әрлх гиһәд, бийән һундаһад оркх гиһәд, чавгль татата бу метәр бәәнә.

Эврә һарһсн үрн уга гидг элдв хату юмн чиги! Нар- Пен үрнәс эцкрәр өрчдәп шахад. нам күүкд эс һарһсн бийнь, деедс тецгр хәәрләд, көкпдпь үсп орад, терүгән көкүләд, өлгәһинь хүүрәләд, сүүринь арчад, о, дәрк, ке­ду өдр унтл-кевтл уга, амрл-зогсл уга чамаг хәләһәд, харад, асрад өсгси болхув! Терүг һанцхн би, деедсн бур- хн хойр меднәвдн.

Тер тоотим, көөркү минь, һундаһад орквзач, би чини келен нег шүрүн үгичн дааҗ чадш угав, үкҗ одхув.

Нйһан игҗ санад, утар татҗ гүүнәр саналдад, зул бәрҗ эс мөргдг болвчн, өдр сө уга деедс бурхнд зальв- рад һарна. Көвүнәннь хәләсн хәләц болһниг хавлад Пар­на, келен үг болһнинь тосҗ соңсна.

Баава, тавн минутд кевтҗәһәд боссв гиһәд бәәҗ удан босвчн, көдлмшдән оратвчн, хот көрч одвчн, хувцн хаҗ- һр илүрдгдсн болвчн экнь, Ноһан, бурута болҗ һарна. Ода яахв, арһ уга. Экин тәвсн хөвнь тиим болҗахгов— оньдинд бурута болдг. Нохадьг цааран, тернь төр уга. Көгшн күүнәс, тиим гемшәлһ соңсвчн, махн тасрҗ ун- шго, үкхэсн эрт үкшго. Зуг, зуг, зуг, Намру минь, бийим талдан юмар өөлүләд, һундаһад оркдг болвзач?! Би терү- гичн дааҗ чадшгов, агчмин зуур зүркм догдлад, цусм царцад, әмм тасрад үкҗ одхув. Хәрнь, үрн минь, көвүн минь, Намру минь, терүг мед, терүг сан. бичә март. О, дэрк минь, олн бурхд тус болтха! Зурһан зүүл хамг эмтн амулң менд бәәҗ, теднә хормад маниг багтаҗ, йа-гих өвчн уга, йов-гих зарһ уга, дән-даҗг уга манна тингр бәәлһх болтн! О, дэрк минь, олн бурхд минь!.. Му ке- вүм мөңк нас эдлтхэ! — гиҗ Ноһан дару-дарунь зальв- рад бээдг билэ.

Намру эндр ики эрт серв. Бийнь серв. Экнь алң болв.

Көвүн орнасн 'һәрәдҗ бууһад, радиоһин айсар, физ­культур кев. Экнь тер хораһас гетүдәр шаһаһад хәләһэд бәәнә.

Физкультуран кечкәд, Намру трусы майк хойртаһан ик нүр үздгин өмн одад, бийән кесгтән шинҗләд хәләв. Эргәд, ар бийән чигн хәләнә, хооран цухрад йовсн йовд- лан чигн шинҗлнә. Тигҗәһәд, нүр үздгин өмн одад, маң- наһан шахад, терүнд гердҗәһәд, толһаһан нәәхләд, са­на лдҗ келв:

6 Д, Балакаев.

81

- Мацнад хурнясн һарч оч... Насн иржәх кевтә,..— Бас зөвәрт гердяуәһәд, немж. келв: — Гер авх кергтә.

Эн үгинь соңсчкад Ноһан, бичкн күүкдлә әдл альх ташад, эргәд бинлх дурнь күрв. Көөрк, тер, энүнә тус- кар кедү сө нөр угаһар ухалад, тоолад-томҗад суудг, кевтдг бәәсн болхув.

Көвүнь әмтнәс тату биш. Мөчмүднь бүрн-бүтн, келн- амн гидг бәәнә, нам дала эс болвчн — сурһульта. Халь- мгар чигн, орсар чигн келәд оркхларн әмтиг инәлһә бә- әж. алад хайчкна. Юуһарн тер күүнәс татув? Күүкдт һолгдх яһла тер? Терүнлә әдл күргн, машиһәр эргәд хәәсн бнйнь, бүкл хальмг теегәс олдшго. Мана күүнд бииднь бәәх бәәдлтә... О, дәрк минь, көөркү минь! Яма- ран сәәхн үг келв! Негл орчлңгин хамгин айста ду кө- вүнь дуулсн болад одв. Эмгнд, әмтнлә әдл, ачан таалх седкл бас орна. Күн гидг аальта юмн. Оньдин игхәр, тигхәр седәд һарна. Сәәхн иньг минь, ямаран сәәхн үг келв.

Намру бийнь болхла, тер келсн үгәсн әәһәд, чо- чад одв.

Нохадьг, манахс, гер авна гидг юмб? А?...— гиҗ нег дун Намруһас сурна.

'Пө. үр ода күртл, :һуч күртлән гер авлго күн бас бәәдв? — гиҗ, талдан нег дун Намруг наад бәрнә.

Тернь үнн. Намру ода һучта. Гер авхин тускар нам ухалад уга.

Не, тегәд, эндр генткн юн болҗ одва? Энчн юу- нас көлтә эрт босҗахмб?

Намру нүр үздгәс иигән (Һарад, ишкрн бәәҗ хувц- хунран өмсҗәнә.

— Көөркү минь, Намруша минь, нүл болх, бичә иш- кр. Гер дотр ишкрхлә мбһа ордмн гидг билә. Әрлһө, бичә ишкр, нүл болх. Тью, тью! — гиҗ һурв нульмад, эмгн хот кедг хораһасн орҗ ирв.

— Э-э, баава, та одачн геннт. Ода, мана цагт герт юн моһа орна болһнат,— болҗ Намру инәв.

— Моһа эс орвчн, чамд минь, күүнә келн күрәд очв гиһәд әәнәв, — гиҗ экнь үнн седклән келв.

— Баава. юмнас бичә әәтн. «Чонас әәхлә, модн тал оддмн биш» — гиҗ орс улс келдмн.

