ҺУРВДГЧ БӨЛГ.

Бригадин эклц бәәнә. һурвн күн. Зуг кемб тедн? Юн улсви?

һурвн күн. һурвн эклҗ умшад уга дсгтр. һурвла- һинь сәәнәр медх кергтә. Күи болһпа заңг-бәәринь медх кергтә, ухан-седклинь медх кергтә, бәәдл-җирһлинь ме­дх кергтә.

Бригад, һурвн күн. Тедн һурвулн эклҗ умшад уга һурвн дегтрлә әдл. Умшҗ хәләх кергтә, тодлҗ авх кер- гтә. Кемр дегтр сән болхла — сән. А мууһар бичгдсн дег- тр болхла — тегәд яахмб? Авторнь тер дегтриг дакнас бичҗ, учр-утхинь гүүдүлҗ, улм соньн болдгар кеҗ өг- хий? Кемр автор тер тоотиг бийнь эс медәд бәәҗ гих- лә — шалһлһн бәәдг биший. Шалһлһна хөөн автор дегт- рән ашднь ясх зөвтә.

Не, тегәд күүнә заң-бәәрин авторнь кен болҗ бәәхмб? Заячий аль орчлңгий? Әмтн келнә: заяч кү заяла гинә. Наук келнә: орчлң әмтә тоотиг үүдәлә гинә. Күч-көлсн күүг адуснас ухата әмтнд хүврәсмн гинә. Не, тигхлә, эн һурвн күн орчлңгин зокалар чикәр үүдсн әмтс болхий?.. Хәләһәд, шинҗләд бәәхлә — күн болһнд дуту-дунд бәә- дг. Болв эн 'һурвн күүнә дуту-дунд наадк әмтнәһәс үлү болҗ медгдв.

Модьрун көвүг авад хәләй. Нернь Самтонов Соҗ бәәҗ. Әмтн келнә: «Эд — эзән дурана» гинә. Күүг нернь бас дурадг болхий? Аль күн нерән дурадг болхий?

Соҗ,— манаһар болхла, муңдһн, бүдү, модьрун, аля- азд гисн үг. Соҗиг шинҗләд хәләхлә, нам эн тиим бә- әдлтә.

Свинаревин кабинетәс һарчкад, Пүрвә көвүдт келв:

— Не, залус, хамдан көдлх болен хөөн, таньлдҗ авья. Мини нерн Пүрвә.

— Меднәвдн. Келлго чигн бәәҗ чадҗанач. Мини не­рн—Соҗ. Самтонов Соҗ. Чи бригадир, би чини зарц болҗанав. Зуг түрүләд медәд авчк, чееҗдән тодлад ав- чк: Соҗ күн болһнла таардг күн биш. Кемр намаг зак- врин күчәр көдлгхәр седҗәхлә — эндүрҗәнәч. Би дурарн бәәдг күмб! Нанд көдлмшин диг-даран гиҗ бәәдмн биш. Дурта цагтан — көдлдүв, дурго болхла — гертән кевтдв.

3 А. Балакаев.

/ ^^С' \ / Публл ■- ‘.:г\ । Библиотека А V-5 3 Л'/

Мсдҗәичи? — Соя; игҗ кслчкәд, цусн гүүсн улан бүлтхр нүдәрн Пүрвә тал цольгҗ хәләв. Сож,ин бүлтхр нүднд нсг чигн дотрин гсгәп үзгдсн уга, будн бүрксн мет, улан суцднь өцг-зүсн уга болҗ одв.

— Эврәпнь тускар илднь келспчи, Соҗ, йир сән болв. Үнән келсп күүнд үкл уга гидг. Үич күүнә темдг, терчн. Бслв бндп экләд көдлсп цагтан кен кенән соңсхиг, кен гертән суухиг, кеи көдлмшдән дутл уга һархиг йилһхв- дн,—болҗ Пүрвә, дор ормднь Соҗиг хазарлв.

— Хәләхвдн — гиҗ Соя; чигн эөвшәрв. Дакад тер ха- җудан бәәсн маштг, бөдүн көвүг зааһад келв: —Эн, ми­ни барун һарм: Очра Бадм гидг, әвртә сән залу. Нур- һнь бичкн болвчн, нудрмнь чаңһ, чидл чигн бәәнә, ухан чигн бәәнә, толһа чигн бәәнә. Мини келснәс 'һардг күн биш. Зүн утцн хойрла әдл улсвдн. Намаг альдаран од­на, тиигән эн дахна... Э-э, чи сурһульта күн бәәнәлмч. «Дон Кихот» гидг дегтр умшлч?

— Умшла,— гиҗ Пүрвә хәрү өгв.

— Не тигхлә, бидн хойр Дон Кихот Санчо Пансо хойрла әдл улсвдн. Медҗ ав!

— Дегтр умшдг болхла — сән,— гиҗ Пүрвәг келхлә, цааранднь Соҗ цәәлһв:

— Би эврән умшдгов. Бадм нанд умшҗ өгдмн. Мед- гдвү?

— Медгдвә,— гиҗ келәд, Пүрвә хаҗугшан эргәд, тү- рүн харһснасн авн ода күртл негчн амн үг келәд уга, намрин ут күлттә күүнәс сурв:

— Не, тана нернтн кемби?

— Алян... Эрнцн.

— Альд бәәдвт?

Эрнцн хәрүднь ду һарсн уга. Күлтиннь захан босхҗ авад, доргшан хәләһәд, шурд гиһәд йовад одв. Терүнә ардас наадкснь дахлдн һарцхав.

Түрүи таньлдлһн игҗ эклв.

һурвн күн. һурвн күүиә Х|өв. һурвн дегтр.

Эн тоотла бийләһән күүндә йовҗ Пүрвә, нам альда- һар гертән күрсән медсн уга. Үүдән секәд, эрк алхад ор- хла, көвүд-күүкднь, такан һууҗмлмуд мет, шуугад гү- үлдҗ ирцхәв. Теднә ардас экнь дахлдн һарч ирв. «Не, яһвчи, юн болва?» — гисн бәәдлтәһәр Өлзәт залу талан җөөлнәр, эрсн хәләцәр хәләв.

Пүрвә инәв. Зес өңгтә чирәнь улагчрҗ одв. Өлзәт меднә: залунь уурлҗ чаддмн биш. Болв хая-хая уурлж 34

гихлә, керлдҗ чаддмн биш. Тер цаглаһан чирәнь ула- һад, инәхәс оңгдан юм меддмн биш.

Өлзәт залуһиннь чирәһәр, бәәдләр биш, куүкд күүиә седклин үндсәр залудап учрсн йовдлиг медв. Пүрвә та- лан бас нег хәләчкәд, эцгән аарглсн күүкдән хөрәд, ца- адк хораһур орулв.

Пүрвә хувцан тәәләд, дотр седклән гсргндән медүлш угаһар седәд, урдкасп үлү ээлттәһәр инәһәд, ю-бис кел- хәр седв. Болв терүнәспь юмн болҗ өгсн уга.

Зүркн өрч хойрнь дурар дүүрң күүкд күүнәс, залу күн дотрк седклән нууҗ чадхий? Төрүц уга юми.

Өлзәт залудан цань уга дурта. Залуһиннь хәләсн хә- ләцәр, саналдсн саналдлһар, инәсн инәдәр Пүрвә дот- ран ямаран байрта, ямаран зөвүртә, ямаран седклтә бә- әхинь Өлзәт тааһад меднә. Дакад болхла, Өлзәт залу талан ширтҗ хәләхдән дурта. Кедү хәләһәд, кедү шир- тәд бәәсн бийнь Пүрвә терүнд нег кевтән сәәхн, һольшг, нам илднь келхлә, көркхн, вкәр болҗ медгднә.

Өлзәт эңкрлсн цагтан залуһан «Орчлңгин сәәхн Ми- ңгьян минь» гиҗ келнә. «Зөркәдсн урлас — келн хоөһдг уга, зүркн туссн иньгәс — нүдн хөөһдг уга» гидг хальмг келн-әмтнә үлгүр цань уга үнн үлгүр мөн.

Пүрвә Өлзәт хойр ханьцад арвн җил шаху болҗ йо- вна. Эн хойран дурн җил ирвәс улм-улм түңгнь батрад, чидлнь күч авад бәәнә. Хамдан йовсн цагтнь, хаҗуһас үзсн эс таньдг күң, эдниг шиңкән таньлдҗах баһчуд болһхмн. Түдү дүңгә хоорндан эңкр.

Болв теднә түрүн таньлдлһн тиим эңкр биш билә, нам үнәртнь келхлә, эдн түрүн харһхдан өшәтн болла, долан хонгт мис ноха хойрла әдл йовла.

Сахалин тал нәәмәдллһн болв. Үзг-бүр 'һазрас цуглр- сн әмтсиг негдүләд, ик эшелон кеһәд, дорд үзг хәләлһәд авад һарла.

Эн миңһн йисн зун дөчн нәәмдгч җилин зунар билә. Нәәмәдлгдсн улсин икнкнь баһчуд билә. Поезд удан зогссн станц болһнд эдн нәр-наад кеһәд, ик шуугата байрта йовцхав. Баһчудин керг — темдгтә! Нәр-нааднас ах юн юмн теднд бәәдв.

Красноярск төмр хаалһар давҗ йовад Чернореченск гидг станц деер поезд бүкл час шахуд зогсв.

Энунд ик нәр болв.

Цоохр чирәтә Манҗин Бишлә, арвн хойр бернтә са- ратовск гармаг, хойр әңг болҗ тасрхднь күргҗ татад,

3*

35

эңсүләд бәәпә. Көвүд-күүкд вагон болһнас һарч ирлдәд, гарма татҗ бәәсп һазрур гүүлдҗ хурцхана. Эн нәәрт Пүрвә түрүн болж. Өлзәтиг үзв.

Тсглг пурһта, дүүрц цогцта, хурц хар мүдтә, нигт хонр күклтә күүкп, паадк күүкд дунд йилһрәд бәәнә. Күн нег хәләцәс дурлпа гидг үнн болдг бәәдлтә. Пүр- вән ода күртл тагчг кевтсн зүркн генткн күгдләд, бәәси бәәрнь уутьрсп болад, өрч дотрнь кесг дакҗ эмнг мө- рн мет бухад-цегләд, дакад хәрү ормдан кевтәд, зүүнә үзүрәр хатхснла әдл чис гиҗ хорсад, дор бәәрндән шах- гдад, нудрм мет атхгдад, чингдәд, тагчгар, арһулхан, час кевтә нег әәтәһәр, чик-чик гиҗ цокв. Пүрвә күүк- нәс нүдән суһлҗ авч эс чадад бәәв. Болв цугтаһаснь һа- цата юмн, күүкн терүн тал нег чигн хәләҗ бәәх- мн уга. Бийән үзтхә гиһәд Пүрвә нам хойр-һурв дакҗ зогсжасн орман соляд хәләв — тер бийнь юмн болҗ бәәхш.

Күүкн цугталань инәһәд, цугталань күүндәд, шог- шууга һарһад бәөвә. Пүрвәг зугл үзхш, Пүрвә тал зуг хәләхш, Пүрвә гидг күн эн нәәрт орлцҗ бәәхиг зуг тер медхш. Пүрвә аш сүүлднь тесҗ бәәҗ эс чадад, күүкнә хаҗуһар зөрц шүрглдҗ һарад, Маңҗин Бишлә тал одад, цуһар соңстха гиһәд, хәәкрҗ келв:

— Альков, Бишлә, мульҗдг бииһин айс татлч?

Гармач агчмин зуур гарма(һан зогсаһад, терүнләһән шимндҗәх кевтә өргәрн шоргәчкәд, толһаһан гедргән сегсрәд эөвәрт чикәрн холас юм чиңнҗ бәәһәд, эңсүләд татв.

Мульҗдг айс түрүләд, тулмта шаһа шарҗңнулҗах мет шарҗңчкад, хәрү арһул кииһән авад, дакнас бөлвәлҗ деврәд, үсәрҗ бәәһәд, генткн хү салькн мет хурлзад, күн болһна чикнд җиңнәд, зүрк догдлулад ас- храд одв.

Пүрвә бәәсн ормасн, һәрд шовун кевтә хойр һаран деләд, ииглә әдл дор ормда.н кесг дакҗ эргчкәд, багл- рад, дарцад зогссн әмтиг хооран сөргәд, Өлзәтин өмнә- һәр эрвлзҗ тедүкнд һарчкад, «хәдрис!» гиҗ хөәкрсн ма- гталас омг авад, хойр көлиннь үзүрәр мульҗад, хойр зуузаһан харһулҗ шиб-шиб гиһәд, дуһрул мет эргәд дуһрад бәәв.

Әмтнә альх ташлһн, боодган хамх цоксн усн кевтэ шуугад одв.

36

Теплушкнн үүдпд суусп өвгп магтал кслҗәнә:

Эрвәкә мст эрвлэәл од!

11г мст ээрэд од!

Ээҗшшь ()МП согдәд од!

Эләд унтлпь тавшад од1 Хәдрис! Хәдрис!

Эргж. зогсп әмтп өвгпә магталиг хавлҗ авад, «Хә- дрнс! Хәдрис!» гиҗ хәәкрлдәд, нирд-пирд, күрд-күрд гилдәд бәәцхәпә.

Пүрвә һаран сели делҗ сервәд, аһарт хальси һәрд мет хойр талаи деләд, Өлзәтии өмн ирәд, толһаһан гекн бәәҗ бийннь дахҗ биилхиг эрв. Күүкн ормаси нег чи- гн көндрсн уга.

— Өлзәт биилх билә!

— Дах, дах, Өлзәт!

— Көвүдт атаһан өгхмн биш!

— Күүкд шүүгдвә!— гисн сүртә, өргмҗтә үгмүд, энд-тендәс хагдҗ һарцхав.

Өлзәт эн үгмүдин хөөн чигн ормасн көндрсн уга. Пүрвә дакад күүкнә' өмн ирәд, иигтә утцн мет дуһрад, нәәхләд, гекәд бәөв. Өлзәт көвүнә дуудсн дуудврт босҗ биилсн уга.

— Пүрвә, сәәнәр сур, сәәнәр сур!

— Залу күн күүкнд басулдмн биш. Дууд, дууд!..

— Ай, болшго болад бәәв!

Эн үгмүд соңссн Пүрвән 'өрч дотрк зүркн изрәд-из- рәд, хорсҗ өвдв, күүкн биилҗ бәәхмн уга.

Эн күүкиг эс боеһхла — олн әмтн дунд наадн болх кергтә. Тигҗ, ичртә һархар — үксн деер.

Пүрвә дакад күүкнә өмн дуһрв, нам кедү цагт бии- лж, бәәхән, көшҗ йовхан медҗ бәәхмн уга. Зуг толһа- днь йовх һанцхн тоолвр: күүкиг биилүлҗ авх тоолвр.

— Пүрвә, хуурвч!

— Өлзәт заңгта күүкн! — болҗ әмтн хәәкрлдв.

Пүрвәд эн үгмүд, киитн ус толһа деернь асхсн мет болҗ медгдв. Көвүн күүкнә өмн одад, генткн биилдгән зогсад, зөвәрт нүдн талнь ширтәд хәләҗәһәд, хортхаҗ келв:

~ Зүркн угач!

Игҗ келчкәд Пүрвә эврәннь вагон талан гүүһәд йо- вҗ одв. Әмтн ардаснь хәәкрлдҗ ңңолдв.

Эн едрәс аен эдн өщәтң бодв. Поезд уддң зогссн һз’

зрт зәрмдән харһхларн, псг-вегн тала» киитн хәләцәр хәләчкәд йовҗ одцхадмн.

Болв ормасн көпдрсн Пүрвән зүркн бийднь күч өгл- го, зөвүрнь улм-улмар икдәд, нсг атхгдад, нег амһаһан кемлҗәх эмнг мөрн кевтә бухи цегләд, терүнд ик зовлң өгв. Күүкнә зүс-зүркн нүднәснь хөөһдгән уурв. Тоолвринь эзлдг юмн — һанцхн Өлзәт болв.

Аш сүүлднь Владивостокас Сахалин тал теңгсин ик кермәр усчҗ йовтл, һалв салькн көдлв. Әмтн көл дее- рән биш, нам кевтсн бәәрндән тесҗ эс чадад йовб. Зуг баһ наста, күдр цогцта Пүрвә наадк улсасн деерәр эн оөрлһиг тесҗ даав.

Нег дакҗ һалв салькн агчмин зуур тогтнсн болҗ ме- дгдв. Пүрвә генткн эн саамла Өлзәтиг үзв. һартан ноһан ширтә бидон бәрсн күүкн, палуб деегәр гүүһәд һарч йовна. Баахан зуур номһрсн тенге урдкасн үлүһәр дәәв- ләд, юмнәс ирсн ик дольган кермин хоңшар цокж цацг- дад одв. Күүкн, һартан йовсн бидоһан алдад, сокту күн мет көлнь темтрәд, эргнднь түшг уга болен учрар, дәә- влҗ йовад унн алдв. Зуг Пүрвә эндәснь цаглань гүүҗ одад, тосҗ теврәд, күүкиг уңһасн уга.

— Баатр бәәҗч! — гиҗ келчкәд, күүкн Пүрвән һа- рас алдрад 'һарад гүүхәр седв, болв дарук дольгана ку­чи дакнас кермиг дәәвлүләд, Өлзәтиг көвүнә өрч деер уңһав. Пүрвә күүкиг чаңһар теврв.

— Ай, бийим тәв! — болҗ эмәҗ хәәкрәд, күүкн мөл- трхәр седв. Пүрвә Өлзәтиг сулдхсн уга, адһҗ, кинь дав- хцҗ келв:

— Би чамла күүндс гиләв.

— һәәһә цагла күүндхәр бәәхмч,— болҗ күүкн, Пү- рвән хойр һариг бийәсн сулдхв.

— Би чамд дуртав,— болҗ, ю келҗәхән медлго, де­лан хонгас авн дотран хадһлҗ йовсн седклән һарһж Пүрвә келв.

— Би чамд дургов! —гиҗ күүкн хәрү өгв.

— Яһад?

— Я'һад гихлә, чи деегүр саната күнч!

— Деегүр саната?

— Э, деегүр саната. Нама үзхлә, нүднчн өвддг бәә- длтә.

