Яһсн тоолвр угаһар кегдси фонтамб?— гиҗ Намру ухалҗ йовна. Сүүлин цагип эргцд, дамбрллһ эклҗ бич- снәсн авн Талтаев юнчи тоотсиг икәр шалһҗ кинҗ хә- ләнә. Эргнд бәәх дуту-дупд шуд нүдиднь үзгдҗ одна. Өцклдүр асхн — бас тер. Кинотеатрин үүдн тус бәәсн арк хаҗһр бәәсиг темдглв. Эндр — эн фонтаниг таас- ж.ахш. Яһж. кехмб? — гиһәд сурсн цагт, би юн гиҗ хәрү өгх биләв гиҗ Намру саначрхҗ йовна. Би болхла игҗ кех биләв: төгрг фонтана тал дунд, Җаңһрин эркн баатр Арслңгин Арг Улан Хоңһриг суулһчкад, һартнь саадг өгәд, өөдән хәләлһҗ халһх биләв. Тер хахар седәд тат- жах саадгин сумнас усн хагдад һарад бәәтхә. Тигҗ кех- лә сәәхн чигн, сүртә чигн, хальмг улсин бәәдл-бәрц чигн үзүлх билә. Мана зурачнр, скульптормуд, архитектор- муд юңгад терүнә тускар эс ухалдг болхув?

һартан ирсәрн бәрәд кечкнә. Тедн юңгад эстетическ бәрц уга болҗахмб? Сән-сәәхнә, ке-һооһин тускиг медх, хәләх, кех улс — тедн бәәнәлмн.

Ямаран чигн балһснд ирхлә, бидн түрүн болҗ терүнә архитектур, скульптур, бумблвс, театр, гостиниц болн нань чигн тоотс хәләҗ, тер балһсна улсин культур, бәәх- бәәдл ямаранинь, яһҗ цецгәрсинь меднәвдн. Тигхлә, мана балһснд, Хальмгин хотл — Элстд ирсн улс юн гиҗ санхув? Теднд хәләҗ, хальмг келн әмтнә культурин, искусствин тускар тодлҗ авх үзмҗтә юмс уга.

Эн тоолврас Намруд һашута болв. Чидл бәәхнь, эв- арһ бәәхнь, зөв бәәхнь цуг эн тоотиг күцәһәд, хольвлад хайчкх биләв. Болв тиим зөв терүнд уга. Балһсна күцәгч комитетин ахлач болен болхнь Намру төрскн балһсан дань угаһар кеерүлҗ, йоста балһсна бәәдл һарһҗ авх билә.

Ода, тегәд, Намру юңгад арһ-чидлго болҗахмб? һартнь перо бәәнә. Терүнә үзүр, тигтлән мухайи? Уга, Намру пероһарн тер дуту-дундла ноолдх зөвтә.

Балһсн дунд, өңг-зүс угаһар, нам кенд кергтәнь тем- дг уга, гипсәр кесн кесг скульптурмуд бәәцхәнә. Тедн зәрм һазрт юунь төлә тәвснь медгдхш. Тедниг дала мөңг һарһад, кесг арвад миңһн арслң өгәд, ики хол Украинәс авч ирҗ гинә. Зууран, вагонд йовад икңкнь көлнь хуһрсн, һарнь хамхрсн, толһань тасрсн комму- нальн эдл-ахун хаша дунд кевтнә гинә. Кен терүнд бурута?

Намру, чи, тер тоотиг үзәд, темдгләд, илткәд бичх

12 А, Балакаев.

177

зөвтәч. Чини һарт хамгин ик чинртә, советск журнали­стки перо бәәнә. Ахр ухата, бүдү тоолврта, арһ-тату һардачнриг илткҗ шалһад, төрскн балһсан сәәхрүлхд, кеерүлхд орлц, чидл-күчән, ухан-седклән бичә әрвл.

Намру Роза Люксембург уульнцар йовад Театральн уульнц тал һарв.

Үүд цокхла Очра Ноха бийнь үүдән тәәлҗ өгв. Кө- вүг үзчкәд, байрлад одв:

— Ор, ор, кукн. Би чамаг ирх гиһәд күләҗәләв.

Өвгн көвүг цаад хораһур дахулв. Шин диван тал зааһад келв:

— Негчн күн деернь сууһад уга. Кукн, су. Ачта күн бәәҗч. Нернчн кен билә, мартчкҗв.

— Намру.

— Э, Намру, чи өөрән сууҗа. Би цә чанчксв. Хоюрн уухмн,— гиҗ келәд, Намруг керго гитл өвгн, көгшн бий­нь адһмтаһар гүүһәд, хот кедг хора талан йовҗ одв.

Намру гер дотркиг эргүлҗ хәләв. Герин эрст хадата бәәсн, журналас шуулҗ авсн зургудар, өвгнә көвүн Бадм ямаран юмсар соньмсдгинь медҗ болхмн. Нег зур- гт, өөмсн цагт өмсдг хувцта күүкн, нүдндән ик козлдур зүүсн зурата бәонә. Тер козлдуриннь шилд пляҗд өөм- җәх улс нүр үздгт үзгдҗәх мет тодрхаһар харгдна. Тал- дан нег зургт: сәәхн күүкн һартан һахан хойр кичг тевр- чксн зогсҗана. Бас нег зургт киргиз күүкн мөр унчксн, нүдән һарарн нарнас халхлад, холагшан юм гердҗәнә.

— Ай, мана Бадм игәд герин эрст дала зургуд хадад һарна,— болҗ, хот уудг хораһас һарч ирҗ йовсн көгшә цәәлһв.

Намру зургудин тускар үг келсн уга. Өвгн тал, тана келх келвритн соңсҗанав гисн бәәдлтәһәр эрҗ хәләв.