— Терчн, кукн минь, тиимлә,— гиҗ зөвшәрәд Ноһан көвүнәсн байртаһар сурв:

— Кукн минь, альдаран одхар бәәнчи?

82

— Көдлмшдән,—гнҗ, төрүц экнь соцсад уга шии Ж.НЦВСН, ссрглцг дууһар көвүнь хәрү огв.

— Ним эртни?

- Юцгад эрт болжахмб?

- Часан хәлә. Долан болад уга.

— Тинк дутман сән!

— Чамд ад гем ирҗәдг болвза? — гиҗ, көвүһән байр- та зәңг келәд орквза гиҗ, зүркнь менрҗ Ноһан сурв.

— Уга, баава, бичә әәтн. Нанд юн гем ирх билә. Хә- ләхнтн!..

Намру гүүҗ одад, экән сүүһәснь өргәд, бичкн күүкд кевтә гнигнәр гер дотраһар авч йовб.

— Ай, дәрк, дәрк, Намруша минь, чамд йосндан гем ирҗәнә,— гиһәд экнь, хойр көлән тиирчҗ һочкнҗ инәв.

Намру экән хәрү пол деер зогсачкад, адһмта'һар сурв. — Баава, хот белнйи?

— Белн боллго яах билә,— гиҗ экнь адһҗ келв.

Хотан адһн-шидгн ууҗ авад, экән улм икәр урдкаснь өвәрц тоолврта үлдәчкәд, Намру гиинәд-дуулад, гертәсн һарад йовҗ одв.

2

Намру кесгәс нааран иим эрт босад уга, нег үлү, иим эрт көдлмшдән һарад уга.

Көвүнә чееҗ заядар олн-зүсн тоолврар дүүрәд, ор- члң деер үзгдәдго, боладго нег баатр йовдл һарһад, Ко- лумбла әдл шин һазр секәд, Магелланла әдл делкәг ус- ар йовҗ зуучлад, Коперниклә әдл йиртмҗин нуувч илт- кәд, Пушкинлә әдл хурц айста, сәәхн даршлһта шүлгүд шүлгләд, Толстойла әдл йирн бадг дегтрмүд бичәд, Шт- рассманла әдл атом әңгләд алдр нер һарч туурх дурн күрнә. Нам эн саамдан Намру бийән теднәс татуд тоолҗ бәәхш. Зуг седсн хөөн — болад бәәснь тер!

Тигтлән Колумба, Магеллан, Коперник, Пушкин, Толстой, Штрассман эдн йирин экәс һарсн эмтс бищ бэ- әсмби? Теднд, йилһлго, Намрула эдл цогц болн Махмуд, кел боли һар, нүдн болн амн, хамр болн чикн, толһа бо­лн ухан эс бәәсн болхий? Бэәсн болх. Күн болен хөөн— эдл болх ЗӨВТӘ.

Зуг... зуг... Юн зуг? Зуг теднә толһань оңгдан бәәҗ, ухань талдан бәәҗ...

6* 83

Болв Намру, тинм алдр улсип нердиг ухалчкад, үрү- лж йовхмн уга. Күн-күп эврәпнь кирцәһәр алдр болх зөвтә.

Нс, тегәд, күүг алдр кедг юп юмб?

Дурн!

Эн үгәс Намруһнн махмудар әрүн седкл тарад, зүр- кнь, хәәльсн шар тос уусн мет, түңшҗ цокв.

Орчлц йир сәәхн бәәҗ. Сөөнәһә царцад хонсн көрә һазрла харһад көләс 'һарч йовх әэһин бийнь ончта соньн айс болҗ медгднә. Нег негнәннь бәәдлтә, өңглсн извест- кнь салькнд шурдад, нарнд өңгән алдад, хур-боранд уһагдад, борлҗ одсн нәәмн патьрта хойр давхр гермү- дин бийснь ик-ик бәәшңгүд болҗ харгдна. Үвлин киитнд цокгдад, намраһа нүцкрәд-нүцкрәд үлдсн моддин бийс­нь, негл хамтхсарн шуугад, ацмуднь, бүчрмүднь хоорн- дан шимндсн болцхана.

Намру нам түрүн болҗ нарн яһҗ 'һардгиг үзҗәнә. Теңгриг бүркҗ хучсн үрглҗ көнҗл-үүлнә хормаһас, до- рд ар үзг талас солңһтрсн толя цацад, чачрлсн герләр эргндән эрдни чолун мет 'һал асад, ик хәәснд хәәлчксн цө мет мелмлзәд, улаһад җисәд өөдләд һарч йовх нариг үзчкәд, Намру махлаһан авад, гекҗ мөргәд, өргмҗтә- һәр хәәкрв:

— Шарһ нарн мендвч!

Эн хәәкрлһнәс модна бичр деер бөгдиһәд суусн бор богшурһа чочад, унн алдхларн, хойр җиврән сәрвкүләд, Намруһин өмн, көл дорнь гишң оч суув.

— Ай, көөркү, көөркү!— гиҗ келәд, Намру хавтхан УУДЛВ.

Хавтхднь «харада» гидг конфетин тасрхаһас оңгдан юмн уга бәәҗ. Көвүн терүгән һарһҗ авад. богшурһад хайҗ өгхлә, һәргтә юмн, сард гиһәд нисәд йовҗ одва.

Болв Намру, чеежлинь эзлсн байрас көлтә, тер бог- шурһан догшн тәвсн хөвиг чигн, терүнә бөгдиһәд, эцәд, зута бәәдл һарад ирсн дүриг чигн оньһсн уга. Богшур- һа агчмин зуур зүркинь уйдаһад, «көөркү, көөркү» ги- лгҗ үнн седклин үг келүлчкәд, терүнә өңг-зүснь дор ормдан өвәрц сәәхн — тоһстн шсвун мет болҗ үзгдв.

Намру, хойр 'һаран күлтиннь хавтхд дүрчкәд, ишк- рн дуула йовҗ, көдлдг һазрасн давад һарч оч.