— Арһ ядсна темдг тер. Би чамд дуртав. Кемр нцнд эс.ирхләчн, би әмд бәәш угав.

Ик кермин эргндк усн буслдд бәзн?. Болв тер бусл-

38

. җах теңгсин уснас эн хойран өрч дотрк бусслһн даву болх бәәдлтә...

Тнгҗ. Пүрвә Өлзәт хойрин иньгллһн экллә. Терүнәс авн арв һар җил болҗ йовна. Эдпә бәәдл-җирһлин ха- алһд тер теңгсд болен һалв салькнас даңу чигн догшн йовдлмуд. сөрлһп харһв. Болв нег чигп һалв эднә ни-не- гн нньгллһнг, эднә дурар иегдсн зүрксиг хамхлҗ, эвдҗ, салһҗ чадсн уга. Эднә дури өдр ирвәс, цаг давбас улм- улм батрад, өргҗәд, түңгиь батрад йовна.

Өлзәт залу талан эңкр хәләцәр хәлән йовҗ, өмннь стол деер асхни хотинь тәвәд:

— Не, эрлһнчн юн болҗ 'һарва? — гиҗ сурҗана.

— Зөвшәрцхәв.

— Йир сән. Нег шиидсн хөөн яһад болвчн тәвсн тө- рән күцәҗ үз. Би чама дахад икәр байрлҗанав.

Өлзәт залуһиннь хаҗуд сууһад, җөөлн һарарн шү- рүн үсинь илв. Пүрвә хотан экләд уув. Өлзәт дакад сур- җана:

— Бригад өгвү?

— Өгвә,— гиҗ Пүрвә аюдан келчкв.

— Кедү күн?

— һурвн.

— һурвхн күүтә бригад бас бәәдви?

Өлзәт алң болв. Пүрвә ухран оркчкад, гергн талан эргҗ сууһад, цәәлһж өгв:

— Медҗәнчи, Өлзәт. Нанд өгдг бригад уга бәәҗ. Тегәд шинәс бригад бүрдәх зөвтә болҗанав...

Өлзәт залудан үгинь күцс келүлл уга, байртаһар келв:

— Нам нег зүүдән, терчн сән. Чи дурта улсан шү- үҗ авад, бригад бүрдәхч...

— Уга, Өлзәт. Нанд ямаран улс өгнә, тедниг авх болҗанав.

— Азд-аля улс өгхлә яһнач,— болҗ Өлзәт, залуһасн сурв.

Эн сурвр Пүрвәг икәр ормалһв. Гергнь нүр үздгт хә- ләсн мет тааҗ келв. «Нанд аля-азд улс ода өгчклә» гиҗ яһҗ келхв. Эндрк һурвн күүнә тускар Өлзәтд келәд ке- рг уга» — гиҗ Пүрвә дотран ухалв.

— Кемр тиим улс өгч гихлә, сурһад-сундлад авх ке- ргтә,— болҗ, ик омгтаһар Пүрвә келв.

— Терчн чик шиидвр.

Өлзәт иньгиннь альк тоот шиидвринь дөңннә, зүркә-

89

рн пткнә. Тср нтклһпәс Пүрвәп өрчд унтрш уга ицл үү- дәд, чпдл, күч өгч седкл омгшана.

Күүкд күүнә кесрмҗ — седклнь, залу күүнә кеермҗ— гергнь.

Ах инженерии кабииетд планерк болҗана. Саранго- впн бәәрпд Свинарев зогсҗана, Буха Бадмаевич бийнь тосхлтин ахлачип барун бийд сууна.

Буха Бадмаевичнг әмти Свинаревин барун һар гпж, чирәднь чпгн келцхәиә. Эн нернд тер дасад хуурсн бәәдлтә, сөрүд нег чигн амн үг келхш. Чирә далд һазрт, Саранговиг уга болхла, терүг залус «Свинаревин барун бөөр» гилдцхәнә. Ах инженер бийинь әмтн тигҗ нерәдд- гпг чигн меднә.

Сарангов медрл тату болад Свинаревин үлмәд бәәнә гиҗ келҗ болшго. Тер Красноярск балһснд тосхлтин техникум чиләһәд. терүнә хөөн кесг җилин туршарт то- схлтд көдләд, техникумас авсн медрлән көдлмшин аац- ла ирлцүлҗ олзлдг, ода сән дамшлтта тосхач болҗ то- олгдна. Ташр деернь, эн җил тосхлтин институт көдлм- шән кен бәәҗ төгсәҗ бәәнә.

Планеркд прорабмуд, мастермүд, бригадирмүд хурц- хаҗ. Пүрвә тедниг цугтнь таньна, цугтаһинь меднә. Зуг һанцхн кү таньхш. Тернь — баахн күүкн, герин булңгд хумсан зуусн мис кевтә тагчг сууна.

Свинарев келҗәнә:

— Насановин бригадиг нәәмн пәтртә герин тосхлтас авад, төрлһнә герин тосхлтд илгәхмн...

Ахлачиг тигҗ келхлә, терзин әөр суусн баахн көвүн сурв:

— Мини бригад яахмб?

Эн — баһ наста тосхач Эрднин Шонтл, бригадир болҗ көдләд күцс һурвн сар болад уга.

— Үр Эрдниев, бийән татх кергтә. Ахлач үг келэ бәәтл хаҗуһас орлцҗ болшго,— гиҗ ах инженер Са­рангов эндәс бригадириг гемшәҗ келв.

— Мини бригад яахмб гиҗ дакад нег сурҗанав.

Эрднин Шонтл ба<һ наста, сурһульч күүнә бәәдлтә болв чигн, эврәннь чинр меддг, болһамжта, аюдан үг келдг көвүн биш. Тер төләднь чигн эн көвүг хамдан кө- длҗ йовсн улснь икәр күндләд, урднь бәәсн бригадир цергт мордхла, энугәр бригадир тәвлә, 40

— Бидн тиим даврта тосхлтд итклтә бригад тәвх зөвтәвдн,— болҗ Свинарев, баһ наста бригадирит боов.

— Мини бригад юңгад иткл тату болҗахмб? — гиҗ Эрдниев дакнас сурв.

— Насановин бригад коммуиистическ бригадин нер зүүсн итклтә, ачта бригад. Терүнлә күн теңцхәр седдв,— болж ах инженер Шонтлин ам боов.

— Яһад эс әдлцҗ бәәхмб? Бидн бас тер нернәнтн төлә ноолдҗанавдн. Тигхлә, бидн бас дааврта объектд көдлх зөвтәвдн. Дакад болхла, ахлачнр, таднас эрҗәх юмм: мини бригадиг нег объектәс талдан объектүр, эк- дән һолгдсн туһл кевтә, бичә көөһәд йовтн!

Зәрмнь инәлдцхәв. Свинарев, һартан бәәсн улан ка- рандашиннь үзүр уга бийәрнь стол цокад, шүрүлкҗ келв:

— Үр Эрдниев, аздан бичә һарһад бәәтн.

— Би төрлһнә герин тосхлтас талдан һазрт одшгов. Долан хонгин туршарт көдләд, күн бол’Ьн ю кехән ме- дәд авчкла. Тендәс көндрш угав: яһнат-кегнәт — дурн- тн!— гиҗ нег мөслҗ Шонтл келв.

— Ахлачин заавр — закан,— гиж; Сарангов тосхл- тин управленә ахлачиг дөңнв.

— Миниһәр болхла, Эрдниев чик үг келҗәнә. Әмтиг иткх кергтә. Кенә бригад тер тосхлтд көдлснь юн йилһл бәәх билә,—гиҗ, ода күртл тагчг суусн Пүрвә эндәс келв.

— Та, Кензеев, үгин заагт, Макаренкоһин садн бәә- сн болвзат, — гичкәд, Сарангов хи-хи гиҗ инәв, болв кабинетд суусн улсас негчн күн терүг дахҗ инә- сн уга.

Пүрвән келсн үг Свинаревд икәр таасгдсн уга. «Үс уга хон холвад орна» гидг үлгүр ‘һарһад, эн Кензеев бо- лх-болшго, кергтә-керго тоотд орлцна. Аш сүүлднь, Бу- ха Бадмаевичин келдг зөвтә болдг бәәдлтә.

Сарангов келнә: планеркд бригадирмүд дуудхмн биш. Прорабмудт заавр өгчкхлә— болад бәәсн тер гинә. Болв тосхлтин управленә ахлач игҗ келхләнь ах инҗе- нерләһән зөвшәрсн уга билә. Тернь бас учрта. Тедн пла- неркиг долан хонгт негх дакҗ кенә. Кемр терүндән бри- гадирмүдән эс дуудхла — олн әмтнлә залһлда кедгән уурч гиһәд бас бурутхҗ тарахмн. Йир ахлач күүнәс зов- лңгтань уга. Ода хәлю/һич. Хамр дорнь сахл урһад уга кевүнә бийнь аминь авад бәәнә. Сараңговиң келдг зө-

41

втә. Кензеевд сәп гидг хәрү өгх кергтә. Дакҗ болх-бол- шго юмнд хоңгшарап бичә шурһултха.

— Үр Кепзеев, кемр мини заавриг буру гиҗәхлә, мини ормд сууһад, та һардтп. Та яһж. ‘һардхитн хәләй.

— Би төрлһнә герин тосхлтд одшгов. Талдан объек­та нлгәтн,— болҗ, олп үг-күрго, номһн шар залу келв. Эн — Насапов.

Насапов ик өвәрц күп. Хальмг республикд терүнә бригад түрүн болҗ коммунистическ күч-көлснә брига- днн нер зүүлә гихлә нам иткшго. Тер — бригадирәснь көлтә Насанов ик номһн заңгта. һурвн, дөрвн җилин туршарт хамдан көдлҗ йовх улснь энүг нег дакҗ уурл- синь соңсад чигн уга, үзәд чигн уга. һартан көдлҗ йо- всн улсаснь негнь көдлмшдән хаҗһр һарһад оркхла, өөрнь ирәд, терүгинь эврән чикләд, ясад югчкнә. Тиг- хләрн чи иимч, чи тиимч гиҗ шоодхш, игҗ кедмн, тигҗ кедмн гиҗ чигн сурһҗ-сундлҗ келхш. Бийнь цань уга накутаһар, эвтәһәр, шулун-дулунар кеҗ оркна. Тигхлә, хаҗһр һарһсн күүнд керлдснәс даву ичртә болна. К'өд- лмшд сүзгән өгч һал ассн нүдн, терүнә эрвлзгсн эвтә һар болн шулун-шудрмг көдлмш бригадирин хаҗудк әмтсин уханас оньдинд һархш. Нег хаҗһр һарһсн күн—дакҗ төрүц эндүрхш. Дакад болхла, Насанов зәрм улсла әдл кесн көдлмшән әмтнд бардм кеҗ, сән нернд орхар, тү- рүн нүүрт һархар зүткхш. Тер өгсн тоот көдлмшиг ке- нә. Болв көһәд орксн көдлмшнь, көдлҗ бәәх цаглань— буслад бәәнә, дуусад орксн цагтнь — нүднә бахмҗ бо­лна. Ташр деернь, һартнь көдлҗәх улс үлмәднь орад хуурч, бригадир ю ухална, ю кенә — терүнәс хәрү цу- хрхш.

Түрүн болҗ центральн газетмүдт коммунистическ бригадсин җисәнә тускар барлгдхд, тер газет умшчкад, «не, манахс, яһй» гиҗ Насанов сурсң уга. Газетиг ум- шад дуусчкад, әмтс Талан хәләв.

— Квдлмшч улсин шин җисән,— гиҗ негнь келв.

— Коммунистическ кёВәр бәәһәд, көдләд, сурһуль дасна гидг —цань уга әрүн төр,— болҗ бас негнь цә- әлһв.

— Манахс, бидн эн нернә төлә ноолдхмн болвза?— гиж һурвдгчнь төр тәвб.

Цуһар асхлҗ дасдг школд одцхав. Цуһар урдкасн улүһәр, урмдтаһар көдлдг болцхав. Нам кинод иуһар хамдан оддг болцхав.

42

Биди тер нерпә төлә ноолдхар бәәнәвдн гиҗ шишлң герчлен чигн уга. Хаҗуһин әмтс эднә бригадас үлгүр ава'д, сурһуль асхлж, даедг болад, олиа кэдлмшд сэн ду- рар орлцдг болцхав. Энүг партийп организац, көдлмшч комитет медәд, килмҗән өгцхәв.

Боли эн әрүп төр, зәрм ахлачнрт зврәинь чинрән өө- длүлхд, теднә нериг олзлад бийсән нүүрт һарһхд олзта болҗ медгдв. Тедн Насановд хамгин үзмҗтә, хамгин чинртә көдлмш өгхәр седцхәнә. Насанов теднә ухаг медхш. Терүнд хама көдлснь йилһл уга. Тегәд чигн ода, эн планерк деер баһ наста бригадирит иҗлдсн объектә- снь авад, ормднь түүнә бригад тәвхәр седхлә, зөвән өг- чәхш.

— Үр Насанов! Бидн таниг икәр күндлнәвдн. Кемр танд, коммунист күүнд, коммунистическ күч-көлснә бригад толһалҗах бригадирт иткҗ дааврта тосхлтин объект эс өгхлә, маниг парть чигн, таңһчин ахлачнр чи­гн сә келшго. Терүг медх зовтәт. Дакад болхла, төрлһ- нә гериг бидн Октябрьск сән өдр күртл эдлврт өгх зө- втәвдн. Майин сән едр мана өмнмдн күрч ирв. Тер сән өдр күртл күс-дундур сар үлдв. Зураһан күцәх кергтә. Тегәд танд дааврта объект өгчәнәвдн. һардачнр таниг күндләд тигҗ шиидвдн. Терүг бас медх кергтә.

— Зураг һанцхн бригадт ачҗ болшго! — гиҗ «амта күүкиг баранд хуравчн болдго» гишң, тендәс Пүрвә келв.

— Зүткәһән, үгин заагт, төгсәтн,— болҗ Сарангов ормасн босв.— Насанов төрлһнә герин тосхлтд очана, Эрдниев балһсна захд бәәсн, буудян склад тосхлһнд ил- гәгдҗәнә.

Бригад болһнд даалһвр өггдв. һанцхн Кензеевин бригад үлдв. Пүрвән бригадиг бригад гихлә ик дурн, бригад биш гихлә —килнц. һурвн күн, һурвн темдг уга дегтр.

— Үр Кензеев, та бригадан авад балһснд ус орулл- һнд одтн. Тенд тавн зун кубометр усн хоршдг резервуар тосхгдхмн. Терүнд көдлхмт. Мастер болж Киштә илгә- гдҗәиә,—- гичкәд Свинарев немҗ келв: — Бадмаева Ки- штә.

Булңгд тагчг суусн күүкн, әмтн бий талаң хәләхлә, баахан зуур әәмчкәд, дакад эөргто кевәр Пүрв^һәс сурв:

— Бригадтн кедү күн бәәнә?

— һурвң,— гиҗ щин бригадир хәрү өгв.

43

— Цөөкп бәәяс,— болад, күүкн ормасн босад һарв, ардан эргәд келв:

— Кензсев, йовий!

Әмтп цуһар суусп ормасп бослдад, Киштән ардас дахлдп һарцхав.

1<өл шалд-шалд гиһәд йовна. Нег чигн күн ду һархш. Бальчг урдк кевтән — шаһаца. Эдн базрин өөрәһәр һа- рад, ширгҗ одсн Элстинк һол деегәр тәвсн нәрхн тагтар цувлдад һатлцхав.

Күрз, чичүр үүрсн Пүрвә түрүнд 'йовна. Дарунь, фу- файк дееһәрн ик өргн нашар бүс бүслсн, көлмүдән әрә- әрә чирсн, амндан ус балһсн мет тагчг, Алян Эрнцн, ду- рта дурго хойрин заагар ишкнә. Эднә ард, оньдин нег- негнәсн салдго Соҗ Бадм хойр Тарапуньк Штепсель хой- ршң, негнь өндр, негнь маштг гегн-гегн гилдлдәд йовц- хана.

Балһсн дунд шалдрңг, йовхд гиигн бәәсн бальчг, ба- лһсна захд һарад ирхлә өткр:әд, көллә наалдад, цогциг улм күндрүлв. Эднә йовсн нәрхн хаалһ ут мо’һа мет мать- хлзад, Элистинкин тагтас эклж гүүһәд, ик салаг өөдлэд, нег-негнләһән шахлдҗ бәргдсн шавр гермүдин өөгәр На­рад, ар үзг хәләһәд Булһн балһсн тал зөрв.

Эдн дөрвүлн урдк кевтән тагчг йовцхана. Көвүд бий- снь түрүлҗ күүндвр эклхмн болвза гиһәд, Пүрвә бас ду һарч йовхш. «Әмд улслмн. Дакад болхла, баһ наста, идр цогцта әмтсин цуснь буслад чигн тагчг йовулшго»,- гиҗ бригадир дотран санҗ йовна.

Пүрвә Эрнцниг олн үг күүндсиг нам соңсад уга. Те- рүг ямаран дуутаһинь чигн, яһҗ үг келдгинь чигн, ямр үгтә-күүртә күүһинь чигн бригадир медәд уга. Өцклдүр Свинаревин кабинетәс һарчкад, хоорндан таньлдсн Эрн­цн эврәннь нерән келхәс биш, нань төрүц үг келҗ өгсн уга, нам альд бәәнәт гиҗ сурсн сурврт, хәрү өгч ду Па­рен уга.

«Яһсн күн тигҗ тесҗ тагчг бәәҗ чаддв,— гиҗ Пүрвә уха туңһана,— Бәәдлнь, ик зовлңгла эн харһҗ кевтэ. Эс гиҗ тиим баахн көвүн, үг күр уга, номһн, тагчг, бүдү күн болх зөв уга... зүс-зүркәрн сәәхн залу. Ода юн зөвүрлә эн харһсн болхув? Үргәл уга, чочал уга, ээлттэһәр, үнн 44

седкләрн күүндәд, энүнә өрчд бәәх зөвүр-зовлңгинь медж, ннлһж авх кергтә».

Пүрвә ардан эргәд көвүд тал хәләв. Эрнцн, альдаран йовспь нплһлго, зуг пег ормдан зогсшгон кергт йовҗ Гювх мст, бальчгас көләп залху ксвәр татад, хойр талан нәәхләд, адһм уга йовна. Көвүп эргндән серҗәх хаврин тссгин бәәдлнг үзҗәх чигн бәәдл уга.