— Пө, дү көвүн, кезәңк мана цаг гидгчн, әвртәл цаг билә,— гиҗ Очра Ноха, ики холас эклҗ келв — Намаг иим эццң му зүстә-зүрктә болхла, оньдин тиим билә гиҗ бичә сан, кукн. Биичн баһдан ик шамдһа, келтә- амта, зөргтә залу биләв. Ик баһ цагасн авн хүрм тол- һаллһнд йовлав. Тер бас учрта бәәсмн. Хүрм толһалсн күн үгин цуг шинҗ медх зөвтә бәәсмн. Амрарнь келхд, өдгә цагин һазадин орнд бәәдг элчлә әдл бәәсмн...

Эн саамла хот кедг хорад шиигсн ә һарв. Өвгн да- кад гүүхәрн одад, хәәснә бүркә авб. Хальмг цәәһин сәәхн каңкнсн үнр гер дүүргв. Өвгн үс кеһәд, шанһар самрв. Үүд-түуд күрснго — мисктө цә дакнас буслв. Өвгн, көө- 178

рәд, көөс цахрад аашх цәәг амарн үләһәд, адһн-шидһн самрад, керогазан унтраж, оркв.

Мисктә цәәг һарһҗ авад, стол деер тәвчкәд кесгтән самрв. Нег ухр шар тос тәвәд, терүг урсхчкад, шаазңгд цә дусаһад амсҗ үзв.

— Я-яһлав, давс тәвхән мартҗ оркҗв,— гиҗ келәд, өвгн шнл банкас давс авад, цәәд тәвб. Терүнә хөөн оч, ДУУДв:

— Көвүн, наар цә у. Ай, хурлд одг, мартмха болад тарҗанав. Кукн нернчн кен билә?

— Намру,— гиҗ Талтаев бас нег дакҗ нерән келҗ өгәд, хот уудг хора тал һарч ирв.

Өвгн көвүг дакад күндтә бәәрнд, деед бийд суулһв. Эн көгшн өвгнә күндллһнәс Намруд йир таалмҗта, кө- вүнд омг немгднә.

— Хүүвин йосна өмн, манд хальмг әрк зөөдг йосн бәәлә, түүнә хөөн күүк буладг йосн һарва. Олн зүсн йосн һарва. Сүүлднь, күүкд экдән чигн, эцгдән чигн кел- лго, дораһар күргән дахад һарч одад бәәвә...

Намру өвгнә келвриг таслҗ бәәхш, соңсад сууна, зәрм кергтә тоот тууҗинь блокнотдан бичҗ авад бәәнә.

Өвгн цуг, чееҗдән хурсн тоотан.келәд дуусхла, Нам­ру сурв:

— Худ өвгнтн хама бәәнә?

— Эн Элст деер бәәнә.

— Медҗәнәв. Альк уульнцар бәәнә?

— Э-э, чи тиигән одхар бәәнчи?

— Э.

— Од, од. Зуг, газетд бичсн цагтан, олн бурхд минь, саглҗ бич. Маниг Бадмта хойраһимдн алад оркдг бол- взач.

Очра Ноха Намруд худ өвгнә бәәх уульнц зааҗ өгәд, һарһв.

3

Намру сөөни дуусн гишң мастер күүкнә тускар очерк бичәд һарв.

— Нүднь ямаран өңгтә болхви?— гиҗ бийәсн сурч- кад, көвүн кесгтән, машин дотр хамдан йовсан санад, Киштән, зүсн-зүркиг тодрхаһар тодлхар седнә, болв күүкнә бәәдл, үүлн һатц бәәх сар мет, сәәнәр үзгдхш.

12*

179

— Хальмг күүнә нүдн йирдән хар болдмн,—гиҗ келчкәд, Намру цааранднь бичв.

«Киштән хар нүднәс һарсн алтн герл эргндк күмни зүрк авлна»...

«Авлна» гисн үгиг хусад хайчкад, кесгтән ухалҗ- ухалҗ, аш сүүлднь тср үгин ормд «байсана» гидг үг бичв.

1\едү дүңгә чама гиһәд, бийән һартан авад бәәсн бийнь болҗ өгхш, Киштән һарһсн йовдл сананднь орад күрч ирнә. Тер цагт махмудар киитн гүүһәд, цогц ир- вәтрәд одна. Зүркн түңшҗ өвднә. Нам үн келхлә, түңшҗ өвдсн деерән зүркн изрәд, урсад бәәнә.

«Ирнәв» гиҗ зөвән өгсн бәәнәлмн. «Эндр болшго» гихләнь, «маңһдур одий» гивв. Зөвтә гилә. Сәәхн тодр- хаһар мини чикн соңссн бәәнәлмн. Аль алдг соңссн бол- хув?— гиһәд, бийән чигн маһдлна. Тигҗ санчкад, оньг угаһан гемшәнә. Хаҗуһин улс, үлгүрнь келхд, редактор эс гиҗ хамдан көдлҗәх улс терүг хәгә, оньг уга гиҗ негчн күн келхш. Болв Намру бийән сәәнәр меднә. Онь- дин бийдән бәәх дуту-дундиг шалһна, уга кехәр седнә.

«Хатуг җөөлн иддмн» гиҗ келдг. Эн очеркиг әмтнд келн болдгар бичх кергтә. Тер цагт Киштә Намруд ямр билг-эрдм бәәхиг чигн, ямаран көвү меклсән чигн медх. Игҗ санад Талтаев бичҗәсн цааснурн зууньрна.

Намруһин эк, өндг дарҗах така мет көвүндән халта. Ноһан мек һарһад, хоран үүдиг күцс хаалго, заагтаһар үлдәчкәд, терүгәрн көвүһән одад-одад хәләнә. Намру цааснд нег мөр биччкәд, стулин ардк нурһ түшәд кесг- тән юм ухалад, бийнь бийләһән күүндәд сууна. Зәрм- дән, мишгәс асхрҗах буудяг һарарн тосҗ авхар адһҗах кевтә, һаран уралан суңһад, цаасна хаҗуд орксн ручкан шүүрч авад, экләд бичнә. Тигхләрн кесгтән толһаһан өндәлһлго, хойр-һурвн бәәр цаас биччкнә.