Терүгән медэд, бийән наад бәрҗ мусг гиҗ инәһәд,

84

хәрү редакцурн нрвә. Дора давхрип үүдәр орчкад, бичкн күүкд мет тоб-тоб ишкж. гүүһәд өөдәп һарчкад, хәрү бу- уж. нрәд, яөдән һардг дөрән дсвсцгүд тоолв:

— Негн, хойр, һурвн...

Үүднәс орлһпла һурвп дсвсц бәәҗ.

— Негн, хойр, һурвн, дөрвп, тавн, зурһан, долан...

Эргц күртл долап девсц бәәҗ.

— Негн, хойр, һурвн, дөрвн, тави, зурһан...

Редакц тал ордг площадьк күртл зурһан девсңг бәәж..

Намру эн дөрәһәр өдртән кедү дакҗ деегшән һарна, ургшан бууна —о да күртл кедү девсңг бәәдгинь меддго билә.

— һурвн, долан, зурһан, цуг бийнь арвн зурһан девсңг,— гиҗ келәд Намру, редакции үүд түлкәд орв.

Үүдн хоорнд бешд чолун нүүрс хайҗасн эгч Монта алң болҗ Намруһас сурв:

— Арвн зурһан... юн гинәчи?

— Девсң гинәв,— гив.

— Юн девсң?

— Мана дөрән.

— Ю-у әәҗәнә.в, түңгиг тоолад йовх чамд юн гем ирвә? — болҗ эгч Монта урдкасн үлүһәр алң болв.

— Цань уга сән гем ирвә, нанд,— гиҗ келәд, Намру элк хатад инәв.

Эндр хойрдгч күнь энүг гем ирсн болвза гиҗ сур- җаснь эн. Экнь гем ирсн болвза гилә, ода эгч Монта тигҗ келв. «Мини бәәдл өвәрц болҗана» гиҗ санад, көвүн эврәннь стол талан һархла, гер ахулдг күүкд күн сурв:

— Ю-у, әәҗәнәв, Намру, муха эрт ирвчи?

— Көдлмш дала, эгч Монта! Көдлмш дала!..

Игҗ келчкәд, көвүн столиннь ард сууһад, татдгинь татад, цаас һарһҗ авад, юм бичхәр седв.

Не, тегәд, ю бичхәр бәәхмб? Өцклдүр редакторин өгсн даалһвриг күцәҗ чадсн уга. Кензеевин бригадиг хәәһә-хәәһә йовҗ, әрән гиҗ олҗ авад одхла, бригадирнь, акад күн бәәҗ, нам күүндхәр чигн седсн уга.

Ик гидг кишго домбр, Свинарев бәәҗ! Кишгоһинь хәләһич терүнә. Нам бийим наад бәрнә. Тигтлән би эв- рән сән дурар Кензеевин тускар бичхәр ирҗ йовхшң санҗана. Редактор даалһвр өгхлә, нанд юн арһ бәәдв!? Кемр медхәр седҗәхләчн, би тер Кензеев гидг күүһичн

85

меддг чнгн, таньдг чигн угав. Нам үктлән медхәр чигн бәәхшв. Кишва домбрин келҗәх үгинь соңсич:

— Гонорар шицгәхәр йовнач,— гиҗ келв.

Бн түүнд, манахс, гоиорарин тускар келдгинь үзүл- св. Бичә өцгәр кү бастха! Би баһ наста болвчн, гесндән гер шүдтәв.

Намру тосхлтин управленә ахлачин тускар ухалх- ларн, хорнь буслад, өцклдүрк өөлсн, һундсан санад, да­ла көдлмш кечкх, ик әвртә юм биччкх болҗ ирсн седк- лән мартад хуурв.

Саахнда йир сәәхн болҗасн орчлң агчмин зуур өңгән гееһәд, редакции көндә ик хора, нег-негнләһинь шахл- дулҗ тәвсн столмуд, деер-деернь тәвәд негдүләд шидәд бәәсн овалһата газетмүд эргнднь үзгдв.

Мана бәәдл-җирһлиг агчмин зуур эвддг хар мөртә улс олн дунд бәәнә. Кезә бидн теднәс хөөһхмн болхув.

Эн уурта бәәсн саамлань көвүнә өмн өцклдүрк күүк- нә зүсн-зүркн үзгдәд, Киштән цеңнсн дун, тачкнсн инәдн соңсгдад күрч ирв. Намру күүкиг бүрүлин хо гегәнд чирә-зүсинь сәәнәр үзҗ чадснго, болв терүнәс һарсн духуһин үнр, терүнә келен том-том үгмүд, терүнә әмсхсн әмсхүл цуһар чееҗднь тииз дарсн мет орм үлдәв.

Минь ода, агчмин зуур, өвткүртә тоолврар бүркгдсн чееҗ өрүнкләһә.н әдл дакнас сарулдад, эргндк дакнас герлтәд, орчлң дакнас өвәрц сәәхн болад одв.

Ард хоцрҗ йовсн бригад авсн Кензән Пүрвән, терүнә бригадин тускар бичдг материал эс олҗ чаден болвчн, Намруд ода теднә мастер күүкнә тускар корреспонденц биш, зургл биш, бүкл очерк бичх материал бәәнә.

Көвүн Киштән тускар очерк бичхәр нег мөслв. Бичх- ләрн, күүкнд таасгддгар, редактор мактдгар, олн әмтн оньган өгч умшдгар, аш сүүлднь, нерн туурдгар бичх кергтә. Тигҗ бичҗ чадх эв-арһ, билг-эрдм Намруд бәә- нә. Талтаев зуг тиим, туурад оддгар, нерн һардгар бич- хәр седҗәнә.

Намру эврәннь газетд һурв дакҗ дамбрллһ бичлә. Терүнә хөөн көвүг хамдан көдлдг улснь чигн, дамбрлл- һиг умшсн әмтс чигн икәр күндлдг болв. Терүнәс авн Намруһин нерн летучк болһнд, сән халхаснь келгднә.

Цугтаһаснь байрта юмн, урднь эс үзсн, эс медсн бо­лад бәәдг редактор, ода терүнлә һар авч мендләд, даав- рта даалһвриг Намруд өгнә.

