николаевичиг циркүр дигтә цаглань авч ирв. Энд арвн хойр часас авн харңһу болтл «хальмг олн-әмтнә өдр», мел бәәдг кев- тән үзүлгдхмн гиж ик-ик афишмүд зарлжана, Илья Николаевич җо- лачд шаңгинь өгчкәд, түрүн эрәдт суух билет хулдҗ авад, малын коле­но үнр сонсн йовҗ, чикгдсн улс дотраһур эврәнни суух ормур ирв. Немш хувцта нег күн экләд, арен деерәс эврәнни үгән келжәнә. Терүнә келснь түрүн эрәдт әрә соцсгдна. «Энүнд наадн биш, эн әмтнә йоста бәәдг бәәдлнь, цуг күцц кевәр үзүлгдхмн, эдн нааран Москва шидр нүүһәд күрч ирсн улс, альдаран нүүснь йилһл бәәхш, мөрн-темән идх хот эднд өггдв, тегәд эдн тендән, эврә гертән бәәдг кевтән, санамр- тавар, эврәнни бәәдләс эмәлго бәәхмн. Нуух юмн эднд уга!..»

— Нуух юмн бәәх эс бәәхнь төр уга,— гиҗ нег күн Илья Нико- лаевичин арднь нурһн туснь келв.— Наад үзүлжәх мет.әр орчлң деер цугин нүднд бәәсн эвго...

45

Күндтә өрк-бүлд һәәлгдсн эн «эвго» гисн английск келәр келгдси үгмүд нег гувернанткас һарсн болх зөвтә. Илья Николаевич эргәд ар- дан хәләхлә, лавта нег медәтә күүкд күн, эврәнни хәләж өсгсн, борвһр хамрта, арвн хойр күрсн дүнгә наста көвүтә сууснь үзгдв.

«Нуух юмн эднд уга... көөркс, орсин арслңд эврәнни улсарн хул- дгдсн эдн, ода яахв?»— гиж Ульянов гейүрҗ ухалад, арен деер ду һар- часн күүнүр хәләдгән уурад, хальмг гермүдүр хәләв. Гермүд һурвадар зергләд, хурлин гериг дундан авад бәргдсн бәәнә. йоста үнн кевәр хурлд мөргүл эклҗәнә. Өрүнәс авн үүлн уга теңгрин нарн халулад. толянднь арен деер болҗах тоотиг сәәнәр хәләж болхш. Зәрмдән цань угаһар тегшлгдсн алтн деер туссн нарна герл нүднд ирҗ тусад, сохлна. шар болн улан торһн хувцд хәльгәд, нүд эрәтрүлнә. Илья Николаевич өмәрән өкәһәд, нарнас нүдән бултулв.

Деерән улан торһн лавшг өмссн нег гелң тавн өнцгтә махлата, се- кәтә хурлин үүд хәләһәд йовҗ йовна. Хурл дотр күчтә гидг сәәхнәр зурҗ кеерүлсн, әвртә гидг өңгтә бурхн үзгднә. бурхнд дееҗ бәрдг ца- һан мөңгн цөгцс бәәнә. Хурлур орҗ йовсн гелңгин өмнәс, һартан, олн- зүсн сәәхн ленте болен күсм хатхмрар орасн шүтә бәрсн, талдан нег гелң һарч ирв. Кеерүлгдсн бурхдин, олн зүсн торһна, алтна болн цаһан мөңгнә цоохрлт, теегин олн зүсн сәәхн цецгүдәр бүрсн кевс мет, күүнә нүд хальтрулад бәәнә. Хурл дотрас һарч ирсн гелң шүтәһән урлдан күргәд, түрүләд, арһул, цааранднь улм чаңһрҗ ном умшв, тер умшлһна айсар, хойр зерглсн гелңгүд арһулхан цувлдҗ, кевсмүд деегүр йовцха- на. Тедн ахрхн-ахрхн майг, миимин улан сатья һос өмсҗ, өндр-өндр махлата.

Хурл хуралһна көгҗмин дун экләд һарв. Ахр-ахрар хурцдҗ һарсн көгҗмин чашкурдсн дун мел әмтиг дуудад бәәсн болна, терүнә дууһар һурваһад зерглҗ зогссн хальмгуд гертәсн һарч ирәд, хурлд мөргж зог сцхана. Хурлас түрүн һарч ирсн гелңгин арднь, кеерсн бурхнас талдан юмн уга болҗ медгдлә, болв тендәс һартан чавру бәрсн бас нег гелн һарч ирәд, хурлур ирсн хальмгудин альхн деернь арша кеҗ өгнә, теднь аршаг чирәдән, толһадан түркнә.

