• ». ».

Л Д К Д Н Д Д Е К С Е

БД

НЕГДГЧ ДЕГТР

КҮЧ - көлснл

Батрлпн

ИЗДАТЕЛЬСТВАС

Нарт делкән туужд алтн үзгәр бичгдсн Советск Союзин Комму- нистическ партии туурмҗин XXII съезд олн-әмтнә өмн аһу ик бил- гин көрңг секв.

Ахр цагин эргцд мана хальмг келн әмтнә билг-эрдм болн урн үгин литератур олна бәәдл-җирһләс көрңгән эклҗ авад, хаврин но- һан мет шавшҗ цецгәрәд, ^атрҗ бәәнә.

Мана хальмг литературт өңгрсн, 1962 җил аһу байрта, өргм- жтә болн күцәңһүстә җил болв. Хальмг бичәчнр ода зөвәр чинртә үүдәврмүд бичҗ бәәцхәнә. Урднь хальмг келн әмтнд бичҗ барлсн роман уга бәәсн болхла, өдгә цагт, мана бичәчнр романмуд бич- цхәв.

Өңгрсн жил литературин урһц йир сән болв гиҗ темдглх керг- тә. Майа бичәчнрин зәрмснь эврәннь бичҗәх романмудасн салу бөлгүдинь барлв: «Хальмг үнн» газетд Дорҗин Басң «Чик хаалһ», Балакай Алексей «Элст деер мандлсн одн», Эрнҗәнә Константин «һалан хадһлтн», Нармин Морхаж «Манц һол», Көглтин Дава «Үннд үкл уга» гидг романмудасн барлцхав. Бичәч Инҗин Лиҗ «Ольдан күүкн» гидг романан «Теегин герл» альманахд барлҗана. Эн мана теегин күч-көлсчнрт ик байрнь болҗ тоолгдх зөвтә.

Мана Хальмг госиздатд 1962 җилин июль сарин эклцәр түрүн роман орҗ ирв. Терүнә авторнь—баһ наста бичәч Балакан Алексей.

Түрүн роман... түрүн ишкдл... Эн ик әрүн, байр-бахмҗта йовдл. Тер учрар бидн Балакан Алексейин бичсн «Элст деер мандлсн одн» гидг романиг умшачнр тадна күүндврт, зарһд өгчәнәвдн. Эн ро­мана негдгч дегтрнь «Күч-көлснд батрлһн» гиҗ нерәдгдҗәнә.

Эн Балакан Алексейин түрүн ик үүдәвр. Урднь Алексейин бич­сн «Булһн», «Сәәхн күүкн Саглр» гидг түүкс умшачнр дунд олн- зүсн күүндвр һарһла. Болв Балакан Алексей җил ирвәс олн әмтнд туста үүдәврмүд бичх гиҗ ицх кергтә. Эн романд Элстин тосхачн- рин тускар бичгдсн бәәнә. Романа һар бичгнь Хальмг тосхлтин трестин көдлмшчнрин хургт умшгдҗ күүндгдлә. Түүнә хөөн Хальмг бичәчнрин Союзин парвляна хургт «Элст деер мандлсн одн» гидг роман бас умшгдҗ күүндвр болла. Тер хургудт эн романиг таасад, дегтр болһҗ барлҗ һарһхмн гиен селвг өггдлә.

Тер учр деерэс Хальмг Госиздат Балакан Алексейин романиг барлҗ һарһҗ бәәнә. Эн дегтриг олн умшачнр оньган өгч умшад, энүнд ямаран күцәңһүс болн дуту-дунд бээхин тускар манд бичҗ илгәх гиж бидн ицҗ бәәнәвдн. Умшачнр, тадна илгәсн сүв-еелвгүд болн седклин темдгүд манд, издательствин кедлэчнрт болн роман бичсн авторт ик дөң-нөкд болхмн.

Хальмг Госиздат.

Хальмг республикинм хотл—эңкр Элст балһ- сим тосхачярт нерәд- җәнәв.

эклц

Өрк-бүлин бәәдл-авъяс оңг оңгдан болна. Зәрм өрк- бүлин улс нег-негнәннь ишксн ишкдл болһниг гетлднә. Терүнәс көлтә цүүгән чигн һарна. Талдан өрк-бүлд бол- хла, кен альд йовсар, кен кенлә харһсар төр авхш: тер өрк-бүлин улс нег-негән үнн седкләрн иткцхәнә.