Тегәд чигн Кензеевиң тускар бичхиг редактор эд

86

көвүнд даалһла. Ода яахв, «арһ угад — зарһ уга» гидг, материал уга юмнд хурһнасн көкәд һарһҗ авхмн биш тигтлән, даалһвр күцси уга. Не болв, Намруд талдан материал бәәнә, әвртә гидг очерк бичҗ болхмн...

Намру стол деерән дерләд, бекәр бичдг үзгән дару- дарунь бекд шүүсләд, ручкан эвтәхнәр батлҗ бәрәд, цевр нег бәәр цаасна барун деерк өнцгт «Талтин Намру» гиһәд нерән биччкәд, дораһарнь хойр татас татчкв. Ухалҗ-ухалҗ ик-ик үзгүдәр очеркин нериг игҗ бичв:

«Мастер Бадман Киштә».

Дакад бәәҗәһәд, хусад хайчкад бичв:

«Күүкнә тәвсн хөв».

— Яһад тәвсн хөв болҗахмб? Тәвсн хөв гисн сән биш,— гиҗ бийләһән күүндәд, «тәвсн» гисн үгинь хусад хайчкад, дорань «очерк» гиҗ бичв.

Яһҗ эклхнь медгдҗ өгчәхмн уга. Очерк бичсн цагт хамгин зовлңгта цагнь: нер өглһн болн экллһн.

Ручкиннь ишиг шүдндән зууһад кесгтән уха туңһа- җаһад, бичҗәсн цаасан шуулад хайчкад, дакад цевр нег бәәр цаас авад, урдклаһан әдл түрүләд нерән биччкәд, очеркин нериг игҗ өгв:

«Шин цагин шин күүкн».

Дакад невчк ухалҗаһад «күүкн» гисн үгин ард һур- вн цег тәвб.

Эн саамлань шууглдад редакции көдләчнрин түрүнь экләд көдлмшдән ирцхәв.

Намру эн цаасан ууртаһар шүүрч авад столиннь хо- рад дүрв...

Редактор даалһврин тускар сурҗ бәәхш. Редакториг даалһвр өгхд хаҗуднь бәәсн, партийн әңгин толһач чигн энүнә тускар юм келхш.

Яһҗ одсмб эднчн? Намаг даалһвран эс күцәсиг медч- ксн болҗана. Эс гиҗ юңгад тагчг бәәцхәх билә. Эвго юмн энүнд һарва. Шидрәс авн оньдин таасад магтад 'һардг редактор — ода юн гиҗ келх? Үүллә харһна гидг- чн — эн. Тусна гидгәр — тусх, ода, энчн.

Тагчг бәәлдәд бәәхәр — сурх яһна. Негндән йилһгдәд, сән болх билә. Темдг угаһар, юн болхинь медлго бәәнә гидг — ямр күчр юмн,

$7

Эх, Кензеев, Кензеев, намаг йосндм алхар бээсн кун, чи бәәҗч! Чамас көлтә ода шоодврла харһлдан болва. Кишго домбр, нам бийүрн өөрдхсн уга. Келен угинь хэ- ләһит: «долан хонгас эрт бичэ иртн» гив. Долан хонгин хоорнд—букл делкэ хольврхгов. Тигтл, нанд, шоодвр арв дакж, өгчәхгов. Эх, Кензеев, Кензеев, кишго домбр! Кен кишго домбр? Кензеев?.. Сән дурарн ард хоцрж, новен бригад авен Кензеев кишго домбрий? Аль Свина­рев?.. Свинарев боллго! Хәләһич, түунә цатхлңг инәдинь! Чирәһәрн инәхш, зуг нудәрн инәнә. Нам тер нүднь нег ормдан бәәхш, цаһан мөңгн усн кевтә, хальгад гүүһәд бәәнә... Кишго домбр күн!.. Түүнәс көлтә, манахс, ода шоодвр авлдан болва. Бүкл хойр частан бийим бәрвә. Кензеевин бригадиг альд йовхинь зааҗ өгсн уга. Ташр деернь, Кензеевиг амндан багтсарн му келнә. Тер хой- ран хоорнд өшән бәәх бәәдлтә... Өрүһәр Кензеев тал одсн болхла — күүндҗ чадх биләв. Үдәс хооран одад ашан алдчкув. Көшсн саамлань харһад тигв... Түүнә зөв. Өдрин дуусн чичүрәр көрә һазр чичсн күн көшсн, зовсн болх, уурта бәәсн болх, би тиим цаглань харһсн бәәдлтәв... Маңһдуртан өрүһәр одх кергтә... Эндр одхла яах?.. Эндр Киштән тускар очерк бичәд өгчкнәв...

Киштән нериг дотран амлчкад, Намру бийдән мусг инәв. Өрч дотрк нудрман дүңгә зүркнь һолан цокад, көл көдлв. Халвһ шовун чееҗ дотрнь дуулҗах мет, җиг- тә сәәхн дурни айс негт үсәрҗ һооҗад, негт дольгалҗ хүвсхәд бәәв.

Даалһвран эс күцәсндән әәҗәсн әәлһнь, Киштән ту­скар санхла, салькнд агчмин зуур үләгдәд уга болҗ оддг, хумхарсн бамб цецгин бул мет чееҗәснь уга болҗ одв.

Киштән тускар очерк бичхәр седәд, Намру дакад нег цевр цаас өмнән тәвәд, урдклаһан әдл барун деер өнцг- тнь эврә нерән биччкәд, очеркд юн гиҗ нер өгхән уха- лад, толһаһан хойр һарарн хавчн түшәд суув.

Эн саамла, партийн әңгин толһач, теглг нурһта зузан хар залу көвүнәс сурв:

— Талтаев, ю кеҗәнәч?

Чочн тусхларн, Намру хәрүднь келв:

— Юм кеҗәхшив.

— Тииклә, наарлч.

Көвүн һундсн бәәдлтәһәр, ручкан стол деер тәвчкәд дур угаһар босад, партийн әңгин тодһач тцд одв, 88

— Намру, эн нсг бнчгиг ясчк,— гиҗ толһач даалһвр өгв.— Энчн ик...