Саак цецгүдлә, орчлңгин урһмлин бәәдллә эн бәәдлиг дүңцүлх ухап орна. Эн бәәдл үзгдәд уга кееһәр цоохртна, цуһар дигтә тагга, тоһстна сүүлин сәәхн өңг мет, күүнә нүдиг таалж байсана: мел орчлңгин сәәхн солңһтрсн цецгүдәр гүрсн кевс делгәтә бәәх мет. Әәлһх, нүднә хужр чочах нег чигн юмн уга, цус асхгч ноолдана ормд — цаһан һуйрин буу- дя, цаһан мөңгн ааһст тәвгдсн зер-земш, аш сүүлднь — усн...

— Яһсн сәәхн әмтсв!— гиж хаҗуд суусн улсин негнь келсиг дәкнәс Илья Николаевич соңсв.

Хурл хурлһн төгсв. Невчкн завср болжана, нарн үдәсн кецәҗ йов­на. Немш хувцта нег күн саак солңһтрсн өңг дотраһар һарч ирәд, хәәк- рәд үг келҗәнә. Завсрт һарад, ишкә гермүд хәләҗ болжана, хот эдл- хәр седснь, терүгән күцәҗ чадҗана, эс гиҗ хальмг цә ууҗ чадҗана — эн айта гидг таалта болн туста ундн, эс гиж гүүнә чигә ууҗ болжана гиҗ келгдҗәхнь түрүн эрәдт суусн улст соңсгдна. Зурһан часла наадн эклхмн — аду көөҗ һарһлһн, эмнг мер бәрлһн, мөрн деер эрдм үзүллһн болх, урлдан, нүүлһн, күүк буулһлһн...

Ирсн улсин зәрмснь һәәхүлд күрч хот эдлхәр йовж одв, зәрмснь.. хурл хурлһиг хәләсндән бахтад, хәрлдәд һарцхав. Болв Илья Николае­вич, өдрин дуусн чееҗәсн эс һарчасн онц нег седклд авлгдад, эврәнни суусн ормасн бууһад, арен тал одв. Хагсу ишкән үнр соңсад, хальмг гермүд заагур эн йовв. Тиигж йовад хальмг әрк нержәсиг үзв. Тулһ деер хәәсн нерәтә, тер хәәсн деер тәвгдсн цорһин нег үзүрнь талдан би- чкн бакрснд углата. Тер әркиг хойрдад нерхлә-арз (спирт) болна. һурвдад нерхлә — хорз-улм чаңһ, Илья Николаевичд энд-тендәснь цөгцтә әрк өгцхәнә. Ульянов ханҗ кинәмскләд цааран, маштг тәвүр тә-

46

вәтә бәәсн ормур одв, энд бас тулһ деерк хәәснд хальмг цә зандрад болһчксн бәәнә — Илья Николаевич бичкнәсн авн дурлҗ иҗлдсн хальмг цәәһин каңкнсн үнриг алдлго оньһв. Илья Николаевич өөрдҗ ирәд, тәвүрин өөр суув. Медәтә хальмг күүкд күн һарч ирәд, энүг зовәр шин- жлҗ хәләһәд ,өмннь шаазң ааһ тәвв. Хәәсән бәрүләр бәрж тулһ деерәс буулһад, каңкнсн үнр һарһҗ, цәәг ааһд тер кев» Тиигчкәд, Илья Нико- лаевичин өмн тәрлкд цаһан тос авч ирҗ тәвв, тиим шарлсн өңгтә то- сиг кезәнә-кезәнәс нааран Вологдд цокж авцхана. Тосиг сәәхнәр кее- рүлсн бичкн тәрлкд боорцгла хамднь тәвҗ өгв. «Хөөнә хорһн уга, ор- саһар цокҗ авсн тос ид»,— гиҗ тер күүкд күн тодрхаһар келәд, инәм- склв. Терүнә медәрсн чирәнь талваҗ, таалта бәәдл һарч хурняслв.

Илья Николаевич урднь меддг, дассн кевәрн—цәәһән давслад, ааһ- дан тос тәвчкәд:

— Ханҗанав, эк,— гиҗ келв. Тиигчкәд хойр-һурв зальгчкад:—һәәһә гидг цә!— гив.