Кензән Пүрвән өрк-бүл бас эврә бәәдл-авъяста. Пүр- вән гергн, Өлзәт залуһан ора ирхлә: «Альд удан йоввч, юн улсла харһвч, кенәд одвч?»—гиҗ сурхш. Болв Пүр- вәг цаглаһан кедлмшәсн эс ирхлә, оньдин терз тал гүү- һәд, һаза һарад хәләһәд, күләһәд бәәнә. Тер бас учрта. Пүрвә керг уга1һар удан йовдг күн биш. Тиим болсар Өлзәт «одал юн керг харһад, юн үүл учрад одва» гиһәд седкләр зовад һарна.

Кензән Пүрвән герт тосхлтин управлень шидр теле­фо орулв. Тернь нам йир сән юмн болв. Ода Пүрвә, кемр көдлмштән бәргдәд, эс гиҗ хург болад оратхла — теле- фоһар җиңнүләд оркна. Тер цагт Өлзәтин седкл амр- тавта бәәнә.

Эндр Пүрвә көдлмшәсн цаглдһан ирсн уга. Телефо- һар чигн җиңнүлҗ бәәхмн уга.

Юн болҗ одсн болхув? Көдлмштнь көндлңгин үүл учрсн болхий? Юңгад герәдән зәңг эс өгч бәәхмб?..

Тер учрар Өлзәт дару-дарунь тумбочк деер бәәсн телефона трубк тал хәләнә. Мел минь ода телефон җи- ңнн гисн болҗ медгднә. Болв телефон тагчг.

Асхни хот белн. Пүрвән үү<һн күүкн Боова дегтр ум- шҗ сууна.

— Баава, Җухрайиг Павка Корчагин яһҗ сулдхс- на тускар чи умшлчи?— гиҗ Боова экәсн сурна,

—. Умшлав,— гиҗ экнь хәрү $ГНӘ,

— Тер зөргтә бәәж... **•’" '

8Г

— 3'өргтә бәәж,— гиҗ экнь күүкнлә1һән зөвшәрнә.

— Мана баажа?..

— Мана бааҗа бас эөргтә.

Боовад эцгпь Корчагинлә әдл 3'өргтә болҗ оньдин медгднә. Күүкнә сансн санань экиннь өгсн хәрүлә ирлц- хлә — терүпәс байрта күн делкәд уга. Боова дегтрән ца- аранднь умшна.

Өлзәт бичкн күүкндән бүшмүд уйҗ бәәнә. Хойр хан- цна болн бүшмүдин белкүснә балвлҗаг һарар шаглҗа- на. Балвлҗаг ирлцүлхин төлә-ик оньг кергтә. Болв Өл- зәтин оньг—телефонд. Телефона трубк, дер деер кевтх мисин кичг кевтә, тагчг.

Телефон генткн җиңнәд бәәвә. Өлзәт гүүҗ одад трубк авб:

— Соңсҗанав, соңсҗанав... Пүрвәвчи?.. Уга... Юн кергтә?.. Билет?.. Та хаҗһр номерәр дуудҗт... Энтн касс биш... Э... Пәтр...

Өлзәт трубкан хәрү тәвчкәд, ормдан одад суув.

Өлзәтин эк, ээҗ Кермн унтхиннь өмн һаза һарв. Цевр аһарт, хашан хаҗуд суув. Сун сууҗ эмгн өөдән, теңгр тал хәләв.

Генткн... Ээҗ-аав минь!.. Теңгр-һазр минь!.. Анҗа бурхн минь!.. Ээҗ Кермн генткн тедүкнд, нүд чичм сөө- һин харңһуд, деер улан од үзв. Дегд икәр ән тусчкад, эмгн суусн ормасн босад, мульҗг-мульҗг ишкәд гер та- лан гүүв. Үүднә өөр күрчкәд ээҗ Кермн хәрү эргөд зогсв.

Тенд, холд, нарн һарх үзг тал, чирм-чирм гиен то-то- омҗ уга ү-түмн одд дунд, о дәрк минь, нег улан одн солңһтрад бәәнә.

Ээҗ Кермн хойр һаран намчлад маңнадан шахад, һурв дакҗ мөргәд авб.

Эн эмгн сүзгч күн биш. Шүтән чигн, Дорҗ-җодв чигн уга.

һучн хойрдгч җил Сүмән геңгә худл келәд, хулха ке- һәд, хууль көөһә йовҗ бәргдәд туугдхла, гелңгүдт шүтд- гән уурад, шүтәһән кеерәгшән авч һарад, Ар-Мазргин ик уланд урһсн җиигндә өвсн дунд залҗ оркла^

Дорҗ-җодван дәәнә цаг күртл хадһлад йовла. Дечн һурвдгч җилин чилгчәр ик үүмәнлә харһад, ээҗ Кермн Дорҗ-җодван гееҗ оркла. Тер цагаю нааран зул тавлдган чигн уурла, Болв ээж Кермн зальврдган хай-хш.