Толһачиг күцс үгинь төгсәлһл уга, һазаһас орҗ ирсн, зөвән дундип пурһта, шанань хавчгдсп эцсн чирәтә, ха- радан җнвр нимтр сахлта өвгп сурв:

— Ковүд, Талтип Намру гидг залу хама бәәдв?

«Залу» гисн үг Намруг хортхаҗ, өөлүлҗ зүркинь хатхад оркв. Көвүн өвгн тал эргәд, келв:

— Талтин Намру гидг күи би болдув.

Өмнән зогсҗах таньдго өвг хәләчкәд, Намру икәр алңгтрв.

— Чи-ивчи, күкн?—гиҗ сурчкад өвгн, эс итксн бәә- длтәһәр, көвүг көләснь авн толһа күртлнь шинҗлҗ хә- ләв. Аш сүүлднь маһдлҗ келв: — Би хаҗһр хайгар ирсн бәәдлтәв.

— Танд, көгшә, ямаран организац кергтә? — гиҗ пар- тийн әңгин толһач, өвгнәс сурв.

— Юм бичдг һазр, гәзәт һарһдг 'һазр кергтә.

— Не, тигхлә, та, көгшә, чик ирҗт. Энтн редакц.

— Эредакц?—гиҗ давтчкад ювгн, алмацҗ редакц бәәх үрглҗ нег ик хораг эргүлҗ хәләв.

Редакц, тиим күндтә, чинртә организац иим уутьхн герт, иим шахр, иим түрү бәәх гиҗ өвгн эс санҗ йовсн бәәдлтәнь, терүнә, алмацсн хәләцәс медгдв.

— Ай, көөркс, икл гидг түрү бәәдг улс бәәҗт,— гиҗ өвгн, санань зовҗ, саналдҗ келв:

— «В тесноте да не в обиде»* гиҗ орс улс келнэ,— болҗ редакции нег кодлэч инэв.

— Кукн, инәһәд, керг уга, уульх кергтэ,— гиҗ өвгн көдләч тал хәләҗ, сурһсн бәәдлтәһәр келв:

— Көгшә, яһад уульх биләвдн. Мана цаг — инәдг цаг,—гиҗ көдләч өвгиг деөглҗ келв.

— Мана цаг, мана цаг! Әмтн бәәдг бәәрн уга бәәтл юуһан хәәҗ инәх биләв.

— Квгшн аав, цаатн ямаран ик тосхлт болҗана. Өдр болһн хойр-һурвн гер эдлврт 1өггдҗәнә,— болҗ көвүн өвгиг улм үдрдәҗ келв.

— Тосхҗ бәәнә, белн кеһәд өгч бәәнә, үзә бәәнәв. Зуг түүндчн, кукн, түрүләд с-әәчүд орад бәәнә. Бидн, му- учуд, ода Ч1игн пәтр уга бәәнәвдн. Ааһин дүңгә нег хо- рата пәтрд хойр өрк һурвн җилд бәәввдн. Хот кедг өрә-

* Гер уутхн болвчн, седкл ввлхш (редактор и н орчуллһн)

89

днь бн көвүтәһән, цаад хораднь Бата өрк-бүләрн бәәв. Бүтәд үкн алдувдн. Бата 'көөлдә-көөлдә йовҗ шин жил- лэ пәтр авб. Түүнәс көлтә нег му көвүһән кү кеҗ чадҗа- нав...

Овгн сүүлин үгәси тотхад одв. Намру тал дакнас ит- кмҗ уга хәләцәр хәләв.

— Көгшә, танд редактор кергтә болвза?— болҗ кө- вүн, өвгнә хәләцәс зүркнь догдлҗ келв.

— Уга, нанд Талтин Намру гидг күн кергтә. Дамб- рллһ бичдг залу кергтә.

— Не тиим болхла, тер күүнтн бив,—гиҗ Намру өвгнә өмнәс мусг инәв.

— Баахн көвүн бәәҗмч. Әмтнә сә хәәсн хөөн йоста залу болҗ һархч. Ут наста бол,— гиҗ йөрәһәд өвгн, эцг күүнәһәр Намруһин толһаг иләд таалв.— Би, кукн, чам- ла.ик бачм кергтә йовлав. Цол бәәнү?

Намру партийн әңгин толһач тал яахв гисн бәәд- лтәһәр хәләв. Цаадкнь толһаһан гекәд, докья өгв.

— Цол бәәнә. Йовй, көгшә, мини стол тал одий,— гиҗ келәд, Намру өвгиг дахулад столурн авч ирәд, ха- җудан суулһв.

. — Би, Очра Ноха гидг күмб. Бадм гидг һанцхн кө- вүтәв,— гиҗ өвгн келврән эклв.

'Өвгн ирсн кергиннь тускар цәәлһҗ өгәд, Намруг икәр соньмсад, тесҗ чадад:

— Энтн йоста гидг дамбрллһн бәәҗ! — гиҗ хәәкрх- лә, Ноха келҗәсн үгән ахрдад, көвүн тал, наснь ирәд харань сулдад бәәсн нүдәрн гейүртәһәр хәләһәд, келв:

— Чи, кукн, мана тал ир. Ца-наадкинь би чамд гер- тән цәәлһҗ өгнәв. Эс гиҗ үүнд әмтн йир олн бәәҗ, шуу- гата.

— Көгшә, би ашднь тана тал ирнәв,— гиҗ урмдта- һар Талтаев келәд, өвгиг үүдн күртл һарһв.

Намру герәдән төрүц адһдго билә. Оньдинд редакцд үлдәд, кесгтән юм бичәд суудг билә.

Эндр, һацата кевтә, өдр чилҗ өгхш, тавн час болҗ өгхш. Көвүн эрт хәрҗ, хувц-хунран сәәнәр илүрдүлҗ, арчулҗ авхар адһҗана. Үсн урһад бәәҗ, парикмахерскд бас одх кергтә.