Эрнцнә ард, Сож Бадм хойр урдк кевтән геңгр-геңгр гнлдәд йовна. Пүрвә түрүн харһхдан Соҗиг ик үгтә-күү- ртә, бәрмтг уга бәрцтә, модьрун заңгта күн гиҗ тодлвр келә. Болв ода тер көвүи юңгад тагчг йовхнь медгдҗ өгхш. Энүнд көдлмш таасгдҗ бәәхш, эс гиҗ Пүрвәг тә- нәд-үзәдго болад тигжәнә. Бадмин тускар нам келәд керг уга. Бадм Соҗ ю келнә — терүг дахдг күн. Тагчг йовхла —тагчг бәәдг, инәхләнь—дахад инәдг, дуулх- лан — дөң болад өргәд авдг.

Бадмд эврә тоолвр, эврә товчлвр гиҗ төрүц юмн уга. Соҗин зааврар, Соҗин келсәр, Соҗин седсәр бәәнә. Чи­дл татудан тигдгнь аль нам терүнлә үүрләд, наадад да- счксндан, терүнә үлмәд орҗ одсндан тигҗ бәәхнь мед- гдхш.

Болв күн кедү дүңгә нег юмнд, эс гиҗ нег күүнд түш- дг, шүтдг болвчн—бәәдл-җир'һлин хаалһ эврәннь зокал- та болдг. Тер зокалас кен чигн күн мөлтрҗ чаддго, те- рүнә хаҗуһар давҗ 'һардг зөв уга. Тер зокалин бәрәнд Бадм чигн харһв, болв терүнәннь тускар көвүн әмән һа- ртл Соҗас нууна, бийдән, зүркндән хадһлна.

Кемр терүнә тускар Соҗ медҗ гихлә — ик цүүгән түүнд бәәнә. Хамдан үүрләд, бәәсн арслңг күртлән ху- ваҗ йовад, нег-негнәсн седклән нууна гидг — сән биш. Болв яһнач? Нуух төр бәәнә. Нуушго төр бәәнә. Дакад болхла, Бадм Соҗ хойр наснаннь туршд хамдан йовшго. Эрт ора болвчн эн хойран хаалһ салх зөвтә, күн болһн эврәннь өрк-бүлтә, эврәннь хөв-кишгтә болх зөвтә.

Бадм һанцхн эцгтә. Эцгнь, наснь ирәд бәәсн учрар, көвүһән кү кехәр седнә. Болв көвүнь, хөрн һурв күрсн бийнь баахн нурһта болен төләдән, бичкн көвүнлә әдл, залушг бәәдл уга. Эннь өвгиг бас зөвүртә кенә. Бадмин эк ик бичкнднь, тавта наста цагтнь өңгрҗ одла. Садв гемтә, өрәл оошг уга Бадмин эцгиг цергт авсмн биш. Тер нам көвүнәннь төлә үлдсн бәәҗ; экнь уга бийнь, өвр деерән теврәд, 'һартаснь котләд, ээмәснь өргәд, татад-

45

мпаҗад йобҗ, Бадмиг әмтиә зсргләнд орулв. Зуг экин хәләмж. угаһар өссп Бадм, беткрсн өвси мет, өидртәи өслго, маштг бөдүп күн болҗ һарв. Дакад енчн твләдэк зөрг тату, сул бәрцтә болв. Тиим көвүг сансарн бәәл|11хд, эврәннь баруп һаран ксж авхд Сожд күчр биш болв...

Пүрвә ардап эргәд эп көвүд тал хәләчкәд, тедниг кү- үндвр эклш угаг сәәнәр медв. Көвүдиг ду һарһхин кергт, бригадир оошгтаи аһар дүүргҗ киилчкәд, өргмҗтәһәр келв:

— Тег серҗәнә!

Көвүд хәрүднь ду 1һарсн уга. Алңг болхмн. Эднә тагчг 'йовлһнь — урдаснь күүндсн үгцән болҗ мед- гднә.

Әмтн үг угаһар чигн буцлһ кеҗ чаддмн. Болв эднд Пүрвән өмнәс буцлһ кехәс эрт. Хамдан нег часдан чигн көдлҗ үзәд уга. Ю кеснднь буцлһ кехмб? Алң болхмн.

Пүрвән келсн үнн. Тег йосндан серҗәнә. Ниднин на- мр нөөртән орсн тег, унтад серҗәх күн кевтә утар кии- һән авад, нүдән шин ээҗәх болҗ медгднә. Цандгуд энд- тенд цәәҗ үзгднә. Нәрхн цувгудар һооҗҗах усн, шүрв- сәр гүүҗәх цусн мет шуугҗ гууһәд, һазрт ивтрәд, терү- нд аршан унднь болна. Хумхарҗ одсн камб шарлҗна түңг заагар, һазрин көрсиг шу цокад, эмәсн бәәдлтәһәр аярхн булталдҗах ноһан үзгднә. Үвләс әмд-менд һарсн бор-бор богшурһас байртаһар җирглдәд, нег тенд, өв- снә хумха йозур чоңклдад, нег энд, малин сүүр уйн кө- ләрн тееһәд, тоб-тоб өсрлдәд, сард-сард цервлдәд бәәц- хәнә. Хаврин түрүн зәңгч үкр хармуд баг-багар нислдәд, хол хәр һазрин дууг, айс чигн уга, даршлһ чигн уга сөө- лңкәдсн дууһарн дууллдад бәәцхәнә.

Балһсна гермүд ард үлдв. Эднә йовсн җим Булһн балһсн тал һардг зам улан хаалһла зерглдҗ ирәд ниилл уга, өөдм хәләһәд һарв.

Генткн хаалһас зөвәрт тедүкнд нег юмн: «чик-чик, чик-чик» гиҗ чичкнв. Ода күртл тагчг йовсн Соҗ ормаҗ сурв:

— Иим дуута шовун бас бәәдви?

Пүрвә тер чичкнлһиг бас соңсв. Кензеев түрүләд бас шовун ду һарчана боДһв, дакад оньган өгәд чиңнчкәд, юн ЧИЧКНЖ1ӘХИГ медв. Эн саамла Бадм байртаһар хәәкрв:

46

- Барда! _х . .

— Барда? — Сож. алн болв.—Барда гиен юмби?

— Барда гиен барда болхгов.

— Э, Кавкнцг, энчн зурмн чичкнҗәнә,— болҗ Соҗ омгтаһар келв. «Кавкнцг» гиҗ бийднь наадлҗ өгсн нер соңсчкад, Бадм ээмән хүмәд авб, зуг Соҗин өмнәс оө- рүд үг Келхдәп әәһәд, аюһипь дахулҗ зөвшәрв:

— Мөн, зурмп. Энүгичп мапахнд барда гинә.

Пүрвә хойр көвүпә күүрт орлцв:

— Барда гпҗ эр зурмиг келдмн.

Соҗ Бадм хойр, Пүрвәг теднә күүндврт орлцсиг сон- сад, тагчг болж, одцхав. Эрнцн урдк кевтән дун-шун уга йовна, көләснь бальчгд шалд-шалд гисн ә эс һархла, нам хаҗуд күн йовна гиҗ келҗ болшго.

«Эднчн ямаран улс бәәсмб? Альк хаҗуһаснь эдн тал өөрдсн сән болхув? Нанла эклҗ көдләдго бийснь иим дурго болҗах улс, хамдан көдләд, эднәс көдлмш некәд, кех тоотиг закад, закрад келгхлә яахмн болхви? Болв би эдннг медҗ авх зөвтәв, эднә заңг-бәәринь дасад, ухан-седклинь оөрҗ үзәд, кен ю чаддгинь йилһәд — өөр- дҗ авх зөвтәв. Цугтаһаснь күнд күн — Соҗ бәәдлтә. Бадм Соҗин һарт бәәх күн болҗ медгднә. Түрүләд Со- җиг нуһлҗ авх кергтә. А Эрнцн?.. Эрнцн Соҗас чигн даву күн болдг бәәдлтә. Азд-аляһарн биш... Уга... Заңг- бәәрәрн. Ду һархш, үг келхш. Терүнә дотр юн бәәнә гиҗ санхув. Бүтү күүнәс күчрнь бәәхий...»

Пүрвә игҗ санх дутман, улм-улм нег мослэд йовна. «Барсин сүүләс — бәрдго, бәрсн хөөн-тәвдго» гидг үлгүр терүнә чееҗәс мел һархш.

Балһснас ардаран һарсн хаалһар ачлһта чигн, хоосн чигн машид нааран-цааран зөрлцәд йовлдад бәәнә. Гүү- лдәд биш — йовлдад бәәнә. Хаалһ бальчгта болен учрар, тер машид эгзңнҗ му ду һарлдад, күчцгдлдәд, кишго үнртә, көкрңһу 'Өңгтә ута цацад, хахад-цахад, зәрмдән нег ормдан, безг гем ирсн мет, дагҗлдад, кесгтән күгд- ләд зогсцхана. Тоолврта йовх Пүрвә нам тер машид тал хәләхш.

Уха туңһах — Пүрвән зөв. Гаганова Валентина үлгү- рәр, ард хоцрсн бригад авад, терүг түрүн нүүрт һарһх болҗ сансн санань, савңгин көөсн бөлвә мет буурч одв. Бригадин ормд өгсн һурвн күнь — эн болҗана. Шинҗ- ләд йовхнь — олна шавхр болх бәәдлтә. Негнь, амндан, ус балһсн мет, дун-шун уга. Наадкнь, шиңкән түүрмәс

47

һарч прси, андп күүпә зүстә, һурвдгчнь — ж.илк уга оңһ- цла әдл бәәдлтә.

Не, нам тсрпь тер чигн болтха. Күн кедү дүңгә му заңгта, бүтү, догшн аля-азд чигн болтха, заңг-бәәринь медәд, терүнә зүркпүр түлкүр олҗ болх, терүг чик ха- алһд орулҗ болх! Күчр уга амр уга, зовлң уга жир'һл уга. Тер тоотас Пүрвә әәҗ бәәхш.

Гүрмип нк — Свинарсвд бәәнә. Түрүн ишкдләс авн туша халдахар, элвг цаһан седклиг чөдрлхәр седҗәнә. Терүг Пүрвә урдаснь медлә. Тегәд чигн Хармандҗиевта күүндәд, шуд трестин залач партийн комитетин сегләтр хойр тал одень тер. Тедн тал одсн йовдларн Пүрвә Сви- наревин чинриг басен болҗ һарчадгчн. Тосхлтин управ- ленә ахлач терүнә тускар илднь келвшлмн. «Герой бол- хар седәд, мини тол'һа алхад, трестин ахлачнрт эрлһ өгсн, тер юн болҗ бәәхмб? Тер баслһн бишйи?» — гиҗ Свинаревин хәөкрсн хәәкрлһн, ода чигн Пүрвән чикнд шуугад бәәнә.

Уга, Пүрвә Свинаревиг басхар седәд, терүг күүнд эс тоолсн төләдән тигсн уга билә. Свинаревиг Пүрвә сәә- нәр меднә. Сүл цагин эргцд терүг иткдгән уурв. Свина­рев келсндән күрхш. Залу күн үгдән эзн болх зөвтә. Тер болхла тиим биш. Дакад Свинарев ямр арһар болвчн тосхлтин зураһан күцәһәд, әмтнә нүүрт һарч, гиигнәр бийдән сән нер шиңгәхәр седнә. Терүгән күцәхин кергт ямр чигн бузр кергәс хооран хәрх бәәдл уга. Худл олз- лад чигн, мек орулад чигн, кергтә болхла, немүр тооца чигн олзлад сән нер зүүхәр седнә. Тер тоотнь Пүрвәд таасгдхш. Болв Свинаревиг тиим халхарнь таасдг, дөң- ндг, терүнд нөкд болдг улс бас бәәнә. Тедн терүнә өөр, сү дор тарһн-цатхлң бәәхәр зүткнә. Тедн амр-тавар бә- әцхәнә чигн.

Свинарев Пүрвән сән седвәриг уралан йовулшгоһар седлһн, нүр үздгт үзгдҗәх мет, ил темдгтә. Яһад болв­чн тушаһан халдахар тер зүткхмн. Я'һад болв чигн дар- хар, хәрү цокхар седхмн. Пүрвәд харш болсар Свина- ревд олз иршго. Болв юн чигн юмнд бәрц бәәх зевтэ. Кенчн күн эврәннь бәрцтә болх учрта. Тиим бәрц Свина- ревд чигн бәәнә. Свинаревин бәрц — уңһахар седсн күү- һән уңһадг, дархар седсн күүһән дардг, дурго болен күү- һән — ашднь диилдг күн.

Свинарев Пүрвә хойрин хоорнд ик гидг ноолдан бәә- нә, ик гидг оерлһн бәәнә. Ташр деернь, негнь тосхлтин

48

управленә ахлач— терүпә зөв ик, һартнь йосн бәәнә, иа- адкнь болхла, эгл күн. Эгл күп болхларн чигн, масте- рәсн һарад, ард хоцрсн бригад авпав гиһәд, әмтнә шаг, андн һурвн күүнә көтлврч болен, ашан алдси, күндән гннгнәс өгсн болҗ 'һарчапа. Эн хойрип нсюлдан хәәмц- хин? Теднә кень диилх?

Эндр планерк деер чигн Свинарев эврәннь күчән үзү- лв. Тосхлтин нег объект авад, тер тосхлтд көдлх седвәр Пүрвәд билә. Дааҗ авсн бригадиннь әмтсд тосхлтин олн зүсн көдлмш дасхад, күн болһнд һурвн-дөрвн зүсн мед- рл өгәд, аш сүүлднь, комплексы бригад бүрдәх седклтә билә. Ода юмби? Балһснд ус оруллһна объектд илгәв.

Өшәһән авна гидг тер. Балһсна водопроводт һазр малтхас оңгдан көдлмш уга. Эн — хамгин күнд болчкад, бузр көдлмш. Пүрвә эн көдлмшәс әәҗ бәәхш. Терүнд һазр малтсн чигн, сүк авад мод чавчсн чигн, мастерокар чолу тәвсн чигн әдл. йилһл уга. Зуг ик зовлң — наадк улсла, бригадт көдлх әмтслә бәәнә, тедниг иим көдлм- шәр өөдән өргхд күчр, теднд җивр ур'һаҗ болшго.

Эдн йовлда йовҗ, балһсна ар үзгт һурвн дууна ша- худ, ик толһа деер бәәсн усна резервуар тал ирцхәв.

һазрас |&өдән цементәр шатлсн чолун резервуар, ха- льмг гер мет дүңгәҗәнә. Терүнә хаҗуд бичкн чолун гер бәәнә. Чолун герин хаҗуд цевләтә бәәсн ик бор барг ноха, аашсн улс үзәд, кевтсн ормасн босад, күзүндк шинҗүрән шарҗңнулад, яңшҗ хуцв. Нохан хуцсн ә соңсад водонапорн башньд көдлдг күн һарч ирәд, бар- гиг хөрҗ хәәкрв:

— Циц, Барбос!

Ноха гертәс һарч ирсн өвгәрг күүнә хойр көлиг ша- рвадҗ шөргәһәд, хуцдган уурв.

— Ах, мендвт! — гиҗ келәд, Пүрвә залуд һаран өгв.

— Менд, дү көвүн! — болҗ овгәрг күн мендләд, да- рунь наадк улслань бас мендлв. Зуг тедүкнд зогсад үл- дсн Эрнцн һар авч мендлсн уга.

— Тадн үүнд көдлхәр ирҗ йовцхант?— гиҗ тер күн сурв.

— Э. Шин резервуар кехәр,— гиҗ Пүрвә хәрү өгв.

Өвгәрг күн эдниг, хуучн резервуарин хаҗудк, ниднин намр бульдозрар малтад хайчксн, ик нүкнүр дахулҗ одв,

— Эн зөөр — тана зөөр,— гиҗ өвгәрг күн шог һарһҗ инәв.

А. Балакаев,

49

— Зөвәр сәп з&өр,—- болҗ Пүрвә евгнлә зөвшәрв.

Өвгәрг күн ю-бис күүндҗәһәд йовҗ одв. Ода күртл ээм деерән чичүр күрз хойрап үүрәд зогсҗасн Соҗ, тед­ион һазрт хайчкад Пүрвәһүр өөрдәд, чееҗләнь шахлдҗ гишн зогсчкад, келв:

— Үр бригадир! Эклҗ көдлхәсн урд-үгцәд авчкх ке- ргтә. Чи юн гиҗ санҗанач?

— Би, нам терчн чик ухан гиҗәнәв,— болҗ Пүрвә зөвшәрв.

— Не, тигхлә соңс: би седсәрн бәәдг күмб. Өцклдүр намаг тосхлтин управленә ахлачла ямаран кевәр күүнд- сиг медвч?.. Би тиим күмб! Сансарн бәәдг күмб. Энүг. тодлад авчк. Негдврәр тер. Хойрдхла, хойрдхла...—Соҗ зөвәрт келх үг олҗ эс чадад, торад зогсв.— Хойрдхла, Очра Бадм мини барун һар болдмн. Эн мини келсәр һаңхад бәәдг күн. Кемр терүг һундаҗ гихлә, хөөннь на- нд бичә өөл! Медгдҗәнү!

Соҗ цусн гүүҗ одсн хойр нүдәрн Пүрвә тал бүлтә- һәд хәләһәд орҗ одв.

— Медгдҗәхш. Өцклдүр бас энүнәннь туокар келләч. Яһад давтҗахчн, медгдҗәхш. Келсән мартҗ ор- квчи?

Соҗ Пүрвәд келлһ өгл уга хозрв:

— Би келсн үгән мартдг күн бишв. Чамаг сәәнәр тодлҗ автха гиһәд келҗәнәв. Яһад дакн-дакн келҗәхиг удл уга медхч!

— Соҗ, чи сән залу бәәдлтәч. Үгцәд авчкий гиснчн чик үг. Нанд бас келх үг бәәнә. Соңс! Би бригадирв. Те- рүг чи бас тодлад авчк. Би бас, чамла әдл залу күмб. Терүг бичә март. Медгдҗәнү? — гичкәд Пүрвә Соҗин бүлтхр нүднүр ширтв.

