— Намин? —• Маца йосар өврҗәнә.

— Давдна Басц гпдг залу, — Хохал икор адһҗахш, бәәдлнь ахрар, тодрха кевор кссг-кссгиг сергаж, йовх өцгтә, — ик баһасн Очкад заргдад, хөөгпнь хәрүлҗ йовсн болна. Когшн экнь хуучр- хад, кииркҗ шөл хәәнә. Цань арһ уга болхларн, Басц зәәсцгүрн ирнә. Зөв-учран күргнә, нег хурһ сурна, Тернь сүвәдән һаран туш­ен зогсҗадг болна, инәг-инәг гиһәд, амнь татхлзад бәәнә гинә.

— Бөдүн хөн яах?

— Бөдүн болхла, зәәсңгин зергәс, удм сән.

— Ха-ха, улм сән гинчи? — болад Очка зәәсң элк хатад инәнә. Генткн доран уурлад, нүднь һал асад, чирәнь хар күрцтәд одна.— Цуһар авхан, намаг шимхән меднә! Нег уралан кедг юмн уга! Мә! Мә! — гиһәд, Басңгиг чичәд, түлкәд көөчкдг болна. Гемтә экнь удл уга еңгрҗ. Тегәд дегд хордхларн Басң ду һарһснь тер гинә.

— Очка яһҗ амрава түүг? — болҗ Маца соньмсҗана.

— Амрашгоһар седлә, зуг зал.ус Басңгиг дахулад тецгс орад... Тегәд Басң заһсч болснь тер.

— Билгтә юмн бәәҗ Басңтн, — гиҗ Маца әврә таасҗана. — Ямаран күчр гидгәр келҗ:

Яа, дәрк, Очка зәәсң,

Яһсн хатушг зүркмб!.. —

гиһәд, шуд шөвг кевтә, шигдәд орад йовна, нам зүркнә экнд кү- рәд, менрүләд, басл күчр.

* * *

Маца, удан серсн бийнь, босхдан залхурсн болад, эвшәһәд, та- варлад, орндан көлврәд бәәнә. Асхнк нәр, би-дү сананднь орна: «Яа, дәрк, Очка зәәсң, яһсн хатушг зүркмб?» гиҗ давтад, йосар өврҗәнә, мусхлзад, толһаһарн нам нәәхләд авна. Түүнәс давуһар, иләр, тиим үзүртә кевәр келнә гидг хә-виз! Шуд...

Генткн үүдн хард-таш секгдәд, Булһаш орад ирнә. Маца ху- чаһан өргн талан татад, бийән дарн йовҗ, күүкн тал ширтәд авб. Тернь орн тусчкад, эмәһәд, нам яахан олҗ ядҗана. Чирәнь эвтә- кн, тиньгр, цаһан чирәнь өңгән гееһәд, бүтсн... Хойр хар нүднә- снь... Серглң инәдн цальград бәәдг хойр нүднь мел әәмшг...

— Юн болва, Булһаш, яһва? — гиһәд, Маца өндәһәд, тохал- дсн, ю келхинь күләсн бәәнә.

— Цаатн, Хохалын һаза нег гиигн тергн ирәд, орс хувцта хойр күн бууһад, герүрнь орҗ одва.

— Тегәд юунас әәвчи, Булһаш? — Маца элк хатад инәнә. Бо- лв дотран: «Хара йовдл биш», — гиҗ ухалсн бийнь, күүкнг төвк- нүлх саната, ууд авчана, — Күүнә кергәс ик юмн һазр деер бәә- хий, а?

— Тиим тергн... тиим улс... — Күүкн әәсн айстан яахв гихлә- рн, арһан бархларн, гүүһәд күрч ирсн, ода невчк төвкнәд, ичҗә- нә, — өмәрһә медгддг уга билә.

8. Бембеев

113

— Өмәрһә, Булһаш минь, Хохалчн чимк көвүн бәәсн... Кен түүг хәәдмб? Ода мел оңдан һара, — Маца күүкнд чирмәд, медҗ нов гнсәр маасхлзад оркна, — орс, хальмг уга, угатя, байн уга керглхнь нл.

— Та, Маца, одхшта тиигән?

— Бнйн?.. — «Одхм чигн бәәҗ, кемр мини кергәр, намас көл- тә тедн ирлдҗ йовхла, нөкд болх биш, харшлхм ил, болв.., Ма хонраг хоорндан өөрхн бәәхинь меддгнь лавта, тиигхлә юугинь саглхв? Эсодхла.эн күүкн ю санхнь басил, одх кергтә!» — гиһәд, дотрнь торлзад одв. — Би, Булһаш одх биләв, зуг... — Маца юн гнҗ келхннь олҗ чадлго, нүүхлзҗәнә, — босхм бәәҗ...