Нам үнәртәи эн хальмг цәәг, ишкә герин өөр сууһад, бичкнәсн дур- лсн, сенркҗ уудг эн цәәһән ууһад суухла, йир сәәхн билә. Хальмг цәәг ууж дасхла, жирһлинни чилгч күртл күн терүнд дурлҗ эдлдг мөн.

— Эн цәәг та яһҗ уунат?— гисн дун өөрнь генткн ссксгдв. Эннь одак өөрнь суусн «Яһсн сәәхн әмтсв!» — гиҗ келсн күн бәәж. Тер офи- церск хувцта, зөвәр медәтә, махта-шөлтә күн.

Илья Николаевич эргҗ хәләһәд, арһул келв:

— Бичә эдниг өөлүлтн, эднтн орсаһар меднә,— тиигчкәд, чанһар немҗ келв:— Би эврән Әәдрхнәсв, бичкнәсн авн эн цәәг ууһад дасчк- лав. Эн цәәтн, дассн күүндән, нань хәәҗ олдшго әмтәхн ундн болдмн. Эйтн цогцд йир олзта хот. Та энүнә тускар умшсн чигн болхт: Кезә- нәк эгиптянр «Медвт» гиҗ келхин ормд, «Яһж көлрчәнәт?» гиҗ сурдг бәәҗ. Көлрлһн күүнә эрүл-мендд цугаснь туста эм болж тоолгддг бә- әҗ. Тер мет хальмг цәәһәс та амрчаһад көлрхт, кемр тана махмудт шалтг бәәсн болхла, тер көлснлә хамдан һарад әрлх...»

Хальмг күүкд күн одак бөдүн офицерт стул тәвж өгч йовх хоорнд, Илья Николаевич шарсн ичмәг карҗңнулсн, цәәһән сорн бәәж эн үгмү- дән келв. Офицер суудг болв чигн, цә уусн уга, нам цә угаһар чигн тер җе гитлән көлрчәнә. Тер хоорнд Илья Николаевич, хажудкинни кел- сәр керг келго, һурвн ааһ цә даранднь уув. Хальмг күүкд күн терүнә- өгсн мөңгиг авшго бәәдлтәһәр түдҗәһәд авв. Ульянов мендләд, салҗ һархла, ардаснь эврәһәрн түргнәр келсн арһул үгмүдт «көвүм» гисн үг Ульяновд соңсгдв.

Цаг зурһанд өөрдҗ йовла, трибунд орман олҗ суух керг билә, зуг циркд биш, түдүхнд, наадн, урлдан үзгдх һазрт орм авх кергтә билә. Сүүдртә һазрт бәәр олҗ авад эн хойр суухин хоорнд офицер: Одак күрң өңгтә ундн, хальмг цә, яһж чандгиг негн күртлнь йилһж сурв. Ульянов цугинь сәәнәр цәәлһәд тодрхаЪар келҗ өгв: шишлң цә хулдҗ авх кергтә, тер цә нүүдг улст тааста, шахад хатурулчксн цә, терүг бус- лһад, шааринь йүүж авхмн, деернь тер чансн цәәһин дүңгә үс кехмн, тиигчкәд дәкәд үстәһинь буслһх кергтә. Уухларн эрк биш тослад, дав­слад, шарсн ичмәтәһәр ууж болҗана.

— Гертән бәәһәд, эн цә сангдхла би нам орс цәәг чигн чанад, тос­лад, үсләд, давс тәвәд уудв, тегәд хальмг цә уусн болнав,—гиҗ Илья Николаевич келв.

Наадн эклв. Мөрд һарч ирв. Телүрксн, биилсн болен хурдн морд ут-ут сүулән сеглэд, сумн мет хагдад одцхав. Шамдһа хальмг кәвүд тедниг һавшун кевәр цалмдҗ бәрәд, эмэл тохцхана, хазарлна. Хазгуд биш нам уулын улсас чигн даву һавшунар мөрн деер эрдм үзүллһн эклв. Довтлҗ йовх морд деер залус босад зогечкад, мөрн деер яһҗ торч йовхан медүллго, мөрнә элкн дораһар орад, эргәд һарад йовна, мөрнә үкн хурднд аһарт хайсн юм хавлад, һазрт хайсн махлас комлж

47

авад, аһарар нисҗ йовх мет эмәлдән күрлго эргәд йовсн болна. Тиигҗ йовад, эмәл деерән биилсн болад, тошад одцхана, довтлж йовсн мөр- нәсн талдан мөрн деер һәрәдҗ тусад, агчмин зуур хәрү эврәнни мөрн деер ирҗ тусна. Нег чигн туурсн, нер һарсн циркач-акробат мөрнә эрдмиг тиигҗ һавшун кевәр кеҗ чадшго.