6

Өрүнд чигн, үдләд чигн, асхнд чигн Анҗа бурхндан эм- гн зальврна.

Ода эн өвәрц од үзчкәд ээҗ Кермн кииһән давхцу- лад зальврад бәәнә.

— 0, дәрк, олн бурхд минь, тус болты! һазр-усна Цаһан авһа хәәрн болҗ, Оки теңгр маңна деермдн зал- рҗ, орчлңгин му хамгинь әрлһҗ, олн зүсн зовлң-түрү- һәс, дән-даҗгас гетлгтхә!.. О, хәәрхн, ом мани падме- хум...

Экән һаза удад бәәхлә, Өлзәт ардаснь ‘һарв. Үуд түлкәд секчкәд, күүкнь алң болв. Эмгн хойр һаран нам- члчксн, өөдән хәләһад зальврад бәәнә.

— Баава, яһвта?— болҗ Әлзәт әәмсглҗ сурв.

— Цаачн, Иөрәлтә минь, солкһ һарчксн бәәнә. А-а, хәәрхн...

— Юн солңһви?

Эмгн улан одн тал өргөрн заңһв. Өлзәт тер одиг үз- ' чкәд өврмҗ кев. Тер хоорнд ээҗ Кермн келҗәнә:

— Арвн дөрвдгч җил Әвстрин дән эклхд тиим сол- ңһ һарла, түүнә хөөн немш дәврхин өмн бас иим солңһ үзгдлә... О, дәрк минь, ода юн аюл болн гиҗәнә энчн?...

Өлзәт экән тогтнулхин кергт |©өдән авч келв:

— Арвн доладгч җил революц болсна хоон мана орн- нутг деер бас улан одн мандлҗ 1һарла. Тер улан одн ода Москвад, көгшн Кремлин ора деер оньдинд унтрл уга мандлна...

Эк күүкн хойриг игҗ күүндҗ бөәхиг медсн кевтә, дорд ар үзгт улаҗ бәәсн одна еңгнь урдкасн давуһар герлтәд одв.

— Иөрәлтә, Иөрәлтә, хәлә, хәлә... Дәрк минь, үүнә- нчн өңгнь улм падрад ирвә... нег уга солңһ биш энчн...

— Баав, энтн улан одн гидг тер. Улан одн мандл- җана.

Эн саамла уульнц талас Пүрвә һарч ирв. Залуһан аашхиг медчкәд Өлзәт өмнәснь тосад гүүв.

— Сәәхн иньг минь, яһҗ одлач? Юңгад иим удан ардан зәңг өгл уга йоввчи? Юн болҗ одва?..

Пүрвә хәрү өгхин орчд, нарн һарх үзгт мандлҗ бәәсн улан одн тал заав.

— Ай, Йүрвә, терчн юн солнһв?— гиж. ээҗ Кермн сур в.

— Юн одмби?—болж Өлзәт соньмсв.

7

Пүрвә мусхлзҗ инәв. Пурвән инәд дахад тер одн улм герлтсн болад одв.

Пүрвә эңкр иньгән болн хадм экән даласнь бәрчкәд, байртаһар, чееҗәрн дүүргҗ аһар кииләд, тер одн тал омгта1һар гердв.

Ик улан одн оһтрһугин олн оддин наад бийд, сеөйаин харнһуд, теңгрин аһуд, нарн һарх үзгт, Элст балһсн деер мандлад бәәв...

Тер мандлҗасн юн одн болхув?..

НЕГДГЧ БӨЛГ.

Хаврин түрүн хар салькн хүвсхләд бәәнә. Энд-тенд толвтрҗ бәәсн цасн тер салькнд үләгдҗ хәәләд, һазр норһад, бальчг һарһв. Деерәс орсн нигт хур һазриг улм норһад урднь бәәсн бальчгиг шиңгрүлв. Уульнцар йовсн улсин көл бальчгт шигдәд, шалд-шалд гисн ә соң- сгдна.