Нег дакҗ тесҗ чадад, ә угаһар үүдинь секәд, арһул орҗ ирчкәд, кесгтән арднь, нурһн туснь, бичҗәх цаасинь хәләһәд зогсв. Көвүн экән орҗ ирсиг медҗәхш, тедү дүңгәһәр көдлмштән шүлтҗәнә. Көвүн толһаһан өндәлһ- хла, Ноһан келв:

— Намруша минь, амрхнчн, деерчн сөөни өрәл давҗ одв.

— Баава, та бичә санаһан зовтн. Та унттн. Би юм бичҗәнәв,— гиҗ келәд, Намру босад, экән сүүһәснь авад, тер хораһур һарһад, орндгтнь күргв.

180

— Чн, көвүм мннь, кезә унтнач?— болҗ, орндан орад кевтн йовҗ Ноһан сурв.

— Бнчҗәсн юман чиләчкәд унтнав. Нанд бичә зов- тн,— гиҗ келәд Намру хәрү хораһурн орҗ ирәд, цаа- ранднь бнчв.

Зөвәр суусна хөөн «цинороз» гисн үг, терүнә зүркиг чнс гиһәд хатхад оркв.

Хәләһич тедниг. Күүкдәс юн болвчн һарна. Эрлгүд, йосн. Эн көвүнд цинороз ирсн бәәдлтә гив. Цинороз гисн хөөнд ирдг толһа эргдг гем. Тиим гемәр гемтсн хөн дор ормдан, нег һазртан эргәд бәәнә. Намаг тиим хөөнлә дүңцүлжәхинь үзич. Чама зуг, цинороз гидгиг үзүлсв. Цуһар эн очерк умшхларн намаг цинорозта аль цинороз угаг тер цагт медцхәх.

Намру дакад бичнә.

Герин терзмүдәр бүрң-барң гиһәд гегән орҗатл кө- вүн очеркән дуусад, хувцан тәәллго бүклдән орн деерән кевтн, дарунь унтҗ одв.

Талтаевин бичсн очерк культур болн бытин әңгин за- ведующд чигн, партийн әңгин заведующд чигн, редакции дааврта сегләтрт чигн таасгдв.

Дааврта сегләтр очеркиг умшчкад, зүн деер өнцгтнь «В №» гиһәд биччкв.

Намру өрүнә ики эрт босчкад, сөөнәһә бичсн тоотан умшхлань — бийднь таасгдсн уга. Көвүн һурв дакҗ умшв, һурвладнь кесг чиклвр кев, тер бийнь очеркән төгсәвв гиҗ санҗахш. Ах үүрмүдтән умшулҗ хәләлһәд, заасн заавринь авад, бас чигн ясвр кехәр шиидв. Болв умшсн һурвн күн һурвулн сән гисн темдг өгв, нам даавр­та сегләтр «йир сән» гиҗ келәд, дарук номерт өгхәр һар тәвчкв. Эн тоот Намруһин чееҗд байр үүдәв.

Урднь экән дуудад, ээрәд бәәсн бийнь босҗ өгдго көвүн, ода негл хәрд һарсн бер кевтә, эрт босад, суулһ авад уснд одад, керогазд һал орулад цә нерәд, сараяс нүүрс авч ирәд бешин өмн тәвәд көл-көдләд, цервәд бәәнә.

Ноһан көвүндән һарсн хүврлт үзәд, көгшн дадмг уха- һарн, терүнә седкл-уханд «шулм орҗ одсиг» медҗәнә. Зәрм эк көвүнәннь эс гиҗ күүкнәннь зүркнд, ухан-сед- клд «шулм орҗ одхла» ухан уга әәдг. Ноһан болхла, нам хәрү икәр байрлҗана,

181

«Көгшрх насндан ачан таалхла болх билә» гиҗ сан- дг санан-седклнь ода, о хәәрхн, деедсн бурхн өршәһәд, күцн гиҗәх бәәдлтә. Зуг, нохадьг, эн цагин баһчудин дотрнь юн бәәхнь медгдҗ өгхш. Негт ил сәәхн медгдсн болна, негт меднәв гиһәд чирмәһәд бәәсн бийнь төрүц юмн медгдҗ өгхш...

Үдин өмн редактор Талтаевд келв:

— Намру, ода шуд Кензеевин бригад тал одад, тер бригадин тускар сән гидг очерк бичх кергтә.

— Долан хонгас нааһар бичә иртн гиҗ келлә,— болҗ көвүн, Кензеевин тигхд келсн үгиг, дакад давтҗ редакторт келв.

— Ода тигҗ келшго. Иван Уланович телефоһар келв. Кензеевин сән седвәриг газетәр дамҗулҗ тархах кергтә гиҗәнә. Кензеевла күүндҗ.

— Тиим болхла сән,— гиҗ келәд, Намру байрлад одв.

Редакторас даалһвр авн, Намру эврәннь столур суу- һад бичг бичв. Кензеевин бригад тал редакторин даалһ- вр угаһар чигн, теднә тускар бичх шалтгар, көвүн одхар седҗәлә. Киштәлә бас нег харһхар, тер күүкнә зүс-зүр- киг бас нег үзхәр седҗәлә. Ода, даалһвр авсн, нег үлү сән юмн болв.

«Үнтә үр күүкн Киштә» — гиһәд экләд биччкәд, юңгад «үнтә» болҗахм гиҗ санад, эн үгиг хусчкна. Болв тиим үг угаһар бичсн бичг — үн уга болҗ медгднә. Намру, экиннь геснәс һарснас авн, негчн күүкнд бичг бичәд уга, тегәд чигн энүнд к>н гиҗ, яһҗ бичхнь медгдхш. Каро- линла үүрлдг цагт — бичг бичнә гидг юм меддго билә.

Түрәд, зүдәд бәәҗ бичгән дуусад, дотрнь, итклин төлә, кинод авсн билетән тәвәд, конвертиг келәрн нор- Над нааһад оркв.

Кензеевин бригад бәәсн һазр тал оч йовад зууран санна: өгхмб аль бәәхмб? Өгхлә: Киштәг улм өөлүлхлә яахв? Өглго бәәхлә: седклән яһҗ медүлхв? Дегд әәмх- ләрн юуна тускар бичсән Намру мартчкв. һарһҗ авад умшхар седхлә — конверт нааһата. Секхлә — шуурч одхмн.