— Күчтә! әвртә!— гиҗ Ульяновин өөр суусн бөдүн цогцта офицер келәд, сүрәлкәд бәәв.

Дарунь невчк ки авх арһ учрв. Тиигҗ бәәтл арвн тавад, арвн зур- һад'күрсн дүнгә наста, кеерсн хальмг күүкд хошадар, дәкәд һурвадар һарч ирцхәв. Тогрг улан чирәтә, инәәд татхар бәәх бәәдлтә болен бичкн төгрг хар севгүд амн шидр халхин дора герлд төөнрнә, альвн хар нүд- тә, үйхн сәәхн янзта цогцта, тер цогцин белкүснәс авн көл күртлнь чигн, толһан ора күртлнь чигн мел кемжәлсн мет әдл — миимин улан сатья һосна хоншарас болн толһаһас цемцәсн нәрхн белкүсн күртлнь нег чигн миллиметр күртл әдл. Тиигчкәд, цуг эн тоот кесг зүсн торһна шуһтнсн әәд, делссн ленте дунд, улан сальяна делслһнд —олн зүсп үнтә тоот үүрмг чолудиг тараһад хайчксн мет, эс гиҗ үзгдәд уга сәәхн ховр цецгүдиг элсн деегүр тараҗ хайсн мет эрәтрнә.

— Ода танд күүк булалһ үзүлх, нег хотна көвүн талдан хотна күүк булах,— гиҗ бас одак хар хувцта кун арен деер һарч ирәд келв.— Хальмг улс күүк булалһиг талдан әмтн метәр кехш, терүнә йилһврт оньган өгхитн сурҗанав.

Ульяновин өөр суусн офицер терүнүр өкәв. Бийнь күнд цогцта бол- вчн, эн орчлн үзсн билә, баһ цагтан цуг делкә эргсн, нам дуэльд чигн халдсн күн. Күүкд улсин шинжиг эн йир сәәнәр меддг билә.

— Хәләлт,— гиҗ эн меддг күүнәһәр келв.— Хәләлт цогцинь Яма- ран! Литературиг алад хайҗана. Дегтрмүдт күүкд улсин болх-болшго ут көлин тускар, сәәхн цогцин тускар бичцхәнә. Англичанксин көлнь болхла, теднә хурдн мөрдин көлмүд мет, иим дүццүллһ кеснд бичә бу- рушатн, теднә келмүднь нам наадк цогцинни хойрин дүңгә ут гиҗ ке- лж болхмнч. Би болхла тиим һонҗһр юмсудт йир дургов. Тедн тегшәр бийән бәрж зогсҗ чадшго. Эвго. Нанд болхла, көл деерән батар зогсд- гаснь кергтә. Тер баахн күүкдиг хәләлт,— классическ пропорц. Ямаран сәәхн!

Илья Николаевич улагчрад, дорагшан хәләв, эн иим күүндәнд дурго болдмн. Энүнәс үг күләж чадлго, офицер, тагчг болв. Тер хоорнд на- адн цаарандан бола. Хошадар, һурвадар талдан хотна көвүд һарч ир- цхәв. Бас цуһар ке хувцта. Тедн күүкдлә үг шүүрлдәд, тедниг көндә- һәд, хажуһарнь йовлдна. Тиигжәһәд нег кеемсг сәәхн бәәдлтә көвүн, эврәнни үр күүкдәс цугаснь ке-кеемсг, тошен йовдлта күүкн хойр үүр- мүдәсн йилһрв. Көвүн тер күүкиг темдглсән медүлҗәхш, күүкн болхла бас терүгинь медсән медүлҗәхш.