Пүрвә көдлмшәсн хәрҗ аашна. Керг харһад ора кү- ртл бәәв, бүрүл болҗ одв. Пүрвән өмн хойр күн йовна, тедн асхни бүрң-барң гисн харңһуд, юн улснь сәәнәр медгдхш. Нам Пүрвәд тедниг оньһҗ хәләдг эв чигн уга, учр юңгад гихлә, нөлән әрвҗго эндү ишкхлә—'ӨВДГЦӘ- һән бальчгт орад унҗ одхмн. Цев-цев гиҗ ишклһнәс кө- лтә көл һуй талаһарн цуцрад өвдәд, көшәд ирв. Өмн йовсн хойр күүг Пүрвө күцәд, хаҗуһарнь давҗ һархар седв, зуг хаалһас хаҗидг арһ уга болад теднә ард дахҗ йовна. «Сиврин көр цасн иим болдг билә,— гиҗ Пүрвә, бальчгиг цаснла дүңцүлҗ, дотран санна.— Тенд бас үв- лин цагт җим хаалһас хаҗидг арһ уга. Кемр хаалһас хаҗиҗ гихлә—белкүсцәһән к'ерт булхгдна. Болв цасн бальчгас деер...»

Пүрвән өмн йовсн хойр күүнә негнь зөвәрт һаран делҗәһәд, теңцә(һән алдад, көлнь хальтрад, откн бальчг дотр шалд гйһөд, гедргән тусв.

— Я-а, анҗа минь! Теңгр цокчква!—гиҗ келәд, унсн күн босхар седв, болв өткн бальчг хувцинь көкәд, тәвҗ бәәхмн уга.

— һаран нааран ас!— болҗ нөкднь зүн һаран 'өгв.

«Унснь, Анҗаг дуудхларн, харухс күн билтәл» гиҗ саи^д^Лүрнә^геднд ^цед урадад^^дһр.; Ң^кд^ь

9.

үүрән зүн һарарн татҗ босхҗ авч чадҗ бәәхмн уга. «Барун һарарн татх яһна» гиҗ, агчмин зуур ухалад, Пүрвә унсн күүнүр адһмтаһар өкәһәд, хойр ээмәсиь ер- год босхв.

— Зу насл, көвүн,— гиҗ келәд, унсн күн Пүрвә тал хәләв.

Бүрүлин бүтңгү харңһуд тер күүнә чирә тодрхаһар үзгдҗ бәәхш, болв терүг медәтә күүһинь Пүрвә сәәнәр медв. Терүнә өмсҗ йовсн ут хормата, зузан күлтәс ша- лдрңг бальчг тасрад-тасрад, ә һарад дора унад бәәв. Пүрвә ода ирҗ хаҗудк күнь өрәсн һарта бәәсиг медв.

— Көвүн, чамд ик гидгәр ханҗанав. Нернчн кемб?— гиҗ медәтә күн сурв.

— Ханх юмн уга. Нерм—Пүрвә.

— Өвкинчн нерн кемб?

— Кензә... Кензән Пүрвә гидг күмб — гиҗ келчкәд теднә хаҗуһар тер давад һарв.

— Бичкәхән юмна бийнь күүнд тус болдмн. Ханҗа- нав, чамд, көвүн. Ачичн ашднь хәрүлхв,— гиҗ келәд, медәтә күн нөкдтәһөн хоюрн ард үлдв.

Пүрвә теднәс давад һарчкад, ардан эргәд хәләв. Өрәсн һарта залунь модна тасрха олҗ авад, зүн һарарн үүриннь нурһндк бальчг хусҗана. «Дәәнд һаран эн өгсн болҗана» гиҗ Пүрвә зовньҗ санад, шалд-шалд ишкәд цааран йовҗ йовна.

Гергн залу хойр өмн бийөрнь, хаалһинь керчҗ һарц- хав.

— Эн зуурлдсн бальчгас кезә хеөһхмн болхви?—гиҗ гергн, уульңнҗ келҗ йовна.

— Тротуар кесн цагт—хөоһәд бәәхч,— болж. залунь гергән тогтнулв.

— Хәәмнь, кезә тротуар кегднә болһнач.

— Хөөтндән эн уульнцан таньшгоч.. Делгү асфаль- тар хучгдх,— гиҗ залу ик өргмҗтәһәр келв.

— Амнчн тоста болтха!—гиҗ зювшәрәд, гергнь ин- әсн соңсгдв.

— Тигтхә!— болҗ, седклинь дахулҗ келәд, залу гергән дахҗ бас чаңһар инәв.

«Икл ицлттә седклтә күн бәәдлтә. Иим улс әмтна өрчд ицл үүдәнә, күүнә цогцд чидл урһана. Йоста, һәә' һә залу чигн»,— гиҗ Пүрвә дотран санҗ йовна.