— Таасгдҗана,—болҗ Соҗ зөвшәрв.

— Кемр таасгдҗахла — мини келен тоотңг негн күр- тлнь күцәх зөвтәт.

— Күцәх ЭС күцәхиг ХӨ'ӨНЬ хәләхвдн!

— Хәләх юмн уга! Күцәх кергтә.

— Пө, энүнәсн авчатн! Энтн, йосндан мини закрач болхар бәәх кевтә!..— Соҗ элк хатад, хусрң инәдәр эгз- ңнҗ инәв. Бадм бас терүг дахад, инәднь эс күрсн бийнь, сегркә шүдән ирзәлһҗ инәв.

Соҗ холагшан хәләчкәд, генткн инәдгән уурад, тагчг болҗ одв.

Пүрвә түүнд алң болв.

50

4.

Малтси нүкнә амн деер зогсҗасн улсур, керз 1һоснь түрә күртлән бальчгт лашгдсн, ахр девл өмссн күүкн өөрдәд меидлв.

— Кнштө, мини бригадии улсла таиьлдти,— гиҗ ке- ләд, Пүрвә көвүд тал заав. Көвүдт цәәлһв: — Мана ма­стер Бадман Киштә.

— Хи-хи, баавһа күүнә һарт көдлхмн болҗана,— гиҗ, Соҗин ард зогсҗасн, Бадм биш хаһрад инәв.

— Кавкнцг, кемр дакҗ тигҗ келхләчн, амичн ард- чн һарһхв,— гиҗ келәд, Соҗ Бадмиг тохаһарн чичәд авб.

Киштә Бадмин келсиг эс соңссн бәәдләр, Соҗ тал өордәд, өврҗ сурв:

— Соҗ, та бас энүнд көдлдвта?

Пүрвәд әврән үзүлҗәсн модьрун көвүнә келнь ээд- рәд, күүкнд хәрү өгч эс чадад бәәв.

— Мини бригадт көдлхмн,— болҗ, Соҗин ормд бри­гадир хәрү өгв.

— Дакад харһувдн...

Киштә юңгад тигҗ келснь наадк улстнь медгдсн уга, мастер күүкн тедүкнд һанцарн зогсҗасн көвүнүр одад, һаран өгәд, сурв:

— Тана нернтн кемб?

— Эрнцн.

— Сәәхн нерн бәәҗ. Юңгад икәр саначрхад берс һарад бәәнәт? — Киштә игҗ келчкәд, Пүрвәһүр өөрдәд заавр югв: — Эн нүкн тал тосхлтин материал машидәр зөөх хаалһ кехмн. Энүнд усн тогтдг резервуар ке- гдхмн.

Күүкнә зааврин хөөн, бригад көдлмшән эклв. Бадм күрзиг һазрт тәвчкәд, көләрн дарад малтхар седв. Күрз көрә һазрт, хад чолунла харһсн мет җиңнәд, нег хурһн дүңгәд чигн шигдсн уга.

— Ай, энтн, мана һарас иршго бәәдлтә! — болҗ Ба­дм келв.

— Альков, күрзән өглт. Та чичүр автн,— гиҗ келәд, Кишгә Бадмин һартк күрз авад, һазр малтҗ үзв.

— Автн,— гиһәд Бадм күрзән өгчкв.

— Чичүр кирк хойрас оңгдан юмн авч чадшго бәәд- лтә,— гиҗ мастер күүкн келв.

— Деерән көрә болхас биш, цааранднь девтлң һазр харһх,— гиҗ Пүрвә дүңнҗ келв.

4*

51

— Тннм болх зөвтә,—болҗ күүкн зөвшәрв.

Сож нсгчн ду һархш. Хамгин күнд чичүр авад, хойр көлән алцаҗ зогсчкад, һазр чичәд бәәнә. Чичүрнь энд- тенд цокад, туста юм кеҗәхш. Сож, эс медгчәр дораһар Киштә тал хәләһәд оркна. Тер хәләцинь Пүрвәһәс оңг- дан күн оньһҗ бәәхш.

Көдлмш экләд зввәр цаг болв. Генткн Киштән һосн хальтрад, теңгцәһән алдад, Пүрвәг дөң болтл, гүн нүк- нә йоралд бәәсн өткн бальчгта уснд шалд гиҗ тусв. Пү- рвә Соҗ хойр дегц гүүҗ одад күүкиг өргҗ босхв.

Киштән девләс усн бальчг хойр һоаҗад бәәв.

— Шулуһар герт ортн! — гиҗ Пүрвә селвг өгв.

— Царцҗ одвзат,— болҗ Соҗ арһул келв.

Киштә шулун-шулуһар ишкәд, гүүхәрн гишң бичкн чолун герүр орв.

— Баавһа күүнәс тиим юмн һара бәәхмн,— болҗ Ба- дм, мастер күүкиг гемшәв.

— Амичн хамхлхв!— гиҗ Соҗ аралдв.

Киштә девлән арчҗ авчкад, кергтә болад балһснур йовҗ одв.

Үд кецәв. Цаг давх дутман һар көл улм күндрәд бәәнә. Бичкнәсн көдлмшд дассн Пүрвән һарин бийснь, баһлцгарн өвдәд ирв.

— Тәмк татҗ авй,— гиҗ Бадм келҗәнә.

— Чик үг! — болад Соҗ чичү^рән >һазрт хатхчкад, ха- втхан уудлв.

Бадм терүнә хавтх тал хәләв.

— Дакад мең меңнхәр бәәнчи? — гиҗ Соҗ сурв.

— Чини хәәрнд эс багтхий? — болҗ үүрнь тосҗ келв.

— Кезә эврәннь тәмктә болхмч,— гиҗ келәд, Соҗ Бадмд папирос өгв.

Цаадкнь, артист күүнәһәр, папиросиг шүүрч авад, ур- лдан зуучкад, нүдн чирмтл хавтхасн хусдг һарһад, чирд гилгҗ шатаһад, Соҗд һал егв, дакад бийнь һал кев. Ики әмтәхнәр тәмкин утаг кииләд, хамр амн хойрарн ута пүргүләд һарһҗаһад, Бадм генткн толһаһан цокад хәәкрв:

— Э-э, нег юм олад авчкув!

— Ю? — гиҗ Соҗ адһҗ сурв.

— Цокш угавчи? — болҗ Бадм сурв.

— Би кезә чама цокдг биләв?

— Хойр үгин хоорнд нама засглналмч.

— Терчн тааллһн гидг тер.

52

— Сән тааллһп!.. Чини тааллһнас көлтә, ода күртл нег шүдм сегркә йовиа.

—- Чамаг кен шүдән уһалго үмкәрүл гиҗ.

— Не, би чамла үг булалдхар седлуәхшв.

— Ю олсан кел,— гиҗ Соҗ закв.

— Келшгов.

— Сәәхн келхч! — Соҗин дун бөдүрәд ирв.

— Әәҗәнәв.

— Кел гинәв.

— Бичә һаран өрг... Эврәннь хора тал дахулҗ ирүв гнҗәсн күүкнчн одак бәәдлтә. Нернь Киштә гиләч эсий? Дакад хәләцәрчн медчкүв.

Соҗ тачасн папиросан хайчкад, Бадм тал дәврв. Те- рнь, суусн ормасн, туула мет, өсрҗ босв. Бадм Соҗ хо- йр водонапорн башнь эргәд, көөлдәд йовҗ одцхав.

Пүрвә Эрнцнүр ө1өрдәд сурв:

— Юңгад тагчг суунач?

Көвүн тагчг.

— Гер-бүл бәәнү?

Эрнцн суусн ормасн босхар седв.

— Су,— гиж келәд, Пүрвә көвүнә ээмәс дарад, босх- сн уга.

Игҗ бәәтлнь Соҗ Бадмиг һараснь чирсн авч ирв. Аминь дүүргәд өткн_бальчг чиксн Бадм, кевәсән цацҗах темән мет, түргәд бәәнә.

— Күүг тигҗ засглҗ болдви,— гиҗ Пүрвә Соҗин йовдлиг бурутхв.

— Бальчг чикх биш, келинь тач авсв,— гиҗ Соҗ уурлв.

— Үнн — нүд хатхмдн,— болҗ Бадм авгдҗ бәәхш.

— Ду таср! — гиҗ Соҗ сүрә үзүлҗ келв.

Пүрвә босад чичүрән авб. Наадкснь бас бригадирән дахв. Нег чигн күн ду һархш. Цуһарн тагчг. Күрзин җиңнллһн, чичүрин түңшлһн хойрас талдан ә соңсгдхш. Өсрсн шавр зәрмдән чирәһәр ирәд шавдн цокна.

Соҗ Пүрвәлә зергү ирәд, чичүрән 'өмнән тәвҗ тү- шәд, хортаһар сурҗана:

— Эй, бригадир! Кадлмш таасгдҗану?

— Таасгдҗана.

Соҗ бүлтхр улан нүдән бүрилһәд, хортаһар келв:

— Ю хәәсндән манла һазр малтҗахмч!

— Көдлмш хәәсндән,— гиҗ Пүрвә хәрү өгв.

— Нань көдлмш олдхшйи? — болҗ Соҗ сурв.

53

— Олдва. Көдлмш дала... Эп көдлмш юуһарн му?— гнж. Соҗас хәрү Пүрвә сурв.

— Би му гпҗәхшв. һазр малтлһиа көдлмш өдрәр там шатаһад хәәсн бийнь олдшго. Терүг медҗәнәв. Зуг, мини муңхг толһад, чи яһад манла көдлҗәхчн медгдхш. Бидн хамгин му улсвдн, әмтнд көөгдә көөгдә йовҗ, оддг һазр уга йовх улсвдн. Маид альд көдлснь йилһл уга. Эн көдлмшнчн хайчкад әрлхд чигн боомтг манд уга,— гиҗ Соҗ зөвәр шүрүнәр келв.

— Не, болҗ тегәд,— гиҗ Пүрвә Соҗиг зогсав.— Көдлмшән хайх, эс хайхичн хәләхвдн. Сән көдлмш, му кедлмш гиҗ уга болдмн. Цуг көдлмш — сән болдмн. Му көдлмшч, хуурмг күн бәәдмн. Тиим күүг бидн сурһад көдлмш дасхх зөвтәвдн.— Пүрвә шүрүлкҗ игҗ келчкәд, эн улсла түрүн эклцәс тигҗ күүндҗ болшго гиҗ санад, бийән татад, цәәлһҗ өгв:— Би урднь мастер көдлҗ йо- влав. Өцклдүр күртл мастер биләв. Эндрәс авн таднла эклҗ көдлҗәнәв. Бригадир болҗ. Медгдҗәнү?

— Э, медгдҗәнә — гичкәд Соҗ хусрңгар инәв.

Пүрвә ду 'һарсн уга.

— Мастерәсчн көөһәд һарһчкхла, залудан һолгдсн баавһа кевтә, бригадирәр орлго, хамаран одх биләч. Ха- ха...— гиҗ Пүрвәг наад бәрҗ Соҗ инәв.

— Би сән дурар бригад авлав,— болҗ Пүрвә үнән келв.

— Сән дурар? — гиҗ, уданар тач, эс итксәр Соҗ сурв.

— Э, сән дурар,— болҗ Пүрвә хәрү өгв.

— Әрлһә цааран. Әмтн бийән наад бәрх үг бичә кел. Биднчн, әрк уудг болвчн, үннд дурта улсвдн. Худл бичә кел,— гиҗ, сурһмҗан Пүрвәд өгсн болҗ Соҗ келв.

— Үн келҗәнәв,— болҗ Пүрвә хәрү өгв.

— Не, тегәд, бригадчн хама бәәнә? — гиҗ, наад бэр- сэр Соҗ сурв.

— Тадн, бригад бишвт? — гиҗ хәрү Пүрвә сурв.

— Эн тоотичн соңсхла, мини ав'һин ик барг нохан бийнь элк хатҗ инәх. Әрлһә цааран, тиим генн үг бийдм бичә соңсх...— болҗ, улм хордхаҗ Соҗ келв.

Барг ноха мет хавҗңнҗ инәҗәсн Соҗ, генткн, тагчг болҗ одв. һазрт шаалһата бәәсн чичүрән татҗ авад, ца­аран эргәд, дакнас һазр чичв.

— Не, көвүд, юн болҗана? — гисн Киштән цеңнсн дун эн саамлань соңсгдв,

54

— Керг күцәд бәәнә, контор бичәд бәәнә,— болж. Бадм шоглв.

— Контор бнчхләрн кергтп икл уралһ йовдг болх- гов,—гиж. Киштә, аюһипь дахулҗ шог һарһв. Күүки Пу- рвәһүр өөрдәд кслв: — Федор Алексеевич тал орад һа- рч ирүв. Кесгтән кү немҗ өгх бәәдл уга. К'өрә һазриг бидн игҗ, эп чидләрн авч чадшговди. Та юн гиҗ санҗа- нат?

— Мнниһәр болхла, мод авч ирәд, һал түләд, көрә һазрнг девтәх кергтә.

— Би бас тигҗ санҗанав.

Эдниг күүндә бәәтл водонапорн башня хажуд «ГАЗ-69» машин ирәд зогсв. Терүнәс баахн залу һәрәдҗ бууһад, шуд көдлҗәсн улсур гүүхәрн гишң ирв.

— Тадн дунд кентн Кензеев болдв?— гиҗ тер адһм- таһар сурв.

— Бив,— болҗ Пүрвә тосҗ хәрү өгв.

— Э, үр Кензеев медвт! Би таниг өрүнәс авн хәә- һәд, кесг ⁽һазр эргүв. Нам төрүц күн медхш. Свинарев— кишго домбр бәәҗ! Альд көдлҗәхинь медхшв гинә.. Э, манахс, би таднла бийән таньлдулхан мартҗ оркҗв... Буруһим тәвҗ хәәрлцхәтн.— Би — Талтин Намру гидг күмб. Республиканок газетәсв. Корреспонденте. Таниг, үр Кензеев, мастерәсн бууһад, ард хоцрҗ йовх бригад авчана гиҗ соңсад, тана тускар газетд бичхәр һарлав... Ай-яй-яй... Өрүнәс авн йоватав. Йир кишго домбр!.. Сви- наревиг келҗәнәв. Не, тегәд, үр Кензеев, түрүн сурх су- рврм эн...

Журналист Талтин Намру нег кииһәр, Пүрвәд ду һарлһ өгл уга, эн тоотан келҗәнә. Болв Пүрвә сүүлин үгинь сөрэд, сурхар бәәсн сурвринь соңслго, зогсаҗ келв:

— Мана бригадин тускар бичхәс эрт. Дакад болхла* ода деерән бригад чигн бүрдәд уга.

— Эн улс — бригад биший? Бригад! — гиҗ Намру бийнь бийдән хәрү өгв.— Үр Кензеев, тана эклҗәх эклц ик әрүн төр, Төрскндән үнн седклән тәвҗәх тана тер йовдлин тускар республик кевтән умшх зөвтә...

Пүрвә дакад Талтаевиг зогсаһад келв:

— Танас, үр корреспондент, эрҗәх юмм, хөөннь ир- тн, долан, хойр долан хонгас иртн.

— Уга, уга, манахс, ю келҗәснтн энв. Ода бичх кер- гтә. Би шишлң даалһвр авад һарсн күмб,— болҗ Намру, Пүрвәг ээрв,

— Уга, би тана сурврт иегчи хәрү өгшгов,— гичкәд Пүрвә, чичүрән авад, һазр чичв.

Журналист һаран саҗчкад, Киштә тал эргәд, эн кү- үкиг шнцкән үзҗ, тсрүг үзспдән байрлад, сурв:

— Та кси бнләт?

— Би? — гичкәд Киштә тачкнад инәв.

— Үнәр сурҗапав,— гиҗ журналист дууһан невчк чаңһаҗ кслв.

— Нам кенән мартж, оркҗв,—гиж, келәд Киштэ инәмсглв.

— Мана мастер,— гиҗ тендәс Бадм хәәкрв.

— Мастер? Э, та, йоста гидг мини хәәҗ йовсн күн бәәҗт. Не, йовй, машинд сууҗ автн,— гичкәд Намру, күүкнәс зөвшәл сурл уга, һартаснь авчкад, машин тал көтлв.

Соҗ энүг үзчкәд, киитн нүдәр Намру тал ардаснь ширтв.

Киштә көвүнә һарт көтлгдәд, машинд һарч суув.

Машин, үүд-түүд күрлго, балһс хәләһәд йовҗ одв. Соҗ чичүрән хайчкад, хавтхасн папирос һарһҗ татв.

Бадм Сож; тал хәләһәд, нег үг келхәр седчкәд, әәһәд бәәв. Соҗ Киштәг урднь таньдг бәәсиг эргндк улснь цуһар медв.

ДӨРВДГЧ БӨЛГ.

Теңгр урдк кевтән бүркг. Тер бийнь хавр делгрәд, цевр аһар чееҗ уудаһад, мал аһрусн угад байр үүдә- һәд, орчлң шинрҗәх болж; медгднә.

йиртмҗин алдр герл — нарн, һазр теңгр хойрин ни- илдвриг алхҗ өөдән һарад уга бийнь, терүнә өөдән һа- рч девшлһн болһнас эргндкнь улм-улм өңгтрәд, кесг, де­лан хонгт бүркг бәәсн үрглҗ бор үүлнә хорма дорд үзг таласн шармгдад, орчлңгиг урдк-урдкаснь үлүһәр герл- ткҗ уудасн болна.

Пүрвә гертәсн һарв. Көвүд, өцклдүркләһән әдл, кон- торин өөр цуглрх болцхала. Тедниг ирхәс урд контор тал одх кергтә. Болв Пүрвә дотран иим сана санҗ йов- на: «Тедн цуһар, 'һурвулн ирхмн болхви?... Дегд күнд көдлмш өгәд оркв. Көдлмшд хуурмг тедн биш, арвн та­ен җилд ямаран чигн; күнд, бузр, җаңһрта тоот көдлмш

кеж йовх мини бийм врунэ, махмудан көндәҗ босж эс чадад бәәвв. Тигхлә тедн, көдлмшәс бийән әрвлдг улс ирнүй, уга?...»

Эн тоолвр бнйипь эзлх дутмап, Пүрвә адһҗ ишкнә һазр акад, хатурад хонҗ. Цев-цсв ишкәд, көлән будл уга, алххдпь алхад, һәрәдхдиь һәрәдәд йовҗ Пүрвә тос- хлтин управлепә копторин һаза күрч ирв.