Машин водонапорн башня өөр ирәд зогсв. Цевләтә ноха хуцад, авч идәд бәәнә. Өвгәрг залу һарч ирв. Нам- руһин сурврт, һарарн зааһад келв:

182

— Тер һазр бурһудҗах маши үзҗәнт?

— Үзҗәнә.

— Түүнә өөр һазр малтҗ йовцхана.

Гүүлгәд нрхлә, Кензеевин бригад хург кеҗәсмб аль үдин хотан ууҗасмб — баглрад сууцхаҗ. Аашсн маши үзәд, тедн ормасн босцхав.

Намру шуд цаг үрәлго бичгән күүкнд, күүнд эс үзүлх седклтәһәр атхулад оркв. Бийнь Пүрвә тал эргәд күүнд- врән эклв.

Киштә урднь чигн көвүдәс бичг авдг билә. Зәрмснь бүүрһәд ю-бис бичдмн, зәрмснь үр-иньг болий гиҗ ээрдмн, зәрмснь өрк-бүл өндәлһий гиҗ чигн үг орулдмн. Болв күүкн теднә алькднь болвчн хәрү бичдго билә. Нам төртән чигн авдго билә. Бичг бичсн көвүн хөөннь бий- ләнь харһхла наадн-инәдн хойрин заагар амарн хәрү- һинь өгдг билә. Болв ода, эн көвүнә атхулсн конвертиг авчкад, махмуднь менрәд одва. Негл альхн деернь цог тәвсн мет болҗ медгдв.

«О.да яһдм?» гиҗ санад күүкн, экскаватор көдлҗәсн һазрур одад, экскаваторщик орс көвүнә хаҗуд, кабин дотрнь сууһад, конвертиг шуулад, экләд умшв.

Экскаваторщик көвүн Киштә тал хәләһәд нүдән чир- мв. Күүкн терүг хурһарн завдв. Көвүн инәһәд, өмнән малтҗасн һазр талан хәләв.

«Таниг бийән басх гиҗ санҗасн уга биләв» гисн үг- мүд умшчкад, күүкнд ичртә болв. «Танас сургчм, эн бич- гтм хәрү өгтн»,— гиҗ цааранднь умшад санҗана: «Ода юн гиҗ хәрү өгхүв? Согту кү күрглһнд нөкд болад ирҗ чадсн угав гиҗ бичхий? Уга, тигҗ бичҗ болшго. Көвүнд хәрү өгх кергтә. «Әмд күн хөвдән цөкрдго» гидг хальм- гин үлгүр бәәнә. Би бас хөвдән цөкрхәр бәәхшв. Таниг дакад кинод дуудҗанав. Зуг кезә одхиг Та бийтн заатн, би дурта цагттн цаг олҗ чадхв. Бичгин хәрү күләҗәнәв. Ода хәрүһинь өгтн» гиҗ умшад, Киштә бичгиг чиләв.

«Хөвдән цөкрхәр бәәхшв»... Киштә бас эн көвүг тәвсн хөвән болвза гиҗ санна. Кезә, кезә, кезә кинод оч болх.

«Яһад эс ирсән, харһхларн цәәлһнәв. Кинод эндр асхн йисн часад оч болҗана» гиҗ бичәд, Киштә көвүнә бичгин хәрүг белдәд оркв.

Редакции машин балһсн тал хәләһәд һархла, Соҗ Киштәһүр өөрдәд сурв:

— Сурһульта күн юн гиҗ бичҗ?

Куукн хәрү өгсн уга.

183

АРВДГЧ БӨЛГ.

Көдлмш нег зүсп. Өдр болһн һазр малтлһн. Күрз, чичүр, кирк һурвн— зер-зев. һазр, шавр, бальчг һу- рвн — күч-көлснә аш.

һазр бурһудад шин ус олж. авсн бәәрнд Кензеевин бригад нүк малтад, ус татдг электромотор тәвх бүүр белдв. Тер дөрвн нүкнәс усң гүүдг һоллгч турва бәәсн һазрур экскаваторин малтсн канавиг күрзәр ардаснь арчв. Дакад толһа деер, водонапорн башня өөр, буль­дозер малтсн резервуарас балһсн күртл ниднин намра экскаватор малтсн нүкн бәәҗ. Терүнд ода ус гүүлгдг турвас тәвҗ болшго, канав эәрм һазрарн нурад-нурад унҗ оч, зәрм һазрарнь күн мал уга һәрәдҗ һара бәәҗ, нүкнә амн деер бәәсн овалһата шавриг нүкнд уңһаһад, һазрла тегшрүлҗ оркҗ. Эн тоотиг Пүрвән бригад цев- рлҗ йовна.

Толһа деер бәәх водонапорн башняс балһсн күртл 'һурвн дууна үлү талан. һурвн дуунад канав арчхмн болҗана, һурвн дуунад нүк малтх кергтә.

Кеҗәх көдлмш нег зүсн, һазр малтлһн. Болв брига- дин улс күн болһн оң-оңдан. Көвүд ода хоор-хоорндан иҗлдәд, нег-негән таньлдад ирцхәв.

Эрнцн урдк кевтән дун-шун уга тагчг. Өдрин дуусн баһчудла көдлсн бийнь үг-күр уга. Хая-хая Пүрвәлә, һанцарн бәөсн саамла күүнднә. Болв ода тер көдлмш- әсн нег чигн дутхш, оратхш. Кеҗәх кергтән цань уга ухан-седклән өгнә.

Өлзәт эртиңк йовдлин хөөн Пүрвәһәс сурна:

— Одак көвүн яһла?

— Күүнд нерн бәәхгов. Хальмгин «Саак» гидг ту- уль соңслч?.. Уга. Би чамд хөөннь нег цолта цагтан келҗ өгсв. Тер тууль соңсад уга болхлачн, иим үлгүр бәәнә: «Байн күүнә нерн — бааҗа, җееҗә хойр, угатя күүнә нерн — уй, эй хойр» гидг. Ямаран сәәхн келҗ. Одак, саак гиҗ кү келхмн биш,— болҗ Пүрвә гергндән сурһмҗ өгв.