Көндлң уульннин өнцгт бәәсн гер эргҗ һарад; Пүрвә

эврГәннь ууд&нид о'рв. Өмн^сңь аашсн машин хбйр ша-

|П

мнннь герләр нүдипь сохлхднь күргв. Машин, негл би- йннь юмн баэһҗ бәәх мет, му дуу!һар күчңгдҗ күрҗңн- нә. Эн машинә му дуунас махмудар киитн ирвәтрәд одна.

Нег ормдан чичрҗәх машин тал өөрдж. одад, кабинд суусн шофсрт Пүрвә хәәкрв:

— Күрз бәәхлә ас! Төгә доркинь малтҗ өгх кергтә.

— Күрз уга!— болҗ, машинь бальчгдснд негл Пүрвә бурута кевтә, шофер ууртаһар хәрү өгв.

Пүрвә шоферин шүрүлкҗ келсн хәрүг төртән авл уга, машинә ар бийд һарад, кузовд барун ээмән шахад, уралан нүрҗ түлкв. Төгә1һәс осрсн бальчгин ик тасрха терүнә маңнаһар лашад оркв. Пүрвә ханцарн бальч- гиг арччкад, бәәсн чидлән һарһад машиг уралан түлкв. Нег ормдан чичрҗәсн машин хахад-цахад, утан һардг турваһаснь һашун үнртә утан пүргәд, бәәрнәсн алдрад һарад одв.

Шофер ардан эргҗ Пүрвәд нам ханҗанав гиҗ чигн келсн уга.

Машин генткн көндрхлә унад бальчгт лашҗ будсн өвдгән арчад, Пүрвә цааран һарв.

һоснла бальчг наалдад, көлиг күндрәһәд йовна. Шо- вхаг мет деер-деерән давхрлҗ йовсн бальчг һоснас ху- урад унхла, көл гиигрәд, амрад одна, болв удл уга зу- урлдсн өткн бальчг дакнас һосиг бүрҗ оркна. Уульнц төрүц харңһурҗ одсн учрар, һазр сәәнәр үзгдҗ өгхш.

Пүрвә эн уульнциг дегд сәәнәр меднә, тегәд чигн харңһуд бүдрл, унл уга йовна.

. Маштг-маштг шавр гермүдин бичкн-бичкн терзмү- дәс колң-колң гисн герлмүд үзгднә. Тер герлмүд хаал- һиг бәәтхә, нам гермүд эргндкиг әрә цәәлһнә. Маштг шавр гермүд болһна наад бийд ик-ик йоста гидг гер- мүд бәргдҗәнә. Зәрм гермүдин улинь тәвчксн, зәрмснь эрсинь босхчксн, зәрмснь деевринь бүркчксн бәәнә. Зуг цөөкн улс шин гермүдтән орчксн, теднә сарул, өндр терзмүдәс солңһтрсн герл мандлад, эөвәр тедүкнд цац- гдҗ тусна.

Пүрвә гер талан өөрдҗ йовад, ниднин намр мод су- улһхар седәд малтад хайчксн нүкнд көлән алдг ишкәд, бүдрҗ унв. Толһаһинь эзлҗ йовсн тоолвр агчмин зуур тарад геедрҗ одв.

— Яһад унад одув,— гиҗ келәд, унсн ормасн босад,

бальчг болж 0дСц хоир һаран зЬргү бээ'сн хащан эрст

11

күрч арчв. Хашап иргәс пег нәрхн бура олҗ авад, терү- гәрн өвдгәи хусв.

«Зеткр болад көлән чигн хуһлад оркхмн чигн. Хойр һар деерән унсм сән болв, эс гиҗ хувцан кевтнь будх бнләв»,— гиҗ тер санж, бәәнә.

Пүрвә эврә гериннь һаза ирв.

Цаг зуур бәәхин кергт бәрсн шавр герин өмн хаҗуд, ниднин зунар босхсн шин бәрҗәх герин эрсмүд ода би- йнь нег кевтән бәәһә. Пүрвә эн эрсмүдиг кесгтән хәлә- һәд, харңһуд зогсв. Олн тоолврас көлтә толһань диин- рҗ одсн болҗ медгднә.

Пүрвә соньн җигтә заңгта күн. Нег юм ухалчксн х>ө'өн, терүгән негнднь һарһтлан оньдин тоолврта йовна. Ода бас тер. Шин бәрҗәх герин эрсмүдиг хәләһәд зогс- хларн, терүнә тускар санҗ бәәхмн уга. Түүг талдан то- олвр эзлнә.

Пүрвә чаңһ-чаң1һар ишкәд герүрн орв. Тоолвртан дегд авлгдсн учрар, үүднә деерк эркнд маңна!һан цокад авб. Толһань диинрәд одв.