— Пүрвә, ним эрт яһж, йовнач?—тиҗ, конторин ха- ша дотр бәәх тосхлтин материалмуд хәрүлҗәсн, цал бу- урл сахлта, харушг өвги сурв.

— Көдлдг һаһрм хол, тегәд эрт йовхар шиидләвдн,— гнж. Пүрвә хәрү өгв.

— Не, тиим болхла, кукн, ода бийнь нет чигн күн контор тал нрәд уга,— гиҗ келәд, өвгн девлиннь ут хор- ма секәд, шалвриннь хавтхас түңгрцгтә тәмк һарһад, дотрнь эвтәхнәр цуглата һанзиг авад, тәмк нерв.

Пүрвә бийүрн өөрдәд ирхлә, өвгн хусдг сурв.

— Би, көгшә, тәмк татдгов,— болҗ Пүрвә келв.

— Э-э, нохадьг, би нам мартж, оркҗв... Нам, кукн, тәмк эс татдгчн, нег зүүдән, йир сән... Энчн бас нег һа- ра гем. Сөөни өрәл давсна хөөн хусдгм чилҗ одсн, тәмк татдг арһ уга, болад үкҗәнәв. Ямаран ик үүл... Уханд тәмкәс оңгдан юмн орҗ өгхш... Я'һсн авта юмн болхув- эн? Кенд кергтә юмб?.. Чама үзәд, одал тәмк татхув гиһәд байрлад одлав... Тер байрм ки байр болҗ һарв,— Өвгн тәмк нерҗ авсн һанзан хәрү түңгрцгтән цуглад, хавтхлҗ оркв.— Кедү дакҗ хайс гиһәд чама гиҗ сан- нав — болҗ өгхш. Дәрк минь, икл, авта юмн бәәҗ.

Пүрвә өвгнә келсиг соңсн бәәҗ, хашан үүдн тал хә- ләһәд бәәнә. Аашх күн үзгдхш. Үрглҗдән бүркг бәәсн теңгр, ‘һазрин моһлцг һатца<г 'өөдлҗ һарадго болвчн, ге- гәһән өргәр цацҗах нарни толянд дорд үзг талаһарн өңгнь сәәхрәд, алтн ус гүүлгсн мет шарңхурад, нигт бор үүлн көвкр цаһанд хүврәд, бәәх дутман улм-улм шиңг- рәд, теегин җирлһән мет негт тасрад, негт хәрү негдәд бәәнә. Эн уняртсн өрүни аһар кииләд, эн 'Өвгнә келҗәх тоотиг ик оньгтаһар соңсад, Пүрвә байрлн әәмҗәнә. Өвгн, җирн җилин туршарт чееҗднь хурсн зөөрән цуг- тнь һарһҗ келхәр бәәх мет, Пүрвәг келҗәх үгән бичә таслтха гиһәд, үгдән завср өглго, нег кииһәр гишң пүр- гүләд келәд бәәнә.

— Тәмкәс һурв дакҗ һарад, 'һурв дакҗ хәрү орем тер. Дуңнәд бәәхнь, дәрк минь, хәрү орх болһндан урд-

касн улм икәр авлгдсп болҗ медгднә. Түрүн болҗ эцгм керлдәд хаюлла, дакад нег даянч ээҗ күчәр һарһла. һа» нз, тәмк, нам хусдг күртлм даянч ээҗ сурҗ авад, дая буслһад, ном умшад, тер тоот деерм бийәрм һурв нуль- мулад, памар герин булңгд булулсн бийнь — болҗ өгсн уга. Булсн тәмк, һанзаи хәрү малтҗ авсн угав, болв тал* дан һанз Исхәг гидг маңһд өвгәр келгҗ абв. һурвдад хайлһн, дәрк минь, түрүн хойрасн инәдтә. «Болд яһҗ ха- тагдсмб» — гидг дегтр умшчкад, Павлиг дураһад хай- хар седләв...

Өвгиг цааранднь келүллго, Пүрвә икәр өврҗ, эс ит- ксн бәәдлтәһәр сурв:

— Николай Островскин дегтр умшлт?.. Та тиим дег­тр бас умшдвт?..

— Э-э, Пүрвә, чи намаг бичә өөлүл... Би яһсндан әмтнәс тату болҗахмб?.. Би тер дегтр биш, «Номһн Тең», «Дән болн төвкнл» гидг дегтрмүд умшлав. Ода, дәрк минь, «Үкләс үлү күчтә» гидг дегтр умшҗанав...

— Ги де Мопасанайи? — гичкәд, Пүрвә улм алң болв.

— Нохадьг, кенәһинь медҗәхшв. Эн дегтр эн.— бе­ги өврән уудлад, фуфайкиннь дотр бийәс ноһан килңкр һадрта, күүнә 'һарт эрглһнәс көлтә, һадрнь ирмәгәрн шу- рдҗ одсн зузан дегтр һарһад үзүлв.

Пүрвә дегтриг авб.

— Ач күүкм умшҗасиг умшдг дегтр уга болад, бул- тулад авад һарлав,— болҗ өвгн цәәлһв.

— Не, ямаран бәәҗ?

— Му бичәч биш. Сәәнәр бичҗ. Зуг дурна тускар, гергнь залуһан яһҗ меклснә тускар бичәтә... Нанд тернь таасгдснго. Мана бичәчнрлә әдл биш.

Пүрвә элк хатад инәв.-

Эн саамла Свинарев Сарангов хойр, Пүрвәг нам эс үзсн бәәдлтәһәр, контор тал орҗ одцхав. Өвгн теднә ар- дас хәләҗәһәд, хаҗуднь күн бәәх мет саглҗ, Пүрвән чикнд шимндҗ келв:

— Свинарев ик әәмшгтә күн. Тер нүдинь хәләһич, дәрк минь, нег ормдан бәәхш, мел иигән-тиигән гүүһәд һарна. Бийдән туста күн. Одак ба*һ наста инженериг һартан орулад авчкҗ... Баһ күүг эвдәд оркну-яһну... Нам күүнлә чик хәләҗ мендлхш... Күүнлә мендлхлә, хәрү эс өгхлә —ямаран му юмн. Хойр-һурв мендлчкәд, хәрү эс өглхләнь, дәрк минь, ода нам мендлдгон уурув.,,

59

Пүрвә өвгнә ут цәәлһвриг зогсаһад, һаран сажҗ келв:

— Ай, хурлд одг тедптн. Көгигә, та кезәнь умшдг да- ссмт? Революции өмпйи?

— Уга, Пүрвә, ю кслҗәспчп эпви? Урд цагт угатя күүнд ном даспа гидг тсцгрип однас хол билә... Ликбе- зд даслав... һучн хонрдгч җил... Умшдг, бичдг дассн, дә- рк мннь, таг сохр нүдндм харап орснла әдл болв... Мини емн ямаран сәәхн орчлц секгдв... Ай, Пүрвә, сурһуль-эр- дмнн альк тоот ачинь келхв... Терүиәс үлү зөөр уга бә- әҗ. Сурһуль дасх кергтә. Би ачнртан мел тигәд келәд һарнав.

Пүрвә өвгиг соңсн бәәҗ, хашан үүдн тал дару-да- рунь хәләһәд бәәнә. Көвүд ирҗ бәәхмн уга. Цаг ирвәс Пүрвән чееҗ ицлән гееһәд, өвдкүртә тоолврар дүүрв. «Җигтә юмн, тедн яһад эс ирҗ бәәхмб?.. Көдлмшәе әә- сн болҗана?.. Эс гиҗ, би теднд седкләснь буру үг келси болҗана. Седкллә буру үг?.. Тегәд, би теднлә седклән медлцх үг күүндлүв?.. Уга, уга... Яһад эс күүндвв?.. Күн болһниг би таньҗ, медҗ авх зөвтәв. Би теднә тускар ю меднәв?.. Төрүц юм медхшв. Юн улсинь, альд бәәхинь, ямаран көдлмш кеҗ чаддгинь би медхшлмн. Би медх зөвтәв. Би тедниг аль халхарн болвчн: көдлмшәрн, үг- күүрәрн, санан-седкләрн, иргч цагин көрңгәр авлх зөв- тәв, соньмсах йостав... Би 'Өцклдүр теднлә, хадмудтан ирсн күргн мет эмә<һәд, төрүц юм күүндсн угав. Мини тер йовдл ик гидг хаҗһр. Ода яһсн сән болх? Көвүд эс ирх- лә яахв? Свинарев тал орҗ болшго... Саранговд төрүц келҗ болшго. Яһсн сән болх? Эн балһсн дунд тедниг альд бәәнә гиҗ хәәхв. Нам кенәс теднә хайг сурхув?.. Пүрвә эн тоот тоолвртан авлгдад, өвгнә келҗәх тууҗиг чикнәннь хаҗуһар давулад бәәнә.

— Э-э, Пүрвә, мини келҗәхиг соңсҗахшч. Чееҗичнь юн шулм эзләд орква? — гиҗ өвгн, өөлсн дууһар, брига­дир тал өөрдәд, хойр нүдинь ширтәд, һундлтаһар сурв.

— Соңса бәәнәв, көгшә,— болҗ Пүрвә дотр санаһан медүлш угаһар хәрү өгв.

— Бичә нама мекл. Би медә бәәнәв. Чееҗдчн, дәрк минь, шулм орҗ одсн бәәдлтә. Ик оньгта күн биләч. Ха­ра зөңгдән тигх зөв угач..

— Көгшә, мини бригадин улс нааран ирхмн билә... ирҗәхш, долан час болж. одва,— гиҗ зовньҗ Пүрвә келв.

59

— Бригадин уде? — гпҗ ксләд өвгн алң болв.— Пүр- вә. ю кслжәхмчи. Чи мастер эс билчи?

— Э, мастер биләп. Ода бригадирәр көдлҗәнәв.

Свинарев, дәрк минь, тиим юм һарһа бәәхми,—- болҗ өвгн тосхлтин управлснә ахлачиг гемшәв — йир- дән кү амрах күи бнш тср.

— Свинарев яһад бурута болҗахмб? — гиҗ Пүрвә келв.— Уга, көгшә. Би эврәи ард хоцрҗ йовх бригад ав- хар шиидләв.

— Ард хоцрҗ новх?— гиҗ, өвгн ормаҗ Пүрвәһәс сурв.

— Э, хоцрҗ йовхиг,— болҗ, Пүрвә өвгнд хәрү өгв.

— Пүрвә, ю келҗәснчн энви?... Җалвнь ик болад тигвчи?..— гиҗ өвгн дакн алң болв.

— Уга, җалв ик биш... Җалвиг көдлмш кесәр өгдмн...

— Не, тегәд, терчн юуһарн олзта болҗахмб? —бо- лҗ өвгн соньмсв.

— Тосхлт өргҗүлх кергтә, баһчудт тосхлтин эрдм да> схх кергтә,— гиҗ Пүрвә цәәлһв.

— Терчн чик ухан, Пүрвә. Зуг тавн күүкдчн яахм- би? Кедүкн киртә м'өңг шиңгәхвч... Ард хоцрҗ йовх бригад кениг амрана болһнчи? — гичкәд, өвгн санань зовҗ, Пүрвәг эврәннь үрнлә әдл санҗ, өр өвч сурв:— Не, тер бригадчн, тегәд, кен көдлнә?

— Кюгшә, «сансн санан худлч, сәксн үүл үнч» ги- һәд, мини санаһар болснго. Бригад өгсн уга, һурвхн кү өгв,—"болҗ Пүрвә келв.

— Кен-кемб тернь?

— Та, көгшә, таньдго болхт, баахн көвүд.

— Пүрвә, дәрк минь, ю келҗәхмчи? Мини эс таньх күн гиҗ, эн мана балһсна тосхлтд бәәдг болхий? Берк биз...

— Не тигхлә, негнь Алян Эрнцн,— гиҗ Пүрвә келв.

— Кен гинәчи? — гиҗ өвгн дуту соңссар давтҗ сурв.

— Алян Эрнцн...

— Эрнцн, Эрнцн...— Өвгн зовэрт уха туңһав, бәәд- лнь таньҗ бәәхш.— Эрнцн... Алян Эрнцн... Бәс гиҗә,— гичкәд, көгшә дотран гүвр-гүвр гиһәд, бийләһән күүнд- нә, көвүг таньҗ бәәхмн уга.— Мууха юмн, би, Пүрвә, терүгичн таньдго бәәҗв. Ичртә юмн болад одв, дәрк минь... Не, наадк хойрнь кемб? — болҗ өвгн, нам эднинь таньхла болх билә гисн баәдлтәһәр, маңнаһан хурняс* лулҗ сурв,

ДО

— Наадкспь: Самтопа Сож, Очра Бадм хойр...

— Э-э, тор бишв, тор!— Өвгн дегд байрлхларн, девл һатцас һуян ташад авб.— Би тсднә үксн ясинь чигн таньхгов. Соҗ түүрмәс һарч ирәд өрәл җил болҗана, Бадмд эцгнь гор авч «өгхәр бәән-ә,— гиҗ өвги пег кииһәр келв.

— Гор авч өгхәр бәәнә?— Пүрвә икәр өврҗ сурв.

— Э, гор авч өгхәр бәәнә, Бадмд. Зуг хуучна йосн харш болж,ана гпҗ, эцгнь келҗәнә.

— Хуучна йосн? Юн, хуучна йосн?— гиҗ Пүрвә алң болв.

— Энчн, Пүрвә, дәрк минь, әрк зөөдг йосн дакнас һарчана,— гиҗ экләд, өвгн Бадмин гер авлһнд ямаран харш һарчахин тускар Пүрвәд келҗ өгв. Аш сүүлднь көгшә бригадирәс игҗ эрв: — Зуг, Пүрвә, чи күүнд би- чә кел. Бадмин эцг энүгичн ик нуувчар хадһлҗана. Кү^ үнд медүлшгоһар бәәнә. Кемр чидлнь эс күрхлә— хүрм болшго. Көвүһән му нернд уңһах санан уга. Хәрнь, дәрк минь, Пүрвә, түүг бичә март...

— Уга, би күүнд келшгов. Көгшә, та Соҗин тускар ю меднәт? — гиҗ Пүрвә сурв.

— Хәәмн минь, түүнә тускар меддг тоотан келхлә, нег сө кергтә. Цаачн мини хәрх цаг болҗ одва,— гиҗ өвгн, дорд үзг тал, гермүдин цаад бийд, чачр толь ца- цад шаһаҗах нарнур өргәрн заңһҗ келв.— Җич күүкән ясльд күргх күмб. Хөөннь чигн харһад бәәхвдн. Тегәд келҗ 1өгнәв—гив.

ввгн хашан булңгд бәәсн будкур орад, девлән тәә- ләд ик сөр хадаснд 'Өлгчкәд, Мопассана дегтрән фуфай- киннь өврт дүрәд, үзгдҗ бәәх угаһинь шинҗлҗ хәлә- һәд, һанзан дакад түңгрцгәсн һарһҗ авад, һал уга би- йинь, сурулинь амндан авад будкасн 'һарв. Өвгн Пүрвә- лә мендлчкәд йовҗ одв.

Эн саамла Киштә хашан үүднд өвгнлә зөрлцәд бәәв.

— Киштә, менд! — гиҗ өвгн мендлчкәд, наадлҗ су­рв:—Кезә әрк уулһхар бәәнәч?

— Аава, адһад альдаран одхув. «Адһсн күүкн аави- ннь барун биид» гидг үлгүр медхшвт? — болҗ Киштә тачкнҗ инәв.

— «Зөвтә үгд — зүркн хандг, зөв махлад толһа хан­дг» гиһәд, терчн чигн болдг үг. Зуг маниг баһд игҗ ду- улдг билә:

61

Хар-хар мөрнд Хазар угаг яахв, Күүкни сәәхн чамд Күрги угаг яахв.

Өвги бөдүи көпдә дууһар эн ду дуулад йовҗ одв. Кпштә ардаснь инәмсглҗ хәләҗәһәд, Пүрвәд кёлв:

— Әвртә паач өвги. Зүси-зүүл тууҗ меднә.

— Тертн, үии. Зуг та эн көгшәг хамаһас меддвт?- гиҗ бригадир сурв.

— Сиврт, Козульк гидг һазрт хамдан бәәләвдн.

— Не, тигхлә, медгджәнә,— болҗ Пүрвә зөвшәрв,- Тигчкәд немҗ, гөйүртә дууһар келв: — Мана кө- вүд көдлмшд ирҗәхш.

— Теднтн шуд көдлмш талан одсн болвза,—гиҗ Киштә келв.

— Хә, йир. Берк биз,—болҗ Пүрвә маһдлв,— Мини- һәр болхла, теднд көдлмшнь таасгдсн уга.

— Иовй, тиигән одад медийболҗ мастер күүкн нег мвслҗ Пүрвәд келв.

Пүрвә Киштә хойр тосхлтин управленә конторин өе- рәс һарв, кедлмшдән оч йовх улс теднә өмнәс дувлдсн харһв.

Балһсн иим цагла ик шуугата болна. Хамг әмтн кө- длмшдән адһҗ йовцхана. Ачлһ уга машис, хоосн кузо- варн харҗңнлдад, балһсна уульнцсар өрү-сөрү гүүлднә. Сумкан һартан бәрсн сурһульчнр, нег-негнәни ардас кө- өлдәд, сөөнәһә көрәд хонсн, шил мет нимгн, гилгр мө- сиг көләрн девсҗ хамхлад, адһн шүурч авад, һарарн хү- рүлҗ хоорндан шивлднә. Күзүн деерән бичкн күүкдән сундлулҗ үүрсн эцгнр чигн үзгднә — эдн детсад орҗ йовцхана.

Пүрвә Киштә хойр Ленинә нертә уульнцас барун һар талан эргәд Крупскин нертә уульнцар орҗ ирәд, баз- рин хаҗуһар давад, Элстинк һол дееһәр алхсн нәрхн таг- тар һарцхав.

Эдн, күн болһн, эврәннь тоолврта йовцхана.