Дигтә тавн часла Намру цаасдан хураһад, столан

99

хааһад, хәрхәр һарч йовна. Редактор үдәс хооран уга билә, даалһвриннь тускар өрүн сурсн уга билә.

Тер бишв — тер. Күүпә сансн санан кезә күцдг билә?

Намруг үүд татад һархар седҗ йовтл өмнәснь ре­дактор зөрлцәд орж. ирв:

— Намру яһҗ йовнач? — гиҗ тер сурв.

— Хәрҗ йовнав.

Редактор часап хәләчкәд, сурв:

— Адһҗ йовичи?

— Уга,— гиһәд көвүн аюдан хәрү өгчкв.

— Наарлч.

Хувцан тәәләд өлгчкәд, редактор ормдан оч суув. Намру бас суув. Одал, нанд үүл болв болҗ тер дотран җиг-җиг гиҗәнә.

— Не, Кензеевла харһвчи? — гиҗ редактор шуд сурв.

— Харһва, Муутл Дордҗиевич. Болв зуг күүндҗ чаден угав. Долан хонгас нааһар күүндшгов гив.

— Яһсн ик болзгв,— гичкәд, Муутл Дордҗиевич инәв.— Зүркнүрнь түлкүр олҗ эс чаден болхговч. Не, учр уга. Терүгичн бидн чиклхвдн. Харһхч, күүндхч. Нань юн бәәнә?

— Нег очерк бичх санатав.

— Кенә тускар?

— Нег мастерин тускар.— Игҗ келчкәд, Намруһин чирә, шатҗ бәәх мет ирвәтрәд одв. Гер дотрк бүркг болад редактор терүнә чирәг үзҗ бәәхмн уга, эс гиҗ тер көвүнә бәәдлиг шуд медчкх билә.

— Сән. Бич,— гиҗ редакториг дөңнҗ келхлә, Намру- һин чирәһүр нигтрәд һарч ирсн цусн, хәрү гүүһәд орм­дан тогтнв, көвүнә чирә ирвәтрдгән уурв.

— Намру, шам шатачк, харңһу болҗана,— гиҗ ре­дактор келв.

Көвүн босад кнопк дарад орксн, электро шамин герл, мөңгн хур мет цацгдҗ асхрв.

Намру Муутл Дордҗиевичлә мендлчкәд, байртаһар редакцас һарв.

3.

Намру һаза һарчкад оч, өвгнә келҗ өгсн йовдлин ту­скар редакторт эс келсән санад, бийән гемшәв. Өвгнд дөңгән күргх кергтә. Кемр тер төриг хаһлҗ гихлә, һан- цхң ^вгнд биш, талдан улсд чигн туста болх. Зуг баһ на-

91

ста күүнд тиим төриг хаһлхд күчр болх. Редактор? ке- ләд, медәтә күүнд, ах наста җурналистд даалһхмн бол- вза? Чидл эс күрәд, мсдрл тату болад бәәҗ гихлә, Нам- руһнн нер хәәлһп үрәд-тарад хуурснь тер. Му нерн ирх. Нам экләд уга деерән хәрү цухрхми болвза, а?

Уга, хәрү цухрҗ болшго! «Пан или пропал»* гиҗ ук- раинцнр келдг. Кемр тер төриг чикәр хаһлҗ гихлә—• Намруһин өмнк хаалһ улм цецгәһәр кеерн гиҗәнә, көвү- нә өмнк үүдн урдкасн улм өргнәр секгдн гиҗәнә.'Нерн гидг түүнд бәәнә!

Дакад‘болхла, өвгн шишлң нама хәәһәд ирвшлмн. Тигхләрн, мини нерн әмтн дунд туурад, күндтә болҗ одсн болҗана. Нерн, нерн... Нерән һарһхдан, нерән туурулх- дан кен дурго? А?

Дәврәд медх кергтә. Зөргәс үүл бүтдмн.

Киштә... Эн күүкн Намруһин зүркнд хаврин дун мет орҗ ирв. Дурн гидг юмнтн тиим түргн төрдг болхий? Да­кад болхла, Намру Киштәг сәәнәр медхшлмн.

Тер бийнь, күүкнә тускар санад оркхла, көвүнә зүркн өөкн дотрк бөөр мет, үсәрәд, токтнад одна.

Не, тегәд, Намру ода күртл нег чигн күүкнлә үүрлҗ, иньглл уга яһҗ йовсмб?

Тигҗ кен келлә?

Арвн долатадан Каролина гидг, бийәсн һурвн насн ах күүкнлә таньлдад, түрүн харһцасн авн терүнд бәәсн седкләрн дурлла.

Нег хамдан кинод одв, хойр, һурв, дөрв... кинод од- цхав.

— Намрушечка, чи кү үмсҗ чадхшч,— гиҗ Каролина көвүнд өөлдг билә.

Намру күүк үмсдг дасхар седәд, то уга олн дегтрмүд умшв. Болв дегтрәс авсн селвгән бәәдл-җирһлд ирлцүл- хәр седхлә, терүнәснь төрүц юмн болҗ өгсн уга. Күүнд тааста юмн тер үмслһн гидгтнь уга болҗ Намруд медгдв.

Тернь тер болхла — гемго бәәҗ.

Күүкн кинод одх болһнд Намруд ачрхдмн. Өмн билет авхла, экран өөрхн гиһәд керлднә, ард билет авхла, эк­ран хол гиһәд уурлна. Альк алярнь болхнь медгддмн биш.

Бәәһә бәәҗ Каролина келдг болв;

* Эсклә нойн болх, эскдә үрх (редакторин орчуллһн)

92

— Әмтн иньг күүкдтән белг өгиә, чи, нам, конфетин тасрха чигн авч ирхшч.