Эн наадн ик тааста кевәр цуг әмтнд узгдж, сәәхнәр болв. Дарунь генткн талин хотна көвүд мордж авад, довтллдад йовҗ одцхав. Терү- нә, хөөн хойр күн ут моднд дүүжләд, алтар өцглж сәәхрүлсн сар һарһж авч ирв,— энни асхн ирсиг үзүлл-һн болҗана. Мал хотнур тууҗ орулг- дҗана, асхни хот гермүдт кегдҗәнә, гү саах цаг ирв.

Одак сәәхн күүкн һартан цаһан мөңгн суулһта гу саахар һарч ирнә. Хазарта гүүг көтләд авч ирнә. Күүкн терүг саахар һанцарн үлднә, на- адкснь йовҗ одна. Шин һарсн сарин сармтрсн герлд күүкн үлдсн болҗ хәләҗәх әмтнд медгдх зөвтә. Энүнд одак, урднь күүкиг темдглсн кө- вүн гетҗ аашна. Генткн күүкиг тер теврәд өргәд авна, дарунь мөрн деер суулһҗ авад, һарад зулна. Терүнлә цуг хотн шуугна, гертәсн әмтн һарлдад, мөрән унлдад, көөлднә. Ташмгин ә шивҗңннә, көөлдәиә шуу- ган һарна. Эн үзүлҗәх тоот наадн биш, йоста кевәр болҗах болҗ әм- тнд медгдәд, тедниг күчтә кевәр авлв, түдү дүңгә һавшун, зөргтә кевәр эн үзүлгджәнә. Көөлдсн улс көвүн күүкн хойриг күцн гиһәд ирнә, улм 48

өөрдәд йовцхана. Көвүн мөрән шавдж өгнә— болхш, ардкснь өөрдәд күрч ирнә. Тиигә йовҗ көвүг күцәд, бәрцхәнә. Көвүнә мөриг җолаһаснь шүүрәд бәрхлә, ар хойр көләрн тер мөрн зогсҗ цуурдна. Тегәд бәрг- дсн көвүг күүкнә эк-эцкур авч ирнә.

—Оньган өгтн! — гиж гидын дун соңсгдв— Кевүг ода бурула хар- һулн гиҗәнә. Болв, күүк буласнднь биш, зулж, һарч чадлго бәргдснднь! Иил’һврнь тер болжана!

Күүк буласн көвүг бәргдсн төләднь засглҗ биилүлнә, күүкиг кө- ләрнь шавдна, дәкәд, яһад бәргдвч гиһәд көвүг малядна. Тиигә бәәҗ засглдган уурцхана. Күргиг әркәр тоона. Тегәд көвүн хонуд үлдәд, күү- кнә бүллә негднә.

Терүнә хөөн бөк ноолдв, цуг олна нәр-хүрм, дууллдан, бииллдән үзүлгдв. Шинәс көгҗмин дун күңкнв... Наад кеһәд кесн сар деер йоста асхни цаг өөрдв. Теңгрин көкрңһу унтрад, йоста асхн ирв. Өдрин ду- усн седклдән таалтаһар цаган өңгрәсн улс тарлдад, байрта хәрцхәв. Илья Николаевичин өөр суусн офицер урдк кевтән келв: «Яһсн сәәхн әмтсв!»

Ульянов циркәс һарад, йовһар хәрв. Өдр болһн чинвртә көдлмшәс бийән төрүц салһад, кесг дуунад йовһар, ю чигн ухаллго йовж, көләя тинилһхәр тер седв. Эврәнни бәәсн гостиницд урдкасн шулуһар күрсч болҗ бийднь медгдв.

Илья Николаевичлә әдләр һәәхүлд чинвртә кевәр көдлжәсн улст тиим завсрин амрлһн эрк биш кергтә бәәсмн: көшсн толһа гиигрнә, ши- нәс чидл ирнә. «Ода кенлә чигн харһлго орад, сән гидгәр унтҗ авад, өрүндән лекцд одх»,— гиж, өөдән номер талан һарч йовад, Илья Нико­лаевич санв. Болв, терүнә һацанд, энуг девсңгин площадк деер әмтн тосҗ харһв. Сул хойр өдрт эн хулдҗ авсн газетмүдән умшдг цол уга билә, тегәд газетмүднь терзин өмн овалгдад, энүнд кезә сул минут ол- дхиг күләҗәсмн. Тер хоорнд площадк деер бәәсн улс: вагонд хамдан сууж ирсн һурвн багш, тер тоод Семен Иванович Новиков, һартан «Вестник» гидг газетин дарани номер бәрсн: «Умшвта? Умшвта?» — гиж хәәкрлдв.