— Ю-у, әәҗәнәв, толһачн хамхрҗ одва. Невчк бол- һахла яһдви?— гиҗ келәд, Пүрвән гергн Өлзәт өмнәснь босҗ ирв.

һазаһас орҗ ирҗ йовх эцгиннь ду соңслдад, тенд, талдан хорад, наадҗасн күүкднь дегц гүүлдәд һарч ир- цхәв.

— Бааҗа, намаг Бадм цоква,—тиҗ йисн гидг кө- вүнь зарһ бәрв.

— Бааҗа, Йисн мини машинә төгәг суһлад авч орк- ва,— болҗ бичкн йөвүн Очрнь уульңнв.

— Не, цааран йрвцхатн!—гиҗ экнь көвүдән хөрв.

Бийсән кеөжәхиг медәд Очр эцгүрн өөрдж ирәд, чи- рә талнь хәлөҗ гер-члв:

— Бааҗа, би чини 1өвр деер һарнав.

Пүрвә инәһәд, бичкн көвүндән бальчгта хойр һаран үзүлв.

— Чи унвчи, бааҗа?— гиҗ Очр сурв.

— Не чи юн гиҗ санҗанач?— бодҗ Пүрвә рөвүнәсн хәрү сурВг.-. ’

12

— Би унҗ гиҗ санҗанав — гиҗ, медәтә күн мет, ке- вшүнәр Очр хәрү өгв.

— Көвүм, чи, чик медҗәнәч. Сән көвүн.

Пүрвә фуфайкан тәәләд, бешин өөр бәәсн хадасяас өлгчкәд, үүдн хоорнд скамейк деер сууһад, көләсн Но­сам тәәлв.

Көвүднь гүүлдәд цаад хораһур орцхав.

Пүрвә нүр, һараи уһав. һаран арчҗ оркад, столии өөр сууж. йовад, үүднд цоксн маңнаһан бәрҗ үзәд келв:

— Хавдҗ оч кевтә.

— Согтула әдл йовхла, маңнаһан хавдах биш, нү- дән күн сохлхгов,— гиҗ 'Өлзәт залуһан гемшәҗ келв.

— Тана зөв,— гиҗ, «тана» гисн үгиг тодрха'Иар он- члҗ келәд, Пүрвә мусг инәв.

Өлзәт ааһсд хот кев. Тер эс медгчәр, дораһар залу талан хәләһәд бәәнә. Пүрвә ухр авч йовад, гергнәннь хәләцлә 3'өрлцв. Зөвәрт тедн нег-негн талан ширтлдҗ бәәһәд, Өлзәт түрүн эклв:

— Сөад нөөртән бийләһән күүндәд һарнач. Өдртнь толһаһан герин эркнд цокнач... Сәәхн иньг минь, юн болҗ одва?..

— «Аҗглхла аҗрһин бийнь кеелтә» гидг үнн чигн.

— Нанас нуух юн бәәнә, чамд?

Эн саамла, тер хорад бичкн күүк саатулҗасн ээҗ Кермн, Өлзәтин эк эмгн, бичкниг унтулад, дүүҗңгднь тәвчкәд, хот уудг хора тал һарч ирәд, бас столин ард суув. Эмгн күргнәннь чирәг кесгтән ширтәд хәләҗәһәд сурв:

— Ай, йүрвә, чирәчн цәәҗ оч, бии4н таасго болвза?

— Уга, ю келҗәхмт,— гиҗ хәрү 'өгәд Пүрвә тәрлкд керчҗ тәвсн өдмгәс нег зүсм авад, хотан экләд уув.

Дакҗ күн ду һарч бәәхмн уга. Өлзәт хая-хая залу талан гилс гиһәд дордһар хәләһәд оркна. Эмгн тагиг, ууҗ бәәх хотарн ик төр кеҗәх мет, күргән иигн, күүкән чигн хәләл уга, тәрлктә шөлән ухрар ууһад бәәнә. Өрк- бүл дотр нег юмн болҗ одень—эн хот уулһн деер мед- гдҗәнә.

Урднь эдн столин өөр нег иигн игҗ тагиг суудго било. Ээҗ Кермн ю-бис келәд инәлһх, Пүрвә үзсн, медсн то- отан цәәлһҗ өгх, Өлзәт черүдт зогсҗа1һад соңссн хам- ган шог 'һарһҗ келх,— мел цуһар инәмсг, наадсг болдг билә.