— Чи, Пүрвә, шидрәс авн мини келен үглә оралдад һарнач. Зүркндчн талдан шулм орҗ одсн бәәдлтә — гиҗ келәд, Өлзөт залуһан Х1өкрлн9,

— Мпнн зүркнд шулм орхас сүүлм дегд ут,— гиҗ хәрүцәд, залунь немж, келиэ.— Эрнцн ик сәәнәр, гүҗ- рж. көдлҗәнә. Болв урдк кевтән әмтплә күүндхш. Гер- гндән икәр зовҗах бәәдлтә. Яһсн сэн болх?

— Нааран гиичд дуудхла яһҗана?

— Кениг?

— Эрнцнэ гергиг.

— Терчн, Өлзәт, болдг үг.— Пүрвә байрлад одв. Болв дор ормдан байрнь унтрҗ одв.— Альдас түүг олҗ авнач.

— «Хәәсн күн оньдинд олдмн» гидг дун бээдгиг медхшвчи?.. Не, меддг болхла юунднь зовнач? Би ол- хув.

— Сэн.

Өлзәт келен үгдән күрв. Елена Ивановна балһсна дгндин школд багшлҗасн бәәҗ. Өлзэт, күүкән яһҗ да- сҗахиг медхәр одсн болҗ шалтад, негдгч класс сурһдг баахн багш күүкнәс сурв:

— Елена Ивановна гидг багш тана школд көдлдг болвзго?

— Аляеваг сурҗант?

— Э. Залуһиннь нерн Эрнцн.

— Елена Ивановна залу уга,— гиҗ келәд, багш кү- үкн йовхар седв.

— Меднэв. Та терүг хама бәәхинь нанд зааҗ өгч чадхвта? — гиҗ Өлзәт, багшин ардас келҗ сурв.

— Юн кергтэвт?

— Таньлдхар седлэв.

— Таньлдхар седлэв?— Багш алц болв.— Елена Ивановна нанла нег хорад бээнэ.

— йир сэн болва. Та хама бээдвт?

Багш хайган келҗ өгв.

Өлзәт, Елена Ивановнан хайгиг медҗ авчкад, одх- дан эмәһәд бәөв. Таньдг-үздг биш — генткн юн кергтэв гиҗ одхв.

Залуһан көдлмшәс ирхлә Өлзэт энүнэннь тускар келв. Пүрвә хәрү өгхин орчд, хавтхан уудлад гергнәннь өмн баглата мөңг стол дер һарһад тәвб.

— Эндр мөңг өгвү? — гиҗ Өлзәт сурв.

— Э,— гиҗ келәд, Пүрвә хувцан тәәлв.

— Кедү мөңг авбчи?— болҗ гергнь сурв.

— Тоолхла медхч.

Дсхни хот уухларн кун ду һарч бэәхмн уга. Ю-бис

135

келәд бәәдг ээҗ Кермнә бийнь тагчг. Эмгнә келсн — үнн болҗ һарв.

— Би көдлмшд орхм кевтә,— гиҗ, аш сүүлднь Өл- зәт тагчг бөәлһиг эвдв.

— һанцхн үлдсн дутунь тер билә,— болҗ ээҗ Кер- мн Өлзәтиг гемшәв.

— Би бас чамаг көдлх кергтә гиҗ санҗанав,— болҗ Пүрвә, эмгнә келсиг соңслго, зөвшәрв.

— Ю-у, әәҗәнәв, анҗа минь, энчн хуучта күн үкх- әсн өмн үкх,— гиҗ эмгн уульңнв.

— Күүкдиг садикд өгх кергтә,— гиҗ, эмгнә келсиг төрт авлго, Өлзәт келв.

— Бәәрн уга.

— Эднчн нанд күүкдән иткҗ бәәхш кевтә,— гиҗ ээҗ Кермн өөлв.

— һанцхн тана чидлтн күршго. йисн Очр хойриг садикд өгдгин арһ хәәхмн.

— Би маңһдур Харманджиевла харһнав, партийн организацар дамҗулад нег юм кех кергтә.

Пүрвә кесгтән нүдон харһулсн уга. Нүдән аньхла, харңһугас улан-улан төөнгүд һарч ирәд цацгдад, эргн- дк цәәсң болад одна. Тигхлә Пүрвә дакнас нүдән се- кәд, герин өрк хәләһәд кевтнә. Олн зүсн тоолвр, хав- рар көндрсн һолин мөсн мет, нег-негн деерән давхрлл- дад, үүмәд бәәнә. «Зовлһ чанхла — хәәсн дүүрдг, зовлң санхла — чееҗ дүүрдг» — гидг үнн бәәҗ.

Олна керг эврә керг хойр нег үндстә гиҗ газетд бичнә, радиоһар келнә. Олна кергин төлә эврәннь кер- гән ард хайх кергтә гиҗ дегтрин халхас героймуд заа- цхана. Нә, тигәд, олна керг гисн юмб? Эврә керг гисн юмб? Пүрвө урднь үүнә тускар ухалдго билә. Тер һан- цхн юм сәәнәр меддг билә: юн чигн керг, үнн седклән тәвәд кехлә, олнд чигн, бийд чигн елзәһән халда- на гиҗ.

Ода болхла, олна эврә хойр керг нег-негнәннь өмн нүүрцәд ирчкәд, урдк ни-негн зокалан эвдәд, тал-тал- дан шовалдад, һолилдәд һарч ирцхәв. Эн хойран аль- кнь диилх? Олна кергий аль эврә кергий?