Эднәс алдрҗ һардг арһ уга болв. Площадк деер зогсад бәәҗ бас болшго. Ульянов тедниг номерүрн дуудад шам шатав. Олн әмтнә һурвн багш — Ульяновин таньдг, Саратовас ирси Новиков, пензенск Витя Беляев, дәкәд бас нег волжанин Костерецкий гиһәд—эдн хорад бәәсн стулмуд эзләд сууцхав, Илья Николаевич бийнь орн деерән суув. Бийинь өргҗәх бахмҗиг үзүләд-медүләд оркш угаһар Семен Ивано­вич «Вестникин» 73 номер секв. Яах билә. Орс литературт шалһлһи нам төрүц уурулгдад одсн биш бәәжлм, зөргтә кевәр эврәнни дууган өгәд: эзн — нойдудиг шалһад, бичәд бәәж болхмн сәнҗлм тегәд тедп эгл күүнә чидлиг медж авх болҗана!

— Мана Семен Иванович литератор болҗ одв!— гиж күүкнә бәәд- лтә, бичкн, цеңкр нүдтә Витя Беляев халучрхҗ келв. Вагон дотр эн тагчг, нүдән галилһчкәд, наадксан соңсад йовла, тоолврта Новиковип өөр эн көвүн нег үлү өерхн тоолврта күн болҗ медгдлә. Энүнә чееҗәс һарсн таалта дууг Илья Николаевич шин соңсв.

Новиков тесҗ ядад, байрлҗ инәмсклв. «Вестникд» — редакторт ил- гәсн бичг барлгдҗ, терүн дор «Ирсн багш» гиҗ нерн тәвгдҗ. Тер нер- нур хурһарн зааһад: «Энтн Илья Николаевич, бив»,—гиҗ тер келв. Ульяновин нөөрнь җе гитлән күрәд бәәсн бийнь, шөшсн бийнь, бийәк чаңһаһад, статьяг оньган өгч умшв. Дәәнә сурһулин заведенье һәәхүлд тәвсн школьн пособийсин отделит модьрун кевәр шалһлһн тер статьяд бәәсмн. Энд Илья Николаевич даңгин үдәс хөөтк цагиг өңгрәдг билә. Үзмҗин школьн пособийс тер статьяд «бичкдүдин наадһас» гиҗ нерәд- гдж. Статьян эклцд меддг бәәдлтәһәр иим фамильс йовна, зерг Черно­хвостое, зерг Каховский. Энд тәвгдсн тоотиг дөрвн өдрин туршарт юн

Альманах № I (27)

49

учрта юминь күүнәс медж болен уга гиҗ «ирсн багш» бичжәнә, юңгад гихлә Чернохвостое уга сәнж. Каховский йовж одж. Нааран күн нам нрҗ хәләхш, күн цәәлһвр чигн өгхш дәәнә-сурһулин заведеньсәс гиж бичгдҗ, тер учрар: «Әрәсән олн зах һазрас педагогическ курст ирсн кесг олн багшнр һәәхүлин дәәнә отделд тәвгдсн тоотла сәәнәр таньлдх саната, болв теднд күн цәәлһвр өгхш. Ода бүрслүлҗ өггджәх цәәлһвр баһ болҗана, терүнәс үзгдм, олз уга: Манд әңг-әңгәрнь болв чигн тод- рхаһар цәәлһвр өглһн кергтә, эс гиж тенд тәвгдсн тоот ки көдлмш болж һарчана». Цааранднь нам талдан күн бичсн мет, төрүц оңдан келәр бичгдсн бәәнә. «Сурһулин отдел һәәхүлд үзүлджәх тотиг циглж тәвсн системәр болхла (кемр эн диг-дараг систем гиҗ келҗ болхла), энд тәвгдсн тоотиг сән гидг цәәлһврч күн угаһар медҗ авч болшго. Цуг эн дуту-дунд Манежд тәвгдсн тоотд бәәнә. Гегән-герлин Министерств «12 павильонд» тәвгдсн тоот болхла, соньмссн күүнд негн күртлән сә- әнәр медгднә».

Илья Николаевич газетиг эвкәд, Новиковд өгв. Умшж бәәтлнь эн- үнд мел нег худл юмн статьяд бәәх болж медгдәд бәәв.

— Та энүгән эврән бичлт?