Киштә, «цклдүрк журналист көвүнә тускар санчкад, мусг гиҗ инәв. Өвәрц көвүн бәәҗ. Терүнә келсн тоот, тәрсн буудя мет, күүкнә чееҗд түңгләд үлдв, хи-хи гиҗ инәсн инәднь, йованч үкрин күзүнд уйсн хала хоңхин 62

дууншң, дакн-дакн соңсгдна, зүс-зүркнь, кинод үзсн мет торлзҗ, тодрхаһар нүднд ода үзгднә.

Киштәг тер журналист көвүн машинд күчәр чирҗ суулһад, шофертән адһҗ закла:

— Шулуһар көпдә!

Машин ормдан күгдлчкәд, уралап көпдрәд һархла, дотр хортап йовсн блокнотам һарһҗ авад, күүкнәс тер сурла:

— Нернтн кемб?

— Киштә,— гиҗ мастер күүкн инәҗ хәру өглә.

— Сәәхн нерн бәәҗ. Өвкинтн нерн кемб?

— Бадм.

— Бадман Киштә. Альд бәәдвт?

— Та, прокурор болвзат? — гичкәд, Киштә улм тач- кнҗ инәлә.— Теңгр һазр хойран хоорнд бәәдв.

— Инәх юмн уга. Би танас кергтә болад сурҗанав,— гичкәд Намру шофериг ээмәснь татад, керлдҗ келлә:— Зогса, эн машиһән.

Шофер көвүн машиг барун талагшан залад, хаалһин амнд һарад зогсв.

Намру күүкн тал бүкл цогцарн эргҗ сууһад, чирәнь шүрүтә бәәдл һарч, негчн инәмсгин темдг уга, өөкн чо- лунд хүврәд, карандашарн бичхәр белн болҗ, сурв:

— Кензеевла иөдләд удан болҗант?

— Эндр түрүн өдрм,— болж; күүкн хәрү өгв.

— Урднь хама көдлж;әләт?

— Балһсна ясврин заводт.

— Кен болҗ?

— Прораб болҗ.

— Тосхлтд кезәһәс авн көдлҗәнәт?

— Энүнд — эндрәс авн. Иириндән болхла — һурвн җилд...

— Иир сән, йир сән, манахс. Кензеевин бригадт ке­ду күн бәәнә? — Намру нам күүкн тал төрүц хәләҗ бә- әхш. Киштән өгсн хәрүг адһмтаһар бичҗ авад бәәнә.

— Бәәснь тер.

Бәәснь тер гисн?

— Кедү кү үзвт, тедү күн бригадтнь бәәнә,— гиҗ куукн цәәлһв.

— Би оньһсн угав.— Көвүн күүкнә чирә тал хәләч- кәд, агчмин зуур түдс гиҗәһәд, үг келж; чадад, аман аңһаһад зогсв.

Намруһин эн бәәдл үзсн Киштән махмудар электри-

63

ческ ток нрвәтрҗ гүүһәд, көлип үзүрт күрәд, чис гиси болад одв. Көвүн гснткн биш хаһрад инәв. Күүкн улм пкәр әәмв.

Цааран хәләһәд, бәрүлән бәрәд суусн шофер чигн тссм< эс чадад инәв.

— Мпнп һәргтәг хәләһич, а! — гиҗ бас чигн бийән гсмшәһәд, Кнштәд үнп седкләрн келв:—Та, үр мастер, нама бичә гемшәтн. Би нам тана зүс-зүркитн үзл уга бәәҗв. Сәәхн күүкн бәәдлтәт, бүрүлин гегәнд сәәнәр үзгдхш. Буруһан эржәнәв.

Кнштә бийән наад бәрҗәнә гиж, әөләд, машинә үүдиг угзрҗ секәд, һархар седхләнь, Намру һартаснь татад тәвсн уга.

— Та, та... Киштә өөлвтә? Уга- уга... Би, манахс, ил үгтәв... Хаҗһр үг келсн болхла, эвций? — гиҗ келәд, хурһдтан карандаш хавчсн һаран күүкнүр суңһв.

Тиим күүнд күн өөлҗ. болхий?

Көвүн сура-сура бәюҗ Киштән бәәдл-җирһлин тус- киг цугтнь келүлҗ авб. Журналист улс, күүнә дотрк ухан-седклиг, бәәдл-җирһлиг келүлҗ авхдан дегд һавц болна, тедн моһа мекләг яһҗ бийүрн диинрүлҗ көтлнә, тедү мет автаһар күүнә дотркиг илткҗ авна.

Киштәг гериннь үүдн күртл машиһәрн күргҗ ирч- кәд, һарч йовтлнь һаринь атхад, арһулхан сурв:

— Таниг эндр кинод дахулҗ оч болхий?

— Уга,— гиҗ Киштә әәмҗ, шуд юм ухаллго хәрү өгв.

— Маңһдур болхий?— гиҗ көвүн сурв.

— Маңһдур зөвтә,— гиТгәд күүкн аюдан келчкв.

— Ханҗанав. Театрин :һаза нәәмн часла күләһәд бә- әхв. Менд харһий! — гичкәд, көвүн машиг үүдинь чаң- һар цокҗ хааһад, шофертән игҗ келснь соңсгдв:

— Редакц тал адһҗ йовул!

Эн тоот өцклдүрк йовдлан санчкад Киштә улм-улм мусг инанә. Хаҗуднь йовсн Пүрвә чигн үг келхш, тоолв- рта йовх бәәдлтә.

Тер үнн. Пүрвән өрчд олн-зүсн тоолврмуд орад, са- лькнд үләгдәд үүмҗ бәәх үүлн мет, негт нигтрәд харң- һурад одна, негт чилгрләд сарулдад одна.

Конторин өөр хурх болен көвүд юуһан хәәҗ квдлх һазр талан одх билә. Мастер күүкн тедн көдлмшдән йовҗ одснчн болх гиҗ дүңнҗ келсн дими биз,—гиж Пүрвә санҗ йовна. Харушг овгнә келсн үгмүд ик өвәрц болҗ һарв. Соҗ түүрмд сууһад 1һарсн күн бәәҗ. Кедү

64

жилд суусң болхви? Юуңас көлтә түүрмд тер суусн болхви? Түүнә тускар бийәснь сурҗ болшго. Хуучн шар- хиг көндәһәд керг уга. һарч ирәд өрәл җил болҗахла, шархнь одачн эдгәд уга, ильҗрхә кевтән бәәһә болх. Ке- мр түүнә тускар бийәсиь сурхла, шарх деернь давс тә- вснлә әдл болх... Бадм, Бадм, ;һаза'һас хәләхлә, арһго күн гихмн. Түүнәсн авчатн, күн болхар бәәдгҗн. Нам тернь, нег зүүдән, сән. Өрк-бүлтә күн — үүртә шовун мет, юн чигн тоотиг герүрн зөөх, гертән олз орулхар зүткх. Тернь сән үүл. Көвүн маштг нурһта, үзл тату, бо- лв келтә-амта бәәдлтә. Зуг Соҗин һарт тер бәәнә... Тед- ниг хойраһинь чик хааЛһар көтлх кергтә... Көтлх керг- тә? Тегәд, чи тедниг сәәнәр меддвч? Уга. Негхн өдрин хоорнд тиим түргн яһҗ медх билә. Тиим амр юмн ха­ма бәәдв. Болв, чи, түрүн вдрәс авн, түрүн часас авн һартан көдлх улсан, хамдан күч-көлсән хувацх әмтсән медх зөвтәч. Өцклдүр терүнәс авн эклхмн биләч. Хоор- ндан ухан-седклән күүндлдәд, дуту-дундан медлцхмн биләт. Тер цагт, тадна кергтн уралан йовх, сансн санан- тн бүтх.

Харушг өвгн Соҗ Бадм хойран тускар, мөр болад, эс келсн болхла, чи, Пүрвә, төрүц юм медшго биләч. «Өвгн күүнлә харһхла — ухани сергмҗ, өндр деер һарх- ла — седклин сергмҗ» гидг үнн чигн. Соҗ Бадм хойрла күүндҗ болҗана. А Эрнцн яахмб? Өдрин дуусн хамдан көдлсн бийнь олн үг келен ува. Нам сурсн сурврт, ач- рхсн бәәдлтәһәр, дургоһар хәрү өгнә. Яһҗ тигҗ тесҗ, тагчг бәәҗ чаддг болхув? Күмн алң болхмн. Тиим күүн- лә яһҗ күүндхмб, седклән я'һҗ хувацхмб? Э, чи, Пүр- вә, Эрнцнлә күүндх әрүн үг олх зөвтәч. Чамд бас нег давтҗ келх кергтә: «Барсин сүүләс — бәрдго, бәрсн хө- ен — тәвдго».

Пүрвә Киштә тал гилс гиҗ хәләчкәд, инәмсглсн чи- рәһинь үзәд, тоолврас маңсисн маңнань тиниһәд, җөөл- нәр сурв:

— Сән зүүд үзҗ хонсн болвзат?

— Сәәхн зүүд үзснлә әдл. Нам зүүднәс чигн әмтәхн,— гиҗ келәд күүкн, әмтәхнор келәрн таңнаһан ташчкад, өмнән зөрлцсн дөрвлҗн мөсн деёһәр дошхар седәд, гү- үҗ одад, шурүндән .һәрәдәд тусхларн йиврәд, һоста кө- лән бальчгт будад авб.

— Альвлсна темдг тер болҗана,— гиҗ Пүрвә ма­стер күүкиг гемшәв.

5 А. Балакаев.

65

— Сиврт мөснд дошҗ даасн, энд мвсн үзгдхш. Сенр- кәд тигүв,— болҗ Киштә бийәи харсҗ келв.

Эн күүидврәп сольхип кергт, бригадир сурв:

— Та, Киштә, мини бригадин тускар юн гиҗ сан- җанат?

— Цагиь нрхлә. му бригад болх зөв уга,—болҗ Ки- штә нтклтәһәр хәрү өгв.

— Я’һҗ мсдиәт? — гиҗ Пүрвә, эс итксәр сурв.

— Бригадир эврә дурар көдлмш эклсн хөөн бригад сән болх зөвтә гиҗ санҗанав,— болҗ Киштә Пүрвәг иткәв.

— һанцхн бригадирин седкләр төр күцәҗ болшго,— гиҗ Пүрвә келв.

— Күцәдгин эв-арһ хәәх кергтә,— болҗ Киштә селв- гән өгв.

— Көвүдин тускар юн гиҗәнәт? — гиҗ Пүрвә мө- шкв.

— Көвүдин тускар? — Киштә уутьхн нүдән галил- һәд, Пүрвәһүр хәләҗ өвәрц кевәр инәв.— Күүкн күүнә нерн деерәс келхлә — көвүд му биш, мастерин керг де- ерәс келхлә — үнлхәс эрт. Бән-бәәҗ медгдх. Нанд Эрн- цн ямаран кгунь медгдҗәхш. Наадк хойрнь, асрад, сур- һад авхла—мал болхмн. Зүгәр, «мал болхмн» гисндм намаг бичә гемшәтн. Тигҗ келгднә, тер авьясар ке- лчкүв.

— Меднәв. Учр уга. Та, Киштә, Соҗиг таньдг болв- зат? — гичкәд, Пүрвә, зергү ишкн йовҗ, күүкнәс нүдән авлго хәләҗ йовна.

— Я'һна? — гиҗ сурад, Киштә инәдгән уурв.

— Тер таниг таньдг болҗ нанд медгдв,—болҗ Пүр- вә келв.

— Яһҗ медхв. Күүкн күүг кенчн көвүн таньхгов,— гиҗ дальтрулҗ келәд, күцц хәрү Киштә өгсн уга.

Эн хойр тагчг болҗ одв. Кесгтән үг чигн уга, нег-негн талан хәләл чигн уга йовҗ йовад, Киштә генткн сурв:

— Та. Пүрвә, гер-бүлтәвт?

— Тавн үртәв,— гиҗ Пүрвә, ик өргмҗтәһәр, бәәсн зөөрәрн бийән магтҗах мет, омглҗ келв.

— Тавн күүкдтә? — гичкәд Киштә икәр өврмҗ кев.— Яһсн олн күүкдви! Биитн иим баахнт,—гиҗ Киштә өврв.

Баахн гисн үгәс Пүрвән эүркн талваһад, өрчнь тос уусн мет җөөлрәд одв. Пүрвә нам терүнә тускар ухалд- 66

го чнгн билэ. Баахнт! Мэ, чамд! Наси ирж. йовна гиж. гейүрдгчн уга, нам цаг өцгрҗ бәәнә болҗ зовдгчи уга. Пүрвә түрүн болҗ эврәпнь пасна тускар ода санв. На- сн ирнә гисн юмб? Насп ирнә гисп көгшрлһн. Болв Пү- рвәд көгшрхәс ода чнгн хол. Насн, насн... Күүкн күн баахнт гиж. келхлә — халуп юмн бәәҗ...

— Удлго 'һурвн арвп нас күрп гиҗәнәв,— болҗ Пү- рвә ннәв.

— Би таннг хөрн тав күрәд уга болһлав,— гиҗ ке- ләд, Кнштә буруһан эрсн бәәдлтәһәр, соңсхҗ саначр- хв.— Би ода хөрн тавтав. Күүкн күнд ик насн.

— Хәрд һарх кергтә,— гиҗ шоглҗ Пүрвә келв.

— Күн эс керглхлә яһнат. Харушг өвгнә дуулсн дууг медвт:

Хар хар мөрнд

Хазар угаг яахв...

Пүрвә тосҗ келв:

—Күүкн йир айта, Күргн учрхнь лавта!

— Та, Пүрвә, йоста иткәч күн бәәҗт,— гиҗ келәд, агчмин зуур гейүрсн бәәдлән медүлшгон кергт, урдк кевтән тачкнҗ Киштә инәв.

— Коммунизм тосхачнр цуһар иткәчнр болх зөвтә,— гиҗ Пүрвә омгтаһар келв.

— Эндүрҗәнәт, бригадир. Мадн дунд одачн ицл та­ту улс бәәнә,— гиҗ, инәдгән уурч, Киштә келв.

— Зөвтә. Болв җил ирвәс эс иткәчнр хагзлсн аңг мет, хуучн девлән хаяд, шин өмскүлтә болад, тонь баһ- рад йовна,— болҗ Пүрвә ицлтәһәр келв.

— һазаһаснь хәләхлә — тиим. Әмтнә дотрнь, седкл- днь ицл өгх, иткл уүдәх кергтә,— гиҗ мастер күүкн хә- рү өгв.

Эн хойр күүндвртән авлгдад, альдаһар водонапорн башнюр ирсән медцхәсн уга.

Шинҗүрән таслхднь күргҗ татад, тосҗ 'һалзурн ху- цсн нохан хуцл|һ соңсад эдн зүткә'һән төгсәв.

Ирҗ йовх Киштә Пүрвә эдниг бичкн герин бичкн терзәр үзәд, Бадм Соҗ хойр тендәс 'һарч ирцхәв.

Эдниг үзсн Пүрвә байрлн тусхларн, чаңһ-чаңһар иш- кәд, гүүхәрн гишң одад, түрүн һарч ирҗ йовсн Бадмин

5*

67

һарнг авч мендләд, Соҗд һаран өгхлә, тернь эс үзсн, эс медсн бәәдлтәһәр, хаҗуһар давҗ һарад, нүкнә амн деер кевтсн чичүрәи авад. өцклдүрә эклсн һазран цааранднь цокв.

— Эрнцн яһва? — болҗ Пүрвә сурв.

— Чамаг эс ирсн болхла бидн яһсичн бас медшго биләвдн,— гиҗ, уурта дууһар тендәс Соҗ келв.

— 'Бригадир күн көдлмшдән оратсн му йовдл,— гиҗ Бадм толһаһан зәәлв.

— Бидн тадниг тенд, конторин өөр цуглрх болҗ кү- үндсн үгәрн, күләһәд бәәввдн,— гиҗ Пүрвә, бийән хар- ссн бәәдлтәһәр хәрү өгв.

— Контор эргад дасчксн болхговч,— болҗ Соҗ хозрв.

Киштә бульдозрар малтсн нүкиг эргүлҗ хәләһәд, аль бийәснь тосхлтин материал зөөх хаалһ белдхинь шинҗ- ләд, бригадир тал ирҗ келв:

— Пүрвә, нүкн тал материал орулх хаалһ түрүләд кех кергтә. Миниһәр, ар бийәснь кесн сән болх: һазрнь маштг, дакад бульдозр хаал!һ һарһчкҗ. Терүг цеврлх кергтә.

— Би чигн тигҗ санҗанав,— гиҗ Пүрвә, Соҗин сүл келсн үгднь хәрү өглго, Киштәлә зөвшәрв.

Ээм ээмән хар’һулад гишң зогсҗах Пүрвә Киштә хойраг үзәд, Соҗин хорнь буслад одв.

Соҗ бийнь чигн яһҗахан медлго, һартан бәәсн чи- чүрән тедүкнд шивчкәд, ухр-күрз авад, өцклдүрәс авн сөндлсн шаврин ик-ик моһлцгудиг авад-авад хаяд бәә- нә. Күрз зовньҗ бәәх мет негт түңшҗ хәңкнәд, негт цеҢ' нҗ җиңнәд. зәрмдән чолун мет хату көрә һазрла ирнь харһад, цәкүршң һал һарад цацгдад одна.

Соҗин бәәдлиг Бадмас оңгдан күн медҗәхмн уга.

Генткн таш гиһәд, Соҗин һарт бәәсн күрзин иш бах- лурарн хуһрад одв.

— Б...! — гиҗ, уурлсн айстан келчкәд, көвүн Киш- тәһәс ичәд, урднь хайсн чичүрән одад авад, хәрү ‘һазр чичв.

Киштә Соҗ тал инәмсглҗ хәләһәд, цеңнсн дууһар келв:

—Игҗ көдлхлә, Соҗ, тосхлтд нег чигн күрз үл- дәшгот.

— Танд түүнә тускар зовад керг уга! — Соҗ, урл деернь өсрҗ туссн шаврин тасрхаг келәрн түлкҗ уң- һаһад, ардаснь нүлмб.

68

— Зер-зевән әрвлх кергтә,— гихәс оңгдан хәрү кү- үкн олҗ чадсн уга. Киштә Пүрвә тал җөөлн хәләцәр хәләҗ сурв: — Свинарев танд юңгад дурго?

— Цааранднь бән-бәәҗ медхт...

— Бн ода медхәр седҗәнәв.