Ард хоцрҗ йовх бригад авхар кесг цагин эргцд уха- лад, тоолад-томҗад, ца-наадкинь цугтинь дигләд, йил- 'һәд, харһх күчриг чигн, учрх зовлңгиг чигн урдаснь та’

аж медэд, пег мөсләд авчксп бийпь — ода эн хойр бэ- әдл нүүрцәд прхлэрп, тигхд саиспас төрүц оңгдан бо- лж һарчана. Өдгә цагт тосхачприн өмп бәәх хамгин эр- кн керг— оли эмтиг бәәх бәәрәр элвгэр теткх. Бочкд давслсн заһсн мет деер-деерән шахр, альхн дүңгә хо- рад хойр-һурвн өрк-бүл хамдан бәәһәд түрҗәх әмтс үзәд Пүрвә әрүн шиидвр авла. Тер олн давхр, кесг пә- тртә гермүд тосхх саната билә. .Ода терүнә тер әрүн санан-седвәрәс юн үлдвә? Өндр-өндр гермүд тосххин ормд өвдгцә, күзүцә нүк малтҗ йовна. Тернь тер чигн болг.

Балһсиг усар тетклһн бас нег ик эркн керг. Хаврин, зуна цагт колонк болһна хаҗуд, нарн һарад уга бәәтл, ики эртәс авн экләд ик чеерүд хурна. Тер юунас көл- тә? Усн угаһас көлтә. Зәрмдән усн долан, нәәмн час күртл колонкст өггдхш, тер цагт, колонкин еөр хоша- дар зогссн салдсмуд мет кесг олн суулһс өрүни нарни гегәнд хәврһән ээһәд, гилв-далв гиҗ зогсцхана. Тер юунас көлтә? Водонапорн башнь ус татлһиг күцц эс теткснә учрар.

Усн уга җирһл бәөхий? Уга боллго. Тигхлә уснатөр хаһлхар седәд, һазр малтад ода Пүрвән кеҗ-әх көдлмш чигн олна кергин нег ик әңгнь. Аш сүүлднь седклән тә- вәд көдлхлә, гермүд тосхсн чигн әдл, һазр малтсн чи­гн әдл...

Болв... эн болв гилһн угаһар төрүц болшго бәәдлтә. Болв олна керг эврә керг хойр нүүрцәд ирхлә — ик гүрм терүнд бәәсн бәәҗ.

Өлзәт, Пүрвәг кедү мөңг авч ирсиг ээҗ Кермнд келсн уга. Болв наснаннь туршарт түрү-зүдүг, дуту-дундиг, зовлңг-зөвүриг, тату-тартгиг күзүцәһән үзсн ээҗ Керм- нә дадмг хәләцәс эднә хоорнд учрсн күчр тоот алдрсн уга. Күүкн талан шүрүтә кевәр хәләҗәһәд, бачмдулҗ эмгн сурв:

— Кеду мөңг авч ирвә?

— Баава, та, терүгәр ю кенәтә? — болҗ, экән эрсн бәәдлтәһөр, ик гидг җөөлнәр Өлэәт келв.

— Керг бәәнә. Тадн мөңгән нанас талдан эдлхәр бәәдг болвзгот?— гичкәд ээҗ Кермн, уутьхн нүдән уу- дулад, нег күүкн талан, нег күргн талан хәләһәд хүүх- рләд бәәв.

— Ю келҗәснтн энви, баава,— гиҗ келн, Өлзәт һа- ртан чаңһар атхсн мөңгән эмгнә өмн стол деер хайчкв.

Х87

Ээж. Кермн төр угаһар мөцгиг авад, эркә хумхахой- ран нульмстчкад, экләд тоолв. Арвада цаасн, эмгнәс хәәрлт сурждх мет, сарҗцнад бәәнә.

— Арвн, хөрн... дөчп... пайн... зун хөрн... һурвн зун дөчн... Анҗа минь, энтн эндүрәд оркув яһув,—гиж. ке- ләд ээҗ Кермн мөңгиг дакнас экләд тоолхар седв.

— Уга, баава, та эндүрсн угат. Дигтә һурвн зун дө- чн арслң,— болҗ Өлзөт, эмгнд дакад тооллһ өгсн уга.

— һурвн зун дөчн?

— Э.

— Наадкснь яһла?

— Шиңгрснь тер,— болҗ, ода күртл эднә күүндвр соңсад, тагчг суусн Пүрвә эндәснь келв.

— Шиңгрснь тер?

— Э.

— Яһла-халг, анҗа хурл минь, әмтн җил ирвәс төлҗәд бәәхлә, мана күргн, хәрү хәрҗәхмн болҗана,— гиҗ келәд эмгн, күргн күүкн хойр талан дакнас селн- селн хәләв.

— Баава, энтн цаг зуурин юмн.— Өлзәт яһадчн эк- ән эвләд тогтнулад, Пүрвән тигәд чигн изрәд һарчах зүркнә өвдкүриг хувацхар седәд, игҗ келв.

— Цаг зуурин? Кезә тер цаг зуурин йовдлчн чилх- мби?... Мини, такан һууҗмл мет тавн зеенр харһнад үкхмн болҗану! — эмгн мөңг атхҗасн һарарн стол де­кад авб.

— Удлго, баав. Пүрвән бригад зураһан өдр болһн давулҗ күцәх...

— Йирл зураһан күцәх бәәдлтә улс хурцхаҗ! Әрк ууһад, уульнцд көлврҗ йовх улс, чамд юн зура күцәд- ви!— Эмгн харань буурад бәәсн уутьхн нүдәрн ормаҗ, күүкнүрн ширтв.

Пүрвә эн үгмүд соңсад, дотр бийнь үүмәд, нүднь көкрәд, толһань эргсн„болад одв. Кедү дүңгө өвдкүртә, һундлта, басмҗта болвчн хадм экин өмнәс сөрлцҗ бо- лшго. Яһад болвчн бийөн тогтнулад, хоолур бүлкн мет һолиһәд һарч ирсн ууран хөрәд, араһан зууһад эн тоо- тиг дааж, үзх кергтә.

Пүрвә, эмгнлә дакж. үг күүндшгон кергт, дор орм- асн босад үүдн тал йовб. Өлзәт ардаснь гүүҗ ирәд, ээ- мәснь авад, хәрү эргүлхәр седв, болв «залу күн — зер­ен талан, зандн модн — заңһрсн талан» гишң, Пүрвә үүд секәд һарад одв, 189

Эн тоот йовдл ода ори деер кевтх Пүрвәд амр-зая өгч бәәхмн уга. Өвдкүртә йовдлин тускар ухалшгон ке- ргт, эврэннь бригадин, көвүдин, көдлмшин тускар санна.