Намру күүкдт юуһар белг өгдгиг, яһҗ өгдгиг, кезә өгдгиг медхин кергт дакад экләд кесг дегтрмүд умшв. Кезәнәһә болхла, үнтә эрднь чолун нүдтә билцг, алтн буһу, нухмр алтн сник, күзүнд зүүдг сувсн шүлзә болн нань чигн болх-болшго тоот юмс белглдг сәнҗ. Советин бичәчнрин дегтрмүд умшхла, һацата юмн кевтә, күүкдт белг өгснә тускар нег чигн юмн бичәтә уга болҗ һарв. Эн цагнн бичәчнр бүрслүлҗ, дуту-дундтаһар бичдг бәәд- лтә. Күүкдт белг өглһнә туск ямаран дааврта юмн — те- рүнә тускар нег чигн амн үг олдҗ өгхш, тедниг, тегәд, бичәчнр гихүв,— гиҗ санад бичәчнрт Намру уурлна.

Нег дакҗ, кесгәс нааран хоршулҗ бәәсн мөңгәрн баз- рас, така дуралһҗ кесн улан өңгтә дала болен конфет ху- лдҗ авад, цань уга ик зөөр олсн мет байртаһар, адһн- шидгн Намру Каролина герүр ирв.

Күүкн көвүнә авч ирсн конфетиг хәләчкәд, һолһаһан хаһртл инәв. Генткн инәдгән уурад, уурлҗ келв:

— Энүгәрн нуста күүкд мекл!

Эн, дәәнә хөөтк, күнд цагла энүнәс сән конфет альд- ас авх биләв гиҗ хәәкрх дурн Намруд күрв, болв тер би- йән татад зогсв.

Каролина, көвүнә авч ирсн конфетиг һолдг болв чигн, һазаран һарһҗ шивсн уга, цааран авад дүрчквә. Түүнә бийнь көвүнә зүрк байрлулв.

Күүкн цааранднь үүрлх дутман көвүнәс бас чигн ду- ту-дунд олв.

— Күүнлә сәәнәр теврлдҗ чадхшч,— гиҗ гемшәнә.

«Сәәнәр теврлднә» гидгнь юн болҗахмб?

— Хаҗудм суухларн сүүкннәч,— гинә.

Кииһән авл уга яһҗ бәәхв.

Көвүн аш хүүлднь нег дакҗ Каролина тал одсн уга. Теднә иньгллһн тегәд төгсәд хуурв.

Намру ухата болв. Күүкн күүнә тускар санхла — мах- муднь заратрдг билә, бүкл цогцарнь киитн мөсн гүүсн болҗ медгддг билә. Күүкн күүнлә иньгллһнәс җаңһрта, дашката юмн делкә деер уга гиҗ Намру тигхд ухалла...

Тер тоотиннь тускар ода санчкад, Намру түрд гиһәд зогсв. Арднь йовсн хойр күүкн, генткн зогссн көвү үзч- кәд, хи-хи гилдҗ инәлдв.

— Көөркү, эн көвүн зүркән геечксн бәәдлтә,— гиҗ негнь инәв.

93

— Уга, энчн седкл алдад орксн бәәдлтә,— болҗ ид. адкнь тачкнҗ инәв.

Эднә дадмгинь үзич! Яһҗ сәәхн, нүр үздгт хәләсилә әдл, медцхәв^ элмрмүд, а? Би йоондан седкл алдҗ йовдг болхий? — гиҗ сеҗәд, көвүн адһн-шидгн ге- рүрн ирв.

Орҗ ирн экәсн сурв:

— Баава, илүрдсн шалвр бәәнү?

— Бәәнә,— болҗ экнь тосҗ байртаһар келв.

— Альков, өглт? — гиҗ көвүн сурв.

Экнь, улан ширтә ик модн авдран уудлад, көвүнәннь шалвр һарһҗ өгв.

— Ю-у, әәҗәнәв, Намруша минь, хувцан тәәлхнчн,— гиҗ, ода күртл үвлин күлттәһән зогсҗасн көвүһән үзҗ, Ноһан келв.

Хувцан эс тәәлсндән бийнь бийдән алң болад, күлтән тәәләд өлгчкәд, Намру экиннь бәрҗәсн шалвр авч хәләв.

— Ирлцш уга,— гиҗ тер аш сүүлднь темдглв.

— Ю-унла, Намруш минь, ирлцшго?

— Нанла.

— Ю-у, әәҗәнәв, кукн, терчн юн үг болҗахмб? — бо- лҗ экнь икәр өврҗ сурв.— Урднь ирлцдг шалвр ода юу- һарн му болҗ одва.

— Эндр, баава, би цань уга кеерх зөвтәв,—гиҗ ке- ләд, Намру экән маңнаһаснь үмсв.

— Не, тиклә, костюман өмс,— гиҗ экнь селвг өгв.

— Тертн, баав, зөвтә үг,— гиҗ Намру зөвшәрәд, эк- әсн сурв: — Баава, түрүләд хотан уухмн болвза?

— Би бас тигҗ санҗанав,— гиҗ экнь көвүнләһән зө- вшәрв.

Эк көвүн хойр хотан ууЦхав.

Намру кеерч авад йовҗ одв. Экнь ардйь, негт байр- лад, негт зовад үлдв.

Экин седкл кезәд чигн, үрнә төлә зөвүртә бәәдг.

Наснь ирхлә, күүкн күн оньдин хөв-җирһлән күләһәд бәәдг зөвтә.

Болв, Киштәд, терүнә туск тоолвр төрүц уханд орхш. Киштә нег чигн көвүнлә иньглхш. Уга, тер, тигҗ келсн, хаҗһр болх. Киштә цугталань иньглнә, цугталань үүрлнә.

94

Киштәд көвүн, күүки гиҗ йилһвр уга. Кенләнь болвЧн инәһәд, наадад, дуулад, бииләд, үүрләд, иньгләд йовна.

Үр күүкднь Киштәд алң болна.

— Цугталань ииәһәд, наадад йовҗ тәвсн хөвәси хоо- сн үлдвзгоч,— гилднә.

Тәвсн хөвәсп хоосн үлднә гисн юн болҗахмб? Тәвсн хөв эс тәвсн хөв гиҗ бас бәәдг болхий? Не, тегәд, тәвсн хөв гисн юмб?

Миниһәр болхла, тәвсн хөв уга. Кен хөв тәвсмб? Бур- хний, заячий, орчлңгий?