— Күүнә мууг пүдн далд келхдән дургов,— болҗ бригадир цәәлһв. — Болв Свинаревин тускар келл уга бәәҗ болшго. Ирснәсн авн олзта юм кеһәд уга. Би те- рүг тосхлтд тус уга күн гиҗ санҗанав. Эврәннь тускар сандгнь ик. Бийән эргүләд, олзта әмтс цуглулад авчкҗ. Теднь келснәснь 'һарцхахш.

— Нанд, шин күүнд, эн тооттн медгдҗ бәәхш. Тана келсиг партийн организац меддг болхгов,— гиҗ Киш- тә сурв.

— Меднә. Хармандҗиев, мана сегләтр, җөөлн заңгта күн. Свинаревас әәдг бәәдлтә,— болҗ Пүрвә хәрү өгв.

— Хармандҗиев юңгад терүнәс әәҗ бәәхмб? — гич- кәд, Киштә Пүрвән нүдн тал оөрҗ хәләв.

— Орс гиһәд.

— Орс хальмг гиснд юн 'йилһл бәәдви? Хаҗһр йов- дл һарһсн хөөн кенчн күн засгла харһхгов, — гиҗ Ки- штә үнн седкләрн хәрү келв.

— Тертн үнн. Болв бидн кезәд чигн алдр орс әмтнә ач-тусиг мартх зөв угавдн. Орс күн — мана ик ахмдн. Тегәд чигн орс күүнә өмн бидн толһаһан гекҗ ханлтан өргнәвдн. Болв мана, хальмг. күүнә, тер у-сәәхн седклиг олзлад, зәрмснь эврәннь сә хәәцхәнә. Тернь өвдкүртә,— гиҗ Пүрвә иләр келв.

— Ман хойрин күүндәг ховч күн соңссн болхла, эн­дрин бийднь цаас бичх билә,— гиҗ келәд, Киштә цең- нҗ инәв.

— Ховчин цаасна мөрн гүүдг цаг давҗ одла,— гиҗ итклтәһәр Кензеев келв.

— Э-э, -Пүрвә, эндүрҗәнәт. Ховч, худлч, җаңһрта улсин мөрнь одачн гүүнә. Би теднәс көлтә ясврин за- водас һарвшлмн,— гиҗ келхләнь, күүкнә чирәднь сүүдр туссн мет, зүсн-зүркнь бүркг болад одв.

— Түүнәннь тускар келтн, — гиҗ Пүрвә сурв.

— Хөөннь келҗ өгсв. Ода управлень тал однав. Ре­зервуар тосхх тосхлтин материалин тускар ахлачла кү- үнднәв. Нааран урчудиң бригад, монтажи бригад бас дуудх кергтэ. Арматур кех, цемент цутхк, шат кех ур- -чуд кергтэ, Дакад.м

69

Пүрвә күүкиг күцс келүллго зогсав.

Тер тоот көдлмшитн би цугтнь меднәв. Кемр әмт немж. өгхлә, эврәнпь чидләр кеж. чадх биләвдн.

— Не, тппкләтп, әмт сурпав.—Күүкн игж. келчкәд, йовхар седв. Пүрвә сурв:

— Та, Китто партьд бәәдвт?

— Уга, би комсомолке,— гиж. келчкәд, күүкн урдк кевтән тачкнж. ипәһәд, тогльн гүуһәд йовҗ одв.

Пүрвә ардаспь зөвәрт хәл^һәд зогсв. Орчлң деер иим әмтс бәәнә. Теднә өөр бәәсиәс, теднлә күүндснәс седкл уудад, чидл немгдсн болад, цогц гиигрәд одна.

'Өөдмәс ургшан һәрәдн тогляд гүүҗ йовх күүкнә ардас хәләҗәх Пүрвән ээмәс нег күн ирәд чаңһар да- рад, сегсрәд авб. Ардан эргәд хәләхлә — Соҗ.

— Бригадир, чи эн ааля.н хай! Медҗәнчи?

Соҗ һаран бас нег угзрад, Пүрвәг ээмәснь сегс- рәд авб.

— Юн-юн гинчи? — гиж, Пүрвә алң болв.

— Аалян хай гинәв. Эс хайхла — энүнлә күүндхч,— ги.һәд Соҗ күнд нудрман атхад үзүлв.

Пүрвә көвүн ю келҗәхиг ода ирҗ медәд, өмнәснь нү- дән ормаҗ мусг инәв.

— Инә, инә. Инәднчн хөөннь хәнәдн болвза.

Пө! Игхләрн му күүндән биш. Энчн нам Киштәг на- нла харулхҗ бәәх бәәдлтә. Ахр ухамби? Не, яһад ахр ухан болҗахм'б?.. Чик ухан. Баахн күүкнлә холвлдад зогсад бәәхлә — кенчн күн харт санхмн болҗана... Чик ухан. Не, тегәд, үүнд юн гиҗ келхүв. Дакад болхла, эн­чн Киштәг харлх юн күмб?

Көдлмшч бригадир хойран хоорндк таньлдлһн иим бәәдлтәһәр эклхләрн — му биш.

Пүрвә Өлзәтәс талдан нег чигн күүкд кү медхш. Хулхаһар, далдар таньлдна, үүрлнә, цаган өңгрүлнә гидг юм медхш. Терүнә сәәнәр меддг юмнь — өрк-бүлнь, гергнь, Өлзәтнь. Өлзәтәс талдан күүкд күүнлә үүрлҗ, теврлдҗ, үмслдҗ болхмн гих ухан терүнд төрүц ордго билә. Ода, генткн, һартнь көдлҗәх эн көвүн бийинь күүкнлә оралдулхар седхлә, ик удан унтсн нөөрәс сер­ен мет, Пүрвән зүркн, йирйн заяна җисәһән алдҗ, тү- ргн-түргн цоксн болж. медгдв. Күүкнәс, Кищтәһәс көл- тәй, аль Соҗас, Соҗин келсн үгәс көлтәй?.. Пүрвә терүг бийнь чигн медж бәәхш.

— Чи, Соҗ, нанас бичэ Биичн тавн күүкдтә ку-

70

мб,— гиж. келәд Пүрвә, уралан алхҗ ишкәд, резервуа- рин нүкнд 'һәрәдҗ орад, терүнә йоралд кевтсн чичүр авад, көвүдлә хамдап һазр чичв.

Генткн Пүрвән уханд маһдта тоолвр орв. Свинаре- внн кабинетүр орҗ йовад, түрүн эн көвүдлә харһхд, Со­жни бийән магтад, нег күүкпә тускар ичр-һутр угаһар келҗәсиг Пүрвә соңсла. «Бәәсн хораһурн дахулҗ ирүв. Цааранднь юн болсна тускар келхд соньн биш...» — Эн үгмүд Пүрвән чикнд, ода келҗәх мет тодрхдһар хадгдв. Нернь — Киштә гиҗ келлә. Үнн болхий тер? Не, үнн болхий?

Пүрвән дотр бийнь үүмәд одв. Нүкнә амн деер, Эл- ст тал гердҗ хәлэһәд, чичүрән түшәд зогсҗасн Соҗд бригадир хәәкрҗ закв:

— Самтонов, наарлч.

— Дүлә бишв, эндәс чигн соңсхув. Кел! — гичкәд, Сож. нам Пүрвә тал хәләсн уга.

— Күүндх нуувчин үг бәәнә,—болҗ тер келв.

— Нанд Бадмас нуух нуувч уга. Бадм мини барун һар. Терүг медх зөвтәч. Кел. Соңсҗанав,— гиҗ Соҗ келв.

— Киштәг кезәһәс авн таньдвч?. — болҗ Пүрвә тү- үнәс сурв.

— Чамд, экәнчн ал кергтә! — гиҗ уурлҗ му келәд, Соҗ һартан бәәсн чичүрән урдклаһан әдл тедүкнд шив- чкәд, хавтхасн папирос 'һарһв.— Бадм, наар. Кодлмшәс көлтә адусна бийнь үкдмн. Тәмк татҗ авй.

Ода күртл дун-шун уга, Соҗин хәләсн хәләц болһ- нинь тосн хавлҗасн Бадм, байртаһар гүүҗ ирәд, Со- җин папиросас авхар седв. Соҗ Свинаревин кабинетин өмн хорад Бадмин хамр дор җиңнүлҗ портсигаран ха- аснлаһан әдләр, көвүнд папирос шүүрлһ өглго, хаачкв. Бадм бөгчиһәд одв.

— һууль һуудган кезә уурхмч, а?— гиҗ Соҗ нөк- дәсн сурв.

— Мөңгн уга, — гиҗ Бадм үн келв.

— Шиңгәсн мөңгән яһнач?

— Эцгдән өгнәв.

— Мөңгиг өвгн шингәҗәхш, чи олҗаналмч. Эврән эзн болх кергтә, — гиҗ Соҗ Бадмд уха заав.

•— һанцхн эцгән яһҗ һундах биләв. Келсәрнь бәәдв.

— Меднәв. Күүнә толһаһар бәәхлә — шалврго йов- хч,— болҗ Соҗ сүв-селвг өгв.

— Күүнә толһа бит, эврә эцгимм толһа.

71

— Йил'Ьлго — күүнә терчи,—гиж, Соҗ модьрунар келв.

Сож. Бадмд папирос егсн уга.

Пүрвә көвүдин хаҗуд ирҗ суув.

— Соҗ, чи ямарап көдлмш кеҗ даслач? —гиҗ, ик ээлттә'һәр бригадир сурв.

— Үзә бәәхшвчи?! — болҗ Соҗ уурлв. ,

— Талдан. Чолуиа, урна көдлмш кедвчи? —гиҗ Пү- рвә сурв.

— Би һәргтә бишв,— болҗ Соҗ улм уурлв,

— һәргтә күн урч болдви? — гиҗ Пүрвә Соҗин нүд- нүр ширтж сурв.

— Урч— юн ухата болһнач?.. Би ахлач болхдан дур- тав. Ухан бәәнә, зуг сурһуль уга. Тегәд намаг кен болҗ һарсиг медҗәнчи?.. Угайи?.. Би хавтхд ордг күмб? Медҗ ав. Би чамаг бригадирән гиһәд иткәд келҗәнәв... Медҗәнчи, иткәд келҗәнәв! Намаг чичүр авад, яһад һазр чичҗәхиг чигн медҗәдго болхч... Дассн көдлмшән һолад һазр чичҗәхшв,.. Уга, уга. Невчк цогцдан амрлһ өгхәр бәәнәв,— болҗ Соҗ үгән төгскв.

— Амрлһ өгхәр бәәнәв? Хавтхд орлһнчн тиим күнд көдлмшйи? — гиҗ Пүрвә, медә бәәсн бийнь, худлахар көвүнәс сурв.

—Кенд — күнд, нанд — гиигн. Зуг чееҗ оньдин хар ухаһар дүүрңг бәәнә, тоЛһа даңгин кенә хавтхд орхв ги­ен тоолврта йовна. Тернь зута. Наадкснь цуһар сән. Хулхалҗ авсн мөңгн чигн, ресторанд орад уусн¹ әрк чигн, хулдҗ авад зооган 'һарһсн күүкн чигн... Цуһар сән!

Яһсн ичр-һутр уга күмб! Нам хулха кедгәрн ик эрдм- бардм кеҗәх бәәдлтә.. Тер цаг давҗ одла. Кезәнәһә, хальмг келн әмтн харңһу цагт, хулхач күн залуһин сәәнд тоолгддг бәәҗ. Тер цаг ода альд бәәх билә? Болв му- уһин үндсн кезәд чигн, садвин хорха кевтә үлдчкәд, да- кн-дакн әмдрәд бәәдг учрта. Тер муу'Ьин хогиг кезә тохм таслхмн болхви?

Пүрвә эн тоолвртан уурлад, Соҗин келсн сүл үгмү- дәс иим үгмүд тодлв:

— Би һазр малтад болвчн килнцән ненчк хәрүлхәр седҗәнәв. Эс гиҗ, хөөт төрлдм алмс-шулмс амр өгшго. Хәрнь, бригадир, чамас сурҗанав: нанд көдлмшин күн- дәснь, чичүрин бөдүнәснь өг, күрзин икәснь өг.... Килн- цән хәрүлхәр седҗәнәв. Намаг яһж көдлҗәхиг, чи, бри? гадир, үзҗәхшвчи?

.72

— Үзҗәнәв, үплҗәпәв, ханҗанав,— гиж Пүрвә маг- тҗ келв.

— Чнни хансн эс хансн нанд кергтә биш. Не, Киштә тал хәләһәд шүлсән зальгад бәәдгән уур. Соңсҗанч, би чамд закҗанав,— гиҗ догшрхг авцтаһар Пүрвә келв.

Сож папнросиннь үлдлиг Бадмд өгчкәд, суусн орма- сн амрар өсрҗ босад, чичүрәрн, киивр гемтә күн мет, нүднь галглзҗ, сүүкнҗ, «лһ-лһ» гиҗ зоһдңнад, көрә һаз- риг сөндләд-сөндләд бәәв. Пүрвә толһаһан нәәхләд, бас ормасн босв.

Соҗин келсн үнн. Көдлмшдән хуурмг болх гиҗ сан- җасн модьрун көвүн, шинҗләд бәәхлә, амраһан авлго гишң, өдрин дуусн чичүр чичнә. Болв Пүрвә Соҗин до- тр юн тоолвр бәәхиг медснго билә, терүг юн күүһинь чи- гн таньдго билә. Ода Пүрвән эс меддг тоот баах-баах- нар цөөлрәд йовҗ көвүдин бәәдл-бәрц илткгдәд медгдәд ирв. Болв тедниг йоснднь таньҗ авхин кергт одачн цаг кергтә, кесг өдрмүд кергтә.

Соҗ Бадм хойр ямаран улснь медгдҗәнә. Ода Эр- нцн яһсн болхув? Юңгад эндр көдлмшдән эс һарсмб? Негхн өдр көдлчкәд бригадан хайчкхар бәәдг болхий? Яһҗ медхв, күүнлә юн эс харһна. Зеткр харһсн болхий?

Иим тоолвр Пүрвәг эзлнә.

Өрүһәр царцҗ бәәсн һазр, үдәс хооран девтәд, дак- нас бальчг һарв.

һурвн күн Элст балһсна деед ар бийдк өндр деерәс бууҗ ирҗ йовцхана. Тедн хоорндан күүндҗ йовхмн уга. Күнд көдлмшәс көшсн болад тигҗ йовхий, аль нам, нег-негндән дурго болад, хоорндан тар уга йовцхахий?

Кен медхүв тедниг.

Базрин өөр ирәд Соҗ Бадм хойр салад, автохозяй­ств бәәсн нәрхн переулкар, «Элст» гидг гостиницд бәәсн столоваяс хот уухар йовҗ одцхав.

Базр деер әмтн уга. Бүрүлин харңһуд хая-хая харлсн баран үзгднә— тедн оратсн гүүлгәчнр болдг бәәдлтә.

Пүрвә базрин тал дундаһар орад, шин бәргдҗәсн модң сегин өөһәр һарч йовад^ күүнә инцглсн инцгллһ соңсв.

Доран зогсад,.чиңнәд хәләхлә, тер ә альдас һарчахнь .медгдхш. Пүрвә цааран йовб. Одак дун дакад соңсгдв. Пурвә зогсад чиңнв. Дакад тагчг. Бригадир, дегд. көш-

>73

сн учрар тиим дун соңсгдҗана гиҗ тоолад, һаран саҗв. «Җигтә юмн, күн игтлән бас көшхмн бәәҗлм», —гиҗ бийләһән күүндәд, цааран йовб.

Хашан үүднд күрхлә, зуна цагт зер-земш хулддг суң- һуг термтә ик ларекин өөрәс, дакад күүнә түңшлһн соң- сгдв. Эн саамд Пүрвә күүнә йосн ду соңссан иткәд, тер дун һарсн (һазрур эргв. Ирхлә, намрин ут күлтнь теңкән уга бальчгта, дегд даархларн, толһаһан ахр захарн бү- рксн нег күн му ду һарад, иргләд-инцгләд, әрә әмтә кевтнә.

Пүрвә кевтсн күүнүр өөрдәд өкәһәд, толһаһан бүрк- сн захинь татад хәләхлә, харңһуд таньдг күүнә чирә болҗ медгдв. Пүрвә улм чирәһүрнь өкәһәд хәләхлә, кевтсн күн — Эрнцн бәәҗ!

Киштә, гүүхәрн гишнң, сеер деерәс бууҗ йовна. Керз һоснлань наалдсн бальчг, мөрнә турунас >һарсн шовхаг кевтә, арднь өсрәд-өсрәд тусна.

Өмн бийднь делггдҗ үзгдҗәх балһсн күүкиг негт байрлулна, негт зөвүрлүлнә. Шинәс босхҗах ик-ик өндр, кесг давхр гермүд энд-тенд делгү үзгднә. һаран деләд, көлән алцаһад зогсон баатрла әдл башенн кранмуд, де- ернь улан дарцгуд сәрвксн. балһсн дунд дүңгәцхәнә.

Нүдн харвх ‘һазрт тосхлт, тосхлт, тосхлт.

Энүг үзҗ йовх Киштән чееҗ байрар, омгар дүүрнә. Төрскн һазр, эңкр балһсн, дурта хотл. Тер Пионерск уульнцар бүкл квартал тосхгдҗана. Хойр кран зогслтан угаһар көдлнә, арвад машин тасрлтан угаһар тосхлтин материалмуд зөөнә, кесг бригад хоор-хоорндан дөрлдҗ зүткнә. Эн Ленина нертә уульнцар дөчн нәәмн пәтртә гермүд, һурвн давхр барин гер болн талдан чигн тосхл- тс бәргдҗәнә. «Элст» гидг гостиницин хаҗуд зүүдн бол- гсн сәәхн поликлинник тосхгдв, терүнә хаҗуд ода төрл- <һнә һурвн давхр гер бәргдҗәнә.

Киштә эн тосхлтин айсиг үнн седклән тәвҗ соңсна, нүднь үур деерән бэәсн 'һууҗмлан үзсн хун шовуна кү« дн мет, һал асад йовна, зүркнь, урлданд тавлҗах арнзл мет, бухн-цегләд бәәнә.

Элстинк *һол деер бәәсн нәрхн тагтар гүүҗ һарад, күүкн, төрлһнә гер тосхҗасн Эрднин Шонтлин бригад тал күрх седклтә йовна.