Аш сүүлднь Пүрвә көнҗлән, Өлзәтиг серүлшгон ке- ргт, аярхн әрҗ хаяд, орнасн босв.

Залуһнннь хаҗуд кевтсн Өлзәт чигн нөөрнь күрхш, серүн бәәнә. Пүрвәг бичә медтхә гиһәд нүдән аньчксн, дотран кииһән авна. Пүрвән көндрсн көндрлһн болһнас, терүнә гүүнәр татҗ саналдсн саналдлһн болһнас, герин эрст өлгәтә домбрин чивһсн аһар көндрснәс чичрдг мет, Өлзәтин суцсн болһнь көндрәд, чичрәд, чингдәд одсн болҗ медгднә.

Пүрвәг өөрәсн босхла Өлзәт көндрсн уга. «Яахар йовдг болхув» гиҗ тоолад, цааранднь юн болхиг әрә тесҗ күләһәд кевтв.

Залунь нүцкн көлиннь үзүрәр әрә-әрә ишкҗ йовад, стулин нурһнд өлгсн хувцан арһул татҗ өмсәд, хот уу- дг хора тал һарч одв. Өлзәт бас ардаснь босад, көл- иннь хурһдар йовад, үүднә заагар залуһан ю кеҗәхиг хәләв.

Пүрвә, тер хоорнд, электрошам шаталго йирин шам шатав. Тигчкәд бешин ард бәосн дурен яршг һарһҗ ав- ад, булхчад дотраснь юм хәәв. Удлго, тевкрлҗ тәвәд нәрхн шидмсәр кирслҗ боосн хуучн тетрадьмудан Нар- Над, боодһаһинь тәәләд, неҗәдәр авад-авад хә- ләҗәнә.

Өлзәт үүдн1Ә1 заагар залуһан йир сәәнәр үзҗәнә. Тү- рүләд терүг ю кеҗәхинь медсн уга, удлго берин чееҗ, нарна толь туссн мет, герлтсн болад одв. Пүрвә тер ду­рен яршгт Петровок тосхлтин училищд дасхдан бичәд бәәсн цаасдан дүрлә. Түүг Өлзәт йир сәәнөр меднә. Ода тер тоотнь, урднь дасад, бичәд бәәсн хамгнь кергтә бо- лҗана. Өлзәт басчн кесгтән, мен. меңнҗәх аңг мет ге- тәд зогсв.

Пүрвә нег бәәр дөрвлҗн цаас авад, терүг дөрв да- вхрлҗ эвкәд, тал дундкинь шуулад төгрг нүк һарһад, керосинә шамин шил деер өмскчкв. Бичкн хора дотра- һар үзг болһнур чачрлҗ тарҗасн гегән, ода нег һаз- рур, Пүрвән суусн стол деер хурҗ тусв.

Пүрвә урднь конспект бичсн хуучн тетрадьмудан өмнән тәвчкәд, шунмНа сурһульч мет, хойр Нарарн талькан түшәд, экләд умшв.

189

Соҗнн оньдип уурнь күрәд бәәпә. Урднь бийән зөр- ггә. келтә-амта һавшун күүпд тоолдг билә. Тер тоотнь ода альдарап одсн болхув?

Кнштәг үзәд оркхла көвүнә бәәдл-бәрц хүврҗ одна. Чама гиһәд б.ийәи бәрсн бийнь болҗ өгхш. Нүдн хара зөңгдән терүн тал хәләгдиә. «Киштәһәс көлтә ода цуг күүкд улс хүврҗ одсн болҗ медгднә. -

Урднь болхла Сож. эврәннь омг үзүлхин кергт, за- хан күүкнлә таньдго бийнь, ю-бис күүндә бәәҗ үүд-тү- үд күрлго таньлдҗ оддг билә. Ода? Ода болхла, Киш- тән өмн, эрчмнь хәрсн деесн мет. Келхәр, цәәлһхәр се­дей үгмүд, күүкиг холас үзхлә, цуһар геедрҗ одна. Са­ед, асхнд, көдлмшин хөөн, сул цагтан, көдлмш кен йо- вҗ кедү дакҗ тер Киштән тускар ухална. Күүнә зүрк- нд дурн орҗ ирхлә тиим юмн чигн.

Бадм гүүхәрн гишң Соҗ тал ирв. һартан атхсн га- зетиг стол деер делгәд секәд, .һурвдгч халхинь зааҗ келв:

— Энүг умшлч!

— Би политикәр төр кедгов! — болҗ Соҗ хүүхрлв.

Бадм Соҗиг күүкнд дуртаг меднә. Үүрнь төрүнд келхш, болв Соҗин хәләцәр бәәһәд дасчксн Бадм, те- рүнә уханд сүүлин цагин эргцд юн орҗ одсиг йир сәә- нәр меднә-.

— Энчн политик биш. Энүндчн нег күүнә тускарби- чәтә.

— Нанд күүнә туск тууҗ керг уга.— Соҗ Бадмла дакҗ күүндшгов гисн бәәдлтәһәр, терз тал өөрдәд һа- заран хәләв. Бадм ардаснь өөрдв. Соҗ генткн дор ор- мдан эргәд, сүртәһәр сурв:

— Мөңгн бәәнү?

— Уга,— болҗ Бадм чочн хәрү өгв.

— Олх кергтә!

— Яһначи?

— Әрк уухмн.

— Би альдас олх биләв.

— Хулхалад болвчн ол.

— Э-э, Соҗ, би ода тиим ааль һарһшгов.

— Негх дакҗ!

— Болшго!

Соҗ Бадмур өөрдәд, пиджакиннь захас һарарн шү-

190

үрч атхад, нааран-цааран хойр-һурв сегсрчкәд, чирәһинь эврәннь чнрә тал өөрдүләд, хойр нүдән бүлтәлһҗ сурв-

— Өрәл шпл олнчи?