Новиковин чирә улаж одв. Толһаһан тер гекв. Болв Витя Беляев терүнүр хәләв: «Чини келҗәсн юн билә тигәд?» Тегәд энүнд цәәлһгдх зөвтә нег юмн бәәхнь ил болв. Ульяновин көшснь мартгдад, үниг олҗ авхар, күүг иткүлхәр седхләнь ордг нег темдгтә ухан сангдв. Нижний балһснд үүнә төлә йоста ноолдан болдг энүнә цуг хаалһнь тиим бә- әсмн.

— Семен Иванович, та тенд кезэ одсмбт? Мини сурдгм,— би тенд өдр болһн арвн негнәс авн, лекц төгслһнлә оддв, тенд таниг үзсн уга билэв.

Витя Беляев Новиковур дәкәд хәләһәд, чаңһар шимлдж келв:

— Чамаг бич гиҗ келэд, нам бийснь бичлцен улсин тускар чи, Се­ма, манд келж эс бэлчи, мартчквчи?

Хойр газетчикүдв аль министерствд церглэчнрв — Новиковиг хот уудг хорад бәрҗ авад, энүг олн-әмтнә школын элч гиһәд, «һәәхүл зуг эднә төлә секгдсн» учрар, хойурн Новиковд һәәхүл яһҗ тааегдена тус­кар селн сурлдв, тиигхлэрн эврэнни сурврмудан бийснь дахулж ахрар цәәлһәд йовцхав. Тиигә йовтл теднә сурврмуд, теднә ахр цәәлһврмүд болн Новиковин өгсн хәрү —эн тоот цуһар хутхлдад, эн һурвн күүнә ухань негн болҗ һарсн болв. Тегәд «бичкдүдин наадһа» тенд бәәсн болҗ һарв, тедниг дәәнә министерств тәвсн болҗана, Новиковин эс таньдг Чернохвостое болн Каховский хойр шалһгдв, тегәд «систем гиҗ келҗ болхла» гисн үгмүд олдв. Цугинь даранднь му келшгон тө- ләд, сәәнинь бас темдгллһн терүнд олдв — 12 павильонд Гегән-герлии Министерствәс тәвгдсн тоот үлгүр болм дигтә-дарата болҗ һарч. Эн тоотиг медҗ авсн Семен Иванович тер ухаһарн бахмҗ кеһәд, бийнь бийән итклго: «Газетд энүнә тускар бичәд оркхинь» гиҗ заядар тер келәд оркв. Генткн илвтә юмн болв: стол деер цаасн, карандаш һарад ирв, негнь — тиим үнтә седвәриг нег агчмд чигн бәрж болшго гиҗ селвг өгчәнә. Комитетин һәәхүлин көдлмшт бәәх дуту-дунд уурулгдхд дөңгән күргәд, орс улс олн-әмтн яһҗ өссиг үзүләд, эврәнни дууһан өгх кергтә болжана. Болв, Новиков үкв чигн тиим статья бичж чадш угань медгдхлә, терүнә болн хажудк хойрин һарар тер статья бичгдәд одв. Күн алң болхмн — хойрх хонад тер бичг газетд һарад күрч ирв. Яма- ран әвртә юмн тер — тиим зөрмг шалһлт, нам «Отечественн записк» мет!..

— «Отечественн записк» мет биш, терүнд әмтн бийснь нүдәрн үзсәп шалһна, күүнә үгәр кехш,— гиҗ Илья Николаевич келв «Бичкдүдип наадһа» гисән, Семен Иванович, юн гиҗ та санҗанат? Наадһас би үзсн уга биләв, үзмҗин пособийс үзләв. Үлгүрнь 12 павильонд барии 50

элчлә—«Народная школа» гидг журналын көдләчлә би бас харһлав, терүнәс би сүл барлгдҗ һарсн дегтрәр белг авв.

Ульянов босад, столын хораһас дегтр һарһж, стол деер оркв.

— Хәләтн, «Народная школа», педагогическ журнал, 4 жил һарча- на, июль, 7 номер, 1872. Энүнд бас 12 павильона тускар бичәтә бәәнә болв магтал уга.