Ода? Ода цуһар, амндан ус балһсн мет, тагчг, хотан

13

уулдад, күн болһн тал-талдан тоолврта бәәх болҗ мед- гднә. Герин эзн залу күн тагчг бәәхлә, наадкснь бас терүгән дахдг бәәҗ. Тагчг бәәлһн улм-улм чингдәд, чив- чһсинь эрҗәх домбр мет болад ирв. Ухр тәрлк хойр хар- һсн әәһәс, герин эрст өлгәтә бәәх мисин зургта часин цоклһнас оңгдан дун соңсгдҗ бәәхмн уга.

Өлзәт урдкасн түргн-түргнәр залу талан хәләнә, зуг Пүрвә тәрлкәс талдан юмн орчлң деер уга гисн мет, терүгән хәлә1һәд, тагчг хотан ууһад бәәнә. Амндан авсн өдмгән цань уга оньгтаһар җаҗлна.

Пүрвә аш сүүлднь нүдән өөдән кехләрн гергнәннь хәләцлә зөрлцәд, күмсгнь чичрәд одв. Энүнә хөөн Өл- зәт тесҗ чадсн уга.

— Цааранднь игҗ бәәҗ болшго!— гиҗ келәд, герин эзн күүкд күн ормасн боев.

— Юн болҗ одва?— гиҗ сурад, Пүрвә бас босв.

— Юн болҗахиг эврән медҗәхшвчи?

— Не уурллго ормдан су,— гиҗ җөөлнәр келәд, инә- мсгләд, гергнүрн өөрдәд, ээмәснь дарад, Пүрвә Өлзәтиг бәәрнднь суулһв.— Өлзәт, чамаг ю келхәр седҗәхичн медҗәнәв. Су, күүндий.

Бийнь хәрү ормдан одад суучкад, эклҗ келхәсн урд, өмнән бәәсн тәрлктә үлдл хотан цааран түлкчкәд, стол деер унсн өдмгин үүрмгиг цуглулҗ авад, эркә хумха хурһд хоорндан имрәд, моһлцг кен бәәҗ келв:

— Өлзәт, нанд нег тоолвр бәәнә. Чамд келхәсн урд, би эврән сәәнәр ухалад, шүүһәд авчкхар седләв.

— Медә бәәнәв,— гиҗ Өлзәт урдаснь тааҗ келв.

Ээҗ Кермн теднә күүндҗәсн тоотиг эс соңссн бәәд- лтәһәр, хотан ууһад, тагчг сууна.

Пүрвә Өлзәтин келсн үгд инәв.

— Өлзәт, чамаг Күңкән Алтн Цееҗ гиҗ нерәдҗ бол- хмн. Юн чигн юмиг урдаснь әәлдәд медчкнәч.

— Чамаг яһҗахичн сохр күүнә бийнь медхмн болҗ Өлзәт бийдән зөв авб.

— Тиим чигн биз,— гиҗ келчюәд Пүрвә инәдгән уурв.

Зүн һарини хурһдар нигт үсән хоораң кев. Төгрг дүүрң чирәнь ухарльг болҗ одв. Наадк һарини хурһ- дар имрҗәсн едмгин моһлцган клеенк деер эркәһәрн дарад балцлчкад, гергн талан хәләҗ келв:

— Өлзәт, би чамд дала юм келхшв. Би бригад авхар шиидләв.

14

Пүрвән келен үг Өлзәтиг алң бол!һв.

— Энчн юн аальви?— гихәс оңгдан үг гергнь олҗ ча­ден уга.

— Керг тиим болҗана.

— Ахлачнрлаһан цүүгсн болхговч.

— Уга. Эврән тиим шиидвр авв. Мана балһсна тос- хлт түргдүлҗ өгх кергтә.

— Бн чамаг ю келхәр бәәхичн медҗәхшв.

— Цәәлһҗ өгхлә — медхч.

— Чамаг бригадир орхиг эрҗәх юн тосхлт болҗа- хмб?

— Чи түрүләд соңс. Государств мана тосхлтд икәр дөң күргҗәнә. Мөңг өгчәнә. Тосхлтин материалмуд өг- чәнә. Болв, бийчн үзә бәәнәч, тосхлт хашңгар кегдҗә- нә. Бидн хотл балһсан өөрхн цагин эргцд тосхҗ, босхҗ авх зөвтәвдн.

— Не, терчн медгдҗәнә,— болҗ Өлзәт залуһиннь келҗәсн үгинь таслҗ келв.— Тосхлт түргдүлхин кергт, мастер болдган уурад, бригадир орнав гидгчн юн шиид­вр болҗахмб? Терчн нанд медгдҗәхш.