74

Мастер күүк үзчкәд Шонтл өмнәснь тосҗ, шоглж. сурҗана:

— Мини бригадин көвүд юуһарн таасгдхш?

— Чини көвүдиг ксн 'һолҗана? — гичкәд, Киштә ин- эн бәәҗ баахн көвүднг эргүлҗ хәләв.

Нег-негән дураһад, үвлин махлани чикиг ардан бо- осн көвүд, мастерив пүднд таасгдҗ үзгдхәр седлдәд, һартк көдлмшән шамдһалҗ өгцхәнә. Бригадин күүкд, зуурсн растворта суулһс чолуч көвүдин өмн тәвҗ өгхлә, тедн үүд-түүд күргл уга, суулһинь хәрү сулдхад өгчкнә, юңгад гихлә, теднә һарт улан тоосх чолун эрвлзәд, зер- глж, шахлдҗ тусад, эре болад өңдәһәд босад йовна.

— Та мини көвүдиг һолад Кензән Пүрвән бригад тал йовад бәәнәт, — гиҗ күүкиг Шонтл наадлв.

— Эк отхн үрндән эңкр болдмн,— гиҗ келәд Киштә тачкнад инәв.

— Таниг тиим үг келхитн медләв: Пүрвән бригад шин бүрдсн, танд нилхд тоолгдҗахгов,— болад Шонтл деерәс бууҗ ирв.

— Кедү машин тоосх ирвә? — гиҗ мастер күүкн сурв.

— һурвн. Сәәнәр кедлхлә, үдәс хооран кедг көдлмш уга болх, — гиҗ бригадир цәәл1һҗ келв.

— Санаһан бичә зов. Эндр долан машин тоосх ирх- мн. Маңһдурас авн өдрин арвн-арвн тавн машин зөөхмн.

— Йир сән,— болҗ Шонтл байрлв.—> Негдгч давхрт урна бригад дуудв чигн гем уга. Пол девсәд, терз, үү- динь тәвцхәх.

— Би бас тигҗ санҗанав. Очрин бригад эндр көдлм- шән дуусҗана. Маңһдур тедниг нааран илгәнәв.

Киштә, растворар дүүрн дөрвлҗн ик яршгин өөр ирәд, Шонтлин ’һарт бәәсн мастерокиг авад, терүнәс ут- хв. Раствориг хурһарн бәрҗ үзәд чинринь хәләчкәд, хавтхасн хуучн газет һарйад һаран арчв.

Эрднин Шонтл сурв:

— Пүрвән бригадт кү немҗ өгви?

— Уга,—болҗ күүкн хәрү өгв.

— Соҗас олз уга. Мини бригадт һурвн өдр көдлч- кәд зулҗ одла. Пүрвәд күчр болх.— гиҗ Шонтл келв.

— Э, терчн үнн. Пүрвәд күчр болхмн. Болв бидн дөңнхвдн,—болҗ күүкн келв.

Баһ наста бригадир зөвшәрсн бәәдлтаһәр толһаһан гекв.

75

Киштә тосхлтин управленә контор орхар һарв. Ар- даснь нег чолуч көвүн хәәкрв:

— Буха Бадмасвичд менд келчктн.

— Ташртнь Свинаревд бас, — болж талдан негнь шоглв.

— Күүһәр дамҗулад болвчн мендән илгән бәәтхә,— гнҗ түрүңк көвүнь хәәкрв.

— Нег нрәд чирәһән үэүләд одтха.

—Эн җил тедниг үзәд угавдн.

Киштә зууран урч Улана Очрин бригадар орв. Хөрн дөрвн пәтртә гериг чолучнр бәрәд дууссн, ода терүнд урчуд, шалдачнр, ширдәчнр көдлҗ йовцхана. Хойр да- вхр герин дорк давхрар.нь орад ирхлә, тосн ширин үнр һарснь мастерд медгдәд бәәв. Ширдәч күүкд Киштәг үзәд аарглад авчкв.

— Үр мастер, чи күргтәвчи?—болҗ шогч Мирдә сурв.

Наадк күүкднь, терүг гемшәҗ хәврһәрнь чичцхәв.

— Тадниг эн герән дуусад бел кеһәд, һартас'һарһх- латн хүрмән кехәр бәәнәв,— болҗ Киштә, шогин өм- нәс шоглҗ хәрү өгв.

— Та, Киштә, ясврин заводт көдлдг кевтә биләт. На- аран юңгад ирвт? — гиҗ нег баахн күүкн сурв.

— Таднла, баһчудла, көдлхәр ирүв,—болҗ мастер күүкн келв.

' — Энд ирәд уюлҗ авлта? — тиҗ Мирдә Киштэн ахр девлин хормаһас бәрҗ сурв.

— Э, артельд өгәд уюлҗ авлав.

Күүкдлә ю-бис күүндҗәһәд, тедниг дакнас терз. үүд экләд ширдхдә, Киштә өөдән, хойрдгч давхр тал һарв.

Очрин бригадин улс герин эрст хувц дүрдг бичкн хора кеҗәнә. Шин харулдсн хар1һа доскас мокна үнр һа- рад бәәнә, шар-шар зорһсд пол дееһәр, телеграммин тасмс кевтә, тохшрлҗ кевтцхәнә. Киштә теднәс негинь шүүрч авад үнрчлҗ үзчкәд, Очрас сурв:

— Эн көдлмшән кезә дуусхар бәәнәт?

— Маңһдур, — гиҗ урчудин бригадир хәрү өгв.

— Ямаран дүңгә цагла?

. — Үдин алднд.

•— Не, тиикла, үдәс хооран төрлһнд гер тал одцхатн. Тенд негдгч давхртнь пол эклҗ делгх кергтә,— гиҗ за- авр өгчкәд, мастер күүкн теднәс һарв.

..Хөрн. дарвн пәтртә герин хаҗуд зерглүләд тәвчксн кесг гермүдин ул бәәнә. Эре босхгдх Һазрт цутхгдсн ул*

.•Т6

муд кесг |һазрарн нурад-нурад унҗ оч. Машиһәр авД ирәд буулһсн хорханцг чолун' энд-теид көлврәд кевт^: цхәнә. Зәрмснь хамхрад, кемтрәд дакҗ эд болхасн һарч оч.

Эн тоотиг үзәд Киштән зүркн хорсв. «Эзн уга юмншң көлврәд кевтнә,— гнҗ күүкн санҗ бәәнә.— Буха Бад- маевичд келх кергтә».

Нег күүкд күн мишг бәрсн ирәд, тер хорханцг чо- луна кемтркәсиг тәвя; авчана. Киштә терүнүр өөрдәд келяуәнә:

— Эгч, энтн шаң'һа чолун. Бичә көндәтн.

— Ю-у, әәҗәнәв, «хатуч күүкн хаана хүрм хармнҗ» гнһәд, эн хурла юм хармндмчн,— болҗ гергн алң болв.

— Юңгад хурла болҗ бәәхмб. Энтн олна зөөр. Күн болһн тасчад авад йовад бәәхлә юн үлдхмби?..

— һазрт көлврч кевтсн чолу бас хармндг болҗана,— гиҗ гергн урдкасн үлүһәр өврҗ бәәнә.

— Әмтнд гер бәрхәр авч ирсн чолун энтн. Үзҗ бәәх- швта, эгч? Гермүд бәрх кергтә...

— Ай, нохадьг, энүнәсчн цуһар авад нохастан гер босхҗ өгчәцхәнә. Хаврин бальчгт тер нохасиг бәәлһдг һазр уга болад...— Гергн игҗ келәд, чолуна тасрхасиг мишгтән тәвҗ авад бәәнә.

— Эгч, танд бас нег келҗәнәв. Бичә чолу автн,— болҗ Киштә хүүхрлв.

— Ю-у, әәҗәнәв, энчн ямаран күүкн бәәсмб,— гич- кәд, гергн эвлсн бәәдлтәһәр келв: — Дү күүкн, бичә шоодич. Нандчн нохадм гер бәрҗ өгх көвүн уга, үрн- садн угав...

Гергиг цааранднь келлһ өгл уга Киштә уурлв:

— Нег чигн чолуна тасрха өгш угав.

— Не, чи, күүкн, тегәд эн чолунд эзн болх юн дәә- сн биләчи? Чама угаһар чигн бәәҗ болх...

— Би эн чолунантн эзмб! Хәрү асхтн! — гиҗ күүкн уурлв.

Гергн, арһнь уга, мишгтә чолуһан асхчкад, Киштәг хара'һад йовҗ одв.

Тосхлтин айс соңсад, шин өндәҗәх гермүдин эре харад, чолуч нөвүдин, ширдәч күүкдин, урч залусин өр- гмҗтә, урмдта, шунмһа көдлмш үзәд бахтҗ, байрлҗ йовсн күүкнә седкл хар үүләр бүркгдҗ одв.

Эңкр хотл — Элст балһснднь болҗ бәәх ик тосхлт

77

1

Киштәд нег халхарн а:һу байр, омг үүдәдг болв чиги, талдан нег халхарн, иим бәәдләрн зөвүр, өвдкүр өгна Эн тоотла ноолдх кергтә. Эн тоотиг чиклх кергтә.

Киштә тосхлтин управленә контор хәләһәд <һарв.

ТАВДГЧ БӨЛГ

I.

Талтин Намру ики эрт серв.

Эн унтхдан ик дурта күн. Экнь дууда-дууда бәэтл- әрән гиҗ сернә. Серснә хөөн — бостлан дала цаг болна.

— Баава, бас нег тавн минутд кевтҗәһәд боснав,- гиҗ ээрәд, көнҗләрн толһаһан бүркәд, җөөлн матрац бул дер хойрт булхҗ одна.

— Кевт, кевт,— гиҗ эңкрләд экнь, кесгтән хәләһәд хаҗуднь зогсна.

Герин эрст бәәсн ик часин стрелк, Намрула болн терүнә эклә һацсн кевтә, альдаһар тавн минут кеень медгддмн биш — экнь дакад көвү'һән, көнҗлинь әрәд, толһаһинь илн бәәҗ, бичкн күүкд таалҗах мет эңкрлҗ дуудна:

— Бос, бос, кукм минь... сәәхн иньг минь... Зүркм минь, бөөрм минь...

Көглҗрһн мет күкрсҗәх экин эн таалта дуунд, те- рүнә шүрүн һарин җөөлн иллһнд, хәәльңһү хурц хәләцд саатулгдад, Намруд бас чигн өйәдх, бас чигн көлврх, бас чигн кевтх дурнь күрдмн.

— Баава, бас нег тавн минутд кевтҗәһәд боссвла, — гиҗ көвүн эрҗ сурдмн.

— Ю, әәҗәнәв, Намруш минь, цаачн көдлмшдән одх цагчн болҗ одвла,— болҗ экнь, өмнкәсн үл»ү<һәр энкрлҗ, дүүрң халхднь халхан шахад, көвүг өрчдән теврәд ке* лдмн.

Көдлмш гисн үг Намруг чочаҗ, агчмин зуур сергә- 'һәд оркна. Тер орнасн өсрҗ босад, герин эрст бәәсн час хәләчкәд, экүрн уурлна:

— Эх, баав, баав! Бийим алснас дорар кевт! Эрт серүлҗ болхшийи?.. Яһла халг, манахс, оратҗ одув!..

Тегәд —гер дотрк идән-будан болҗ одна. Хәәмнь, экнь, көвүнә хувциг цуглулад, нег иигән адһҗ гүүнә, нег тиигән сахньҗ гүүнә. Тигчкәд, һацата юмн, авад өгсн хувцн бол!һн Намруһин седкллә ирлцхш.

78

— Энтн, баава, керго. Талдан киилг өгтн! — гиҗ хәәкрәд, һартнь бәрүлсн күрң киилгиг хәрү шивнә.— Көк кинлг өгтн,— гнҗ көвүн му зацнна.

Көк книлгинь авад өгхлә, захиь муһар илүрдгдсн болж, һарна, Намру дакнас уурлпа:

— Көгшртлән ухан эс орх, баава, яһсн күмбт, а?.. Игж, бас кннлг илүрдви?.. Ай, ай... Я'һла халг, көдлмш- дән, манахс, оратҗанав... Шулуһар шар киилг өгтн, — гннә.

Экнь сурсн киилгинь авад вгнә, эргүләд хәләҗәһәд, дакад хәрү шивчкәд. төрүц үг келлго, түрүңк күрң киил- гән емснә.

Көвүһән хувцлад, хотинь өгәд 'һарһтлан, көөрк, экнь хар хулһн болҗ көлрнә. Арһ уга, үр һарһсн күн, терү- гән эдлх зөвтә.

Үр һарһсн? Уга, Намруһин эцг Талтин Каванаһас нег чигн үрн һарсмн биш. Не тегәд, Намру кенәс һарс- мб? Теңгрәс 6'ийнь унҗ ирсн уга болх. Тиим эсий?

Талтин Кава, үрн эс һархла, о дәрк, ю эс кевә! Бу- рхн, шаҗна цагт, хувргуд бәәхд, хурл орад чигн сәәһән хәәв, нам хурла багшиг гертән авч ирәд чигн яслһ кев— болҗ өгсн уга. Номин хурциг умшулад, яңг-яңнулад чи­гн хәләв, бәәсн әлг-эдән, мал-герән чигн деедс бурхнд дееҗ өргәд арһан хәәв — болшго юмн болшго бәәҗ,— гергнь негчн үр :һар1һҗ өгсн уга. Ном чигн, бурхн чигн, хурла багш чигн, үнн седкләрн дееҗ өргсн тоот юмс чигн тус болен уга. Талтин Кава урдк кевтән Ноһан гергтәһән хоюрн, ац уга модн мет, шовалдад, гер дот- рнь бичкн күүкдин шууган чигн уга, өрч дотрнь байр үүдәх ицл чигн уга бәәцхәв.

Иим бәәдләс көлтә Кава әрк эклҗ ууһад, һуч күрәд уга насндан (һашун харин хорнд хордад үкн алдв. Те- гәд, арһ юундв гиһәд, элгн-садн улснь хоорндан ик кү- үндвр көһәд, бичкн дүүһинәснь |һарсн көвүг теднд көвү- члүләд, дөрвн-тавн гелңгүдәр оүүринь ясулад, учринь күцәһәд, зөвинь хаһлад, хордҗ бәәсн зүркнднь дөң өг- әд, үртә кеһәд орксн болдг.

Тер цагас нааран һучн җил болҗ йовна. О дәрк минь, кеду хүврлт терүнәс авн һарв, кедү сө кедү өдр өңгрв, кедү сар давб. Бүкл делкә догдлад, орн-нутг дәәни ик аюлла харһад, дөрвн җилин туршарт эңкр Төрскн цусан асхад, үнтә үрдәрн һарутад, кесг зун җилмүдин эргцд күмн әмтни күч-көлсәр, билг-эрдмәр, ухан-седкләр дун-

79

гәлһҗ босхгдсп алтн зеөр—балһсд, селәд тоотан шатал- һад, шавтсн ацг мст түцшәд, зовлңгта, зөвүртә үлдси бншин. Тер бнйнь олн әмтнә к-үчн гидг —күчтә юмн чнгн! Цуг тоот шаван эдгәһәд авблмн.

Орн нутг тол.һалсн, күн болһи бийәсн үлүһәр иткҗ шүтҗ бәәсн күүнә эрк шиллһнәс көлтә, кезәни кезәнәс авн үзгдәд уга, тууҗин тууҗд соңсгдад уга ик аюл бо- лад, бүкл келн әмтп тохм тасрҗ одн алдвш.

Күмн әмтни иргчиг, «Әәлдхә мет» тааҗ зәрлг болен алдр Ленинә хурц ухани нилчәр олн әмтни нүдн, орн- нутгиннь әмн, орчлң-делкән зүркн болгсн Коммуна па- рть цаглань тер күүнә 'һар;һсн, зүркн ишкрм, күмн сүр- дм дүңгә догшн, харалта хаҗ'һриг чикләд, таңһчин за­видь һартнь өгәд, хальмг күн болһниг, киисән керчүлсн эңкр төрскн һазрурнь авч ирсн мөн. Җиләс җилд, үйәс үйд, зун, миңһн, сай җмлмүдин туршарт буйн кишгнь делгрҗ, тәвсн төрнь күцҗ, нарви герләр мандлҗ, үнни ашар батрҗ оньдинд үкл уга мөңк цецгәрҗ, мана Ком­муна парть, о, хәәрхн, о, дәрк, орчлңгин көтлврч однь болҗ, ончта зүүдн болгсн коммунизмин алтн бәәшңгән тосхҗ, амулң менд бәәтхә! Тер цагт мини нег му үрн чигн әмтнә ээмд күрәд, олна зергәнд орлцад, өрк-бү- лән босхад, мини зүрк хаңһах гиҗ Намруһин эк, Ноһан эмгн зальврна.

Үрн угадан үрүдәд, һашун хард авлгдад, кец дерлх- дән кец дерләд, кеер хонхдан кеер хонад. ад гемтә күү- нәһәр бәәсн Кавад — тер цагин бәәдл ашднь хөөннь хорлтан халдав. Тиикд даарад, көрәд, царцад оошгтан авсн гем — садв, аш сүүлднь әмнднь күрв. Кава Сиврт ирсн җилдән внгрҗ одв.

Арвн (һурвта көвүтә үлдсн Нбһан, терүгән эврәннь нүднә цецгәс дота санад, зүркнәсн эңкрлҗ тоолад, хумс- хурһан тәәрәд, идхән идлго өгәд, уухан уулго ууҗад йо- вҗ кү кеҗ авсн көвүһән — сансарнь бәәлһнә, седсинь күцәнә, мухлань мет терүнд заргдна.

Ташр деернь, әмтн дунд мууһин үндсн тасрад уга болен учрар, харалта юмн, көвүнд Ноһаниг һарһсн экнь биш гиһәд, негнь күргәд келчкҗ. Терүг соңссн Намру кесг цагин туршарт экән үн келҗ өгхиг эрв. Арһ уга, аш сүүлднь, келҗ өгл уга бәәдг эвнь уга болв. Тер цагас нааран көвүн эврәннь эк талан чигн одна, эн экән чигн күндлнә.

Болв, Ноһан, икәр әәнә. Көгшрх наснд бийән хаяд

80