Тер дегтрин нег халх секәд, өөдән шамин герлд бэрэд, Илья Нико­лаевич умшв: «Күүнә эврә хойриг дуңцүлхлә, дотр му болна, юңгад гихлә, иностранцнр һәәхүлд йоста оньган өгч, терүнә күцәх төринь сә- әнәр, медж, олн зүсн мебель, картмуд, зургуд, көгжмин инструменте болн нань чигн хамгиг үзүлсн деерән, төмр перос, ручке, тоңһргуд, ка- рандашмуд үзүлҗ. Тедн юм мартсмн уга. Бидн болхла, школын бә- әдл үзүлгч зәрм әңгсиг үзүлсмн угавдн, школын стол деер бек тәвхән мартен деерән, нам альд тәвхиг үзүлсмн угавдк...»

— Ухаллтн, үзмжин олн-әмтнә школд стол деер бек тәвхән мартн- хаж! Эн үзмжин школд хувц өлгдг орм уга, уух уста сав уга, һар-нү- үрән уһадг орм уга гиҗ энүнд цааранднь келгдҗ бәәнә. Үзмжин посо- бийсин тускар иигж келгджәнә: «Селәнә багш бийнь сән үзмжин по- собийс ухалҗ кеҗ чадшгой? Болв цуг эн тоотар маниг хотл балһсп теткнә, терүг кесг миңһн дуунад почтар зөөлһндән хойр-һурвн холван үнтәрнә (эннь мана угарен бюджетин цагт, гиж Илья Николаевич бий- әсн немҗ келв), терүгәрн тиигәд селәнә багшин эврэнни уханас юм һарһх ямаран чигн седвәриг дарна, серлиг, хәәвриг дарна». 23 халх. Чик, чик келгдж! Терт туста шалһлт гидг эн болжана. Та яһҗ бичсән, Семен Иванович, дәкәд авад умшлт. Та күүнә үг соңсад, дәәнә Мини- стерствиг авад унҗлмт, терүгән Гегән-герлин Министерствиг магтхип төлә кеҗәнәт. Тегәд, статья шалһгч биш өрггч магталин статья болҗ һарчана!

— Би чамд юн гиж келләв?— гиж Беляев хатхв.— Юн гиж, Сема, чамд келләв? Кенлә нәәҗлдсән медхшч, теднчн чамаг алҗана.

Новиков юн гиж хәрү өгхән меджәхш. Чирәднь бәәсн байрнь уга болж одв. «Вестникиг» авад эвкәд, шалвуринни хавтхд тер дүрв.

— Асхнас өрүн, цецн, үүрмүд, гиж Ульянов эвлүнәр, келв,— маңһ- дур цуһар хамдан һәәхүлд одад, цугинь эврэнни нүдәрн хәләй,— «Ирсп багш» чикәр келҗәну аль угай. «Ирен» гиен кенинь, Семен Иванович, та бидн хойр меджэхшвидн, та һанцарн бичж угалмт. Хәрнь шүүгэд хэлэй!

...Ульянов эврэнни үүрмүдтәһән школын халхар тэвгден тоотиг цу­гинь сәәнәр хәләһәд, уха туңһасн, теднтәһән дорагшан Манежур буув. Урднь кеҗ авен эврэнни программар Ульянов ода чигн дала юм эргж йовҗ хәләх зөвтә билэ, болв Семен Ивановичд селвгин үг келхэр тер зогсв.

— Семен Иванович, та вагонд йовхдан диспропорции тускар сээ- нәр келләт, нэрн хәләцтә болхм гилэт! А тер хот уудг һазрт харһсн та- ньдго нәәҗңртәһән күүндхләрн, нэрн хәләцән һарһсмн угат. Санад бэ- эхнь, тер улс тана еер харадан ирж суусн уга. Танас бийдэн туста нег кергт олзлҗ авхар эврэнни сә хәәж тедн, зуг терүгән тедн һооднь келлго, хоосн зах-зухинь һарһад бәәв. Тиим йовдл харһсн цагт үниг олҗ авхар эврэнни тоолвр кех кергтэ. Танд эмтн келен тоот үнн аль угай — терүг эврэнни нүдәрн үзж медж авх кергтэ... Барт һарна гидг— ик даалһврта тер, терүнд умшачнр бээх биший, тер учрар бичсн кү- үнә даалһвр улм ик, зуг терүнә ухалсар боллго чигн бээхмн болжана. Цаарандан энүг медж автн, медж автн!

— Би медж авнав Илья Николаевич, эндүрәд оркжв, эврэн мед- жэнэв,— гиж Новиков һундлтаһар келв.

Орчулснь Байдын Санкара.

♦♦♦

51

4*