— Чи, мини үгим бичә тасл. Мастер көдлсн йирдән сән. Нернь чинртә, олн күн чини һарт... Тер чик. Болв мана тосхлтд сән медрлтә, ик дамшлтта тосхачнр керг- тә. Тиим улс альдас авнач? Ода деерән шишлң школ уга. Тосхлтин училищ кесг җилдән дасхна... Медҗән- чи? Кемр би ард хоцрҗ йовх бригад авхла...

— Ард хоцрҗ йовх?— гиҗ сурчкад, Өлзәт урдкасн улм икәр алң болв.

— Э, ард хоцрҗ йовх бригад авад, тер улсд тосхл­тин эрдм даеххла, наадк специалистнр чигн терүнәс үлгүр авад...

'Өлзәт чиләлһ өгсн уга.

— Юңгад цань давад, ард хоцрҗ йовх бригад авча- хмбч?

— Чи Гаганова Валентина тускар соңслчи?

— Соңслго яах биләв! Өдр болһн радиоһар келәд һарналм.

— Хәрнь, тер күүнә үлгүрәр мана орн-нутгт делгү тиим җисән һарч йовна.

— «Керә, /һалу дураһад, уснд унҗ» гидг үлгүр бичә һарһ,

— ЯһаД уснд унҗахмб? Би эн тоотичн цань угаһар шалһад, тоолад авчклав. Негдвәр тер. Дакад болхла,

15

Өлзәт минь, хөләхнчн, әмтн ода чигн сарад, цаг зуур бәәхәр бәрсн гермүдт бәәһәлм. Тедниг үзҗәҗ зүркн яһҗ амрдмб? Уга, Өлзәт, чи медх зөвтәч, хувацх йос- тач. Би маңһдурин бийднь эрлһ орулҗ өгнәв, ард хоцрҗ йовх бригад даалһтн гиҗ сурнав.

— Би чамаг медҗәнәв, Пүрвә,— гиҗ келчкәд, Өлзәт ормасн босад, залуһиинь хаҗуд одад суув.— Буру гиҗ чадшгов. Зуг күүкдчн яахмб?

— Күүкд яахмб гисн?

— Шиңгәврчн баһрҗ одх. Яһв чигн ода авчах нег миңһн арслңгчн манд күрәд бәәнә. Тендән тиим мөңг шиңгәҗ чадш угач,— болҗ Өлзәт учран цәәДһҗ келв.

Эн үгмүд соңсад, ода күртл тагчг бәәсн ээҗ Кермн хаҗуһас күүрт орлцв.

— Әмтн кезәнәһәс нааран өөдән һархар седәд бәәһә юмн. Мана күн, гелңгәсн гедр хәрсн балдр кевтә, яахар бәәхмби? Анҗа бурхн минь, а, хәәрхн... Эн нег цөөкн зеенр минь яахмн болхви?— гиҗ келәд, ээҗ Кермн һа- ран намчлад, герин деед шуһу тал хәләһәд, шүтән уга бийнь мөргәд авб.

— Түрүн хойр-һурвн сард шиңгөвр ба'һ болх, түрү харһх. Цааранднь олвр урдк кевтән ясрҗ одх. Өөдән һарлһна тускд та, ээҗ, бичә зовтн. Көдлсн хөөн күүнә чинр, күч-мөлсн альд болвчн даргддмн биш.

— Терчн, ю хәәмнь, чик үг. Медә бәәнәв. Зуг эн му зеенринм гесн өлсәд одвза гиһәд зовҗанав. К«длдг күнь һанцхн чи, эдлдг улснь бидн, чама угаһар, долан улан әмнвдн. Гергнчн хуучта.

— Баава, та санаһан бичә зовтн. Кемр түрү болад бәәҗ гихлә, би чигн чидлән күрм көдлмшд орҗ чадхв. Залу күүнә зөрг хәрүлҗ болшго,— болҗ залуһан татҗ Өлзәт келв.

Гергнәни эн үгмүд соңсад Пүрвәд чидл немгдсн бо­лад одв. Өлзәтиг бийән дөңнх гиҗ тер сана билө. Тер чик болҗ һарв. Пүрвә суусн ормасн омгтаһар босад, гергнәни һариг авад, җеөлнәр таалҗ атхчкад, чаңһ- чаңһар ишкәд талдан хора1һур орв.

Наадндаи шүлтҗ бәәсн күүкднь эцгән үзәд, наадһа- сан хайлдҗ гүүлдҗ ирлдәд, энд-тендәснь теврлдв.

— Не, манахс оч хотан ууцхатн!— гиҗ Пүрвә теднд

16