Миниһәр болхла, күн болһнд хөв бәәх зөвтә. Тер хө- вән күн болһн эврән тосхх зөвтә, эврән шиңгәх йоста, эв- рән залх учрта,— гиҗ Киштә санна.— Зәрм улс бәәнә: тәвсн хөвәс давдг арһ уга гинә. Тер чидл тату, арһ уга, сүзгән геесн күүнә темдг. Тәвсн хөвән альдас ирх гиҗ кен тосхҗ өгх гиҗ, ямаран болна гиҗ тааҗ күләҗ су- удг юмн альд бәәдв? Күн эврәннь хөвән, кемр медхәр се- дҗәхләтн, эврән тосхх зөвтә.

Тиим бат тодлврта болен төләдән чигн Киштә үр кү- үкдиннь келснд игҗ хәрү өгнә:

— Тадн, мини тускар бичә өңгәр зовцхатн. Бийстн тә- всн хөвән алдад оркдг болвзат. Гетҗ бәәцхәтн...

Өцклдүрк журналист көвүн Киштәд ик өвәрцтә күн болҗ медгдвә. Талтин Намрув гиһәд нерән келхләнь, тер нериг альд соңссн болхув гиҗәһәд, газетд умшсн хойр- һурвн дамбрллһна тускар күүкн санв. Шулун-дулун, ша- мдһа күн болдг бәәдлтә.

Ики кезәнәс нааран таньдг мет, Киштәг хааһаснь ав- ад, түлкәд машинд орулчкад, Пүрвән бригадин тускар сурв. Сура-сура йовҗ, күүкнә бәәдл-җирһлин тускар болн көдлмшин халхинь цугтнь келүләд авчкв.

«Сәәхн күүкн бәәдлтәт» гиҗ келхләнь, бийән наад бә- рж,әнә болһад, өөләд-һундад, уурлад, машинәснь һарад, гүүһәд әрлхәр седләв. Наад бәрж; эс келсн бәәҗ. Ил үг- тә, сансн тоотан нул уга келчкдг болдг бәәдлтә.

Йир соньн көвүн! Үнәртнь санхд, тер ямаран күн бол­хув? Акад юмн, зәрмдән соньн харһц болна, өвәрц таньл- дан болна.

«Таниг эндр кинод дахулҗ оч болхий» гиҗ сурв. Эс таньдг, эс меддг күүг тигж;, түрүн харһцасн авн кинод дахулҗ одхар седдви? Нам «уга» гиҗ келсм сән болҗ... Уга?.. Негт уга гив чигн, маңһдуртнь кинод одх болҗ зө- вән өгвшмч. Терчн, күүкн, Киштә минь, хәәмнь, дегд амр

95

йовдл болвза? Таньдго, шиңкән харһсн көвүн дуудхла — терүнд шуд зөвән өгдг юн болҗахмб? Әмт икәр иткнәч, теднлә дсгд илркәч.

«Цугталань ииәһәд, наадад йовҗ тәвсн хөвәсн хоосн үлддг болвзач» гиҗ үр күүкдимм келдг үнн болвза?

Хөвәси күн хоосн үлдхмн болхий? Нам энчн, теднә, мини үр күүкдин, келдгәр, мини тәвсн хөв болвза?

Тәвсн хөв? Яһҗ медхв. Би хүвдән, тәвсн хөвд иткдн угав. Яһҗ медхв, тәвсн хөв гидгнь бәәдг чигн болх.

Не, тегәд, тер көвүг тәвсн хөвм болвза гиҗ санх ча- мд юн зөв-учр бәәнә? Юунас иштәһәр чини чееҗд тиим тоолвр орҗ ирвә, а? Келлч, Киштә? Бичә ну, бичә ич, келлч Киштә?

Терчн, нам, харһсн күүкд болһнан кинод дуудад йов- дг күн болвза. Яһҗ меднәч? Тиим улс чигн бәәнә. Эндр негнләнь, маңһдур талданлань. Теднд, кенлә йовснь йи- л'һл уга, зуг хаҗуд күн йовтха, өңгтә-зүстә күүкн болтха.

Тер бийнь келвшлмн: «сәәхн күүкн бәәдлтәт» гиҗ. Тер келсн үгин утхиг медвчи? Үгиг олн зүсәр келҗ бол- дмн. Үнн седкләрн чигн келдмн, аюдан чигн келдмн, на- ад бәрәд чигн келдмн. Яһҗ келсинь, ямаран айстаһар келсинь йилһх кергтә.

Терүг Киштәд меддг арһ уга.

«Кедү кү үзвт, тедү күн бригадт көдлнә» гиҗ нама келхлә, «би оньһсн угав» гиҗ келәд, нан тал хәләсн хә- ләцәснь менрч очв. Нам менрл уга чигн бәәҗ болшго билә. Күүкн кү шиңкән үзҗәх кевтә — ормаһад орҗ од- вшлмн. Тер хәләцәснь әәмҗ очв. Тегәд ямаран айстаһар «сәәхн күүкн бәәдлтәт» гиҗ келсинь медҗ чаден угав.

Эндр кинод хамдан одх болҗ зөвән өгсн — одлһта болҗана. Келсн үгдән күрх кергтә. Не, тегәд, түрүн ду- удлһнлань, үүрлх көвү ядҗасн кевтә, шуд одсн сән бол­хий? Нам эндр одлго бәәхлә яһҗана? Күләҗл бәг. Күл- әҗ-күләҗ хәрҗ одх. Кемр йосндан үүрлхәр седәд дууд- сн болхла хәәһәд ирх. Көдлдг һазрим чигн меднә, бәәдг герим чигн меднә. Машиһәрн күргҗ ирсн бәәнәлмн.

Киштә тосхлтин управленә конторас гер талан хәрҗ йовад хаалһдан иим тоолврта йовна.

Свинарев Пүрвәд яһтлан дурго юмб. Миниһәр болх­ла, Пүрвә цань уга әрүн төр ухалҗана. Миңһн арслң җалвта мастерин көдлмшән үлдәһәд, ард хоцрҗ йовх бригад сән дурар авхар седсн һанцхн цаһан седклнь — ямаран әрүн седкл! Терүгинь медх яһна.

96