— Ар11 уга.— Бадм хавхндг хар мет күзүһәп хүмв, болв Соҗ терүг дакпас сегсрчкәд, шүрүлкв:

— Кемр эс олхла, толһаһичн эн эрст цокад инз- банз кехв!

— Биним тәв! — гиҗ Бадм, аралҗна гөлмд торад, әмдәр терүнә көлд харһсн батхн мет күгдлв.

— Олнчи?

— Олна.

Бәрәнәс сулдсн Бадм хагдсн сумн мет хурдар гертәс һарв.

Стол деер бәәсн газетиг Соҗ авад кесгтән эргүләд хәләв. Тер, Бадмин заасн һурвдгч халхиг хәләҗәһәд, ик-ик үзгүдәр барлсн үзгүдиг ниилүлҗ умшв:

— Ши-шине цаг-гин шине күү-к-ке-не...

Цаас умшна гидг Соҗд күрзәр һазр малтснас зовл- ңгта. Соҗ школд негхн җил орла. Эцгнь дәәнд одад зәңг-зә уга геедрв.

Соҗиг негдгч класс чилөсн җил теднә бәәсн селәнд немшнр орҗ ирәд, ик сүртә йовдлмуд 'һарһв. Түрүләд коммунист улсин гер-бүлиг цуглулҗ авад, селәнә әмт- иг хурачкад, теднә нүднд үзүлҗ бәәһәд цугтаһинь—кү- үкд улс, көгшн эмгд, өвгд, бичкн күүкд, нилх күртл — хаҗ алв.

Терүнә хөөн өдр болһн гишң неҗәдәр, хошадар әм- тиг, школин өмн босхсн бахнас дүүҗлҗ алад, дүүҗлг- дсн улсиг цуһар үзтхә гиһәд кесг хонгтан буулһҗ авл уга бәәлһв.

Нег сө эднә герин үүдиг чаңһ-чаңһар күн цокв. Соҗ эктәһән хоюрн орн деер унтҗ кевтлә. Экнь көвүһән шү- үрч теврәд, ө-чимән уга тагчг кевтв. Үүд цоклһн улм- улм чаңһрад бәәнә-.

— Аака, кемби? — гиҗ Соҗ экәсн сурна.

— Ә таср! — гичкәд, экнь дакҗ ду һарсн уга.

Тиикд бичкн бәәсн бийнь ода күртл экиннь чичрсн чичрлһиг Соҗ мартхш. Көвүһән улм-улм өрчдән шахад, увләр киитн уснд унсн күн мет, шүднь шүднләнь харһлго хавҗңнад бәәнә. Иогцнь бичкрҗ одсн болҗ медгднә.

Үүд цоклһнас терзин шил җиңнәд бәәнә. Соҗ, эк­иннь теврлһнд бүтхләрн, хойр һарарн бийән сулдхкар седнә, болҗ өгхш.

191

— Аака, кембп?— гпж. көвүн дакнас әәмсж, сурна. — Немш,— гпҗ экнь шимндҗ келв.

Эн саамла һазаһас:

— Үүдән тәәл!— гисн ә соңсгдв.

Хальмг күүнә ду соңсчкад, Соҗин эк көвүһән сулд- хад, орнасн босв. Көвүн орн деер суучкв. Соҗин эк үүднд күрәд уга йовтл, төдг бахлур талаһарн хуһ ту- сад, үүдн делггдәд секгдәд одв.

һазаһас селәнә толһач Шаран һомб өөрән немш салдс дахулсн орҗ ирв.

Һомб урднь, ДӘӘНӘ' өмн, һосч бәәлә, колхозд чигн, талдан организацд чигн көдлдго билә. Зунар, көдлм- шин гүдү цагла селәнә әмтн ик бичкн уга тәрә хурал- һнд һархла, эн цань уга эрүл-дорул залу, оньдин дөр- вн цагт яхлад-яалад, олна кергт нег чигн тусан хал- дадмн биш. Дэн эклсн дару Шаран һомбиг наадк ул- сла хамднь дәәнд авб. Хамдан одсн улсас цугтаһаснь бичг ирдг билә, зуг һанцхн һомбас бичг ирдг уга би­лэ. һомбин гергн, һурвн күүкдән ардан дахулчксн, тер оньдин нүдндән нульмста, залум дәәнд алгдҗ одла ги- һәд, ууляд-унҗад, гермүд эргәд, дөң-нөкд сурад, хот- хол цуглулад һуульһнч күүнәһәр бәәв.

Генткн гергн гермүд эргдгән уурад одв. Удлго до- раһар җиркләд, һомб орһҗ ирҗ гисн зәңг һарв. Энү- нә дару гишң немшнр орҗ ирв. Кеер сала, зуух заагт өлн чон мет хорһдад кевтсн, сахлнь көкнднь күрч урһ- сн һомб, немшнр орҗ ирсн асхн герүрн ирәд, тер асхн- дан селәнә толһач болсмн.

Коммунистнрин өрк-бүл хаҗ аллһнд чигн, немшин тогтаврмудла эс зөвшәрсн улсиг дүүҗллһнд чигн, пар- тизанмудт нөкд болен әмтиг цааҗллһнд чигн —цуг- таднь һомб орлцв, тер тоот энүнә һара көдлмш билә.

Эццн Шаран һомб, негхн сарин дотр күн таньҗ болшгоһар тарһлад, геснднь әрмг урһад, шил-гиҗгнь бөдүрәд, хойр халхнь билхәһәд, өңг-зүсән гееһәд, һахан бәәдл һарад одв. Селәнә әмтс дунд төрскән хулдсн ан- днд дурта нег чигн күн уга билә, болв терүнә һартк шилврәс, белкүсндк пистулас әәһәд, кедү дүңгә түүнд дурго болдг болвчн, сурсн цагтнь, заксн цагтнь, өрүһәр чигн, һал цаһан үдлә чигн, сөөни өрәллә чигн хальмг әрк нерҗ өгдг билә. Бүкл селәг шигдәч мет шимҗәх һомб җе гитлән тешкәв.

һазаһас орҗ ирҗ йовх согту һомб немш салдс хой-

192