Күүкн медүв гисәр гекчкәд, чирәнь улаһад, күрңтәд, мел дор ормасн нурһарн үүд түлкн, һарад одв. Маца гүүҗ босад, хувцан өмсәд, һар-чирәһән буҗлсн болла, бийән ясад, белн болчкв. Те- гәд терз тал зогсад, хәлән гихлә, үзгдхш. Тиигхләнь, терзиг түл- кәд секн, толһаһан һарһад хәләхнь, Хохалын һаза тергн бәәһә. Эс медсн болад, энд-тендән харвхнь, гер болһна һаза күн... негнь ю-кү кесн болад, негнь аюдан һарад күрч ирсн, юуһар чигн һәәх- мҗ кесн, негнь күүкдән дуудсн, цуһар эврәннь керг-төрт авлгдсн бәәнә. Болв, эдниг негл төр: «Яһад? Юңгад?» — гиҗ, Хохалынд ирсн улс үүмүлҗәснь ил. Негнь соньмссн, негнь әәсн, негнь зов- сн, күн болһн тоолвртан даргдсн одад, керг эс олдхм биш, ю-күү- һинь медн гихлә, бииднь нам эвгәгдәд, невчк әәснь чигн күрәд, әрә доран торлдҗахинь, Маца медә, үзә бәәнә. Тегәд нег мөсл- сәр, «од, эс од — ашнь негн» гиҗ санад, арһул һарад йовна.

Хотна уульнцар, хойр талан мендлн гекә йовҗ, Булһашин гер- лә зерглм цацунь, цааһас, хаша дотрас ноха хуцсн болла, үүднә дораһур шувтрад, шар ноха һарад ирв. Мел дахлдн: «һалзн, би- чә, би чамагий!» —• гиһәд, хөрснлә урлдад хашан үүдн хард-таш делггдәд одв.

— Иим сәәхн ноха тиим эвгә шууга татдви? — болж. Маца но­ха тал заңһна. — һалзн гинтә?

— Оч йовнта? — гиҗ күүкн сурад, эмәсәр дорагшан хәләһәд одв. — Одтн гидгм, уурта, халуч... Зөргтә, әәхән медхш... Та нев­чк хөрн гиҗәнмт...

— Булһаш, та киидән зовҗанат, Хохалтн толһата көвүн, аю­дан ю-кү татад оркх уга...

— Ой, һарад ирцхәвә, — гиҗ күүкн чочад, хәләтн гисәр, Хо­халын тал өргәрн заав.

Орс хувцта хойр күн лавта, зуг негнь орс болхас биш, наад- кнь — хальмг, серглң йовх өңгтә, Хохалын һар атхад, менд келәд, салҗана. Көвүн мөрнә уя тәәләд, җолаһинь бел кеҗ йовна. Ирсн орс хальмг хойр тергн деерән сууһад, хальмгнь җолаһан авад, йовад одв.

— Үзвтә, — Маца һарарн заңһҗана, — һарлдсн ах-дү мет сал- синь?

114

— Аашна бийнь...

— Улм сән.

Хохал ирәд, Мацан һар атхад, Булһашин өмн картузан өргәд, гекәд оркна. Чнрә.нүдинь, бәәдл-зүсинь шинҗлхлә, ямр чигн со­нм; медгдхш, земгә серглң.

— Та хойр, — Хохал нег Булһаш, нег Маца тал ормаһад, алц болҗана, — чочсн, үргсн болен, өцгтн дегд акад... Заһсчнр кел- дгәр, «булң һатцас, буурха мишгәс әәҗ> гишң.

. — Нә, келн бә, дәкәд, хамдан шоглйа, — гиж, Маца келәд, Хохал тал хәләнә, — күн седкләр зовад, хүүв кеһәд, эврән чигн амр уга...

— Кен? Яһад? — гиҗ Хохал йосар ормаҗана.

— Бидн, —• гиҗ Булһаш Маца тал зааҗана,—йосар сүрдвдн... — Ода яһад?

— Яһсинь чамас күләҗәнәвдн, Хохал, — гиһәд, Маца хашан нргд кесн кердг деер сууна, — наартн хойрулн.

Көвүн күүкн хойр зергләд суув. Хохал саналдна, ду һархш. Келх гихлә — эклхш. «Эн хойр мууха эрт харһсмб? — гиһәд дот- рнь нег бичкн өтн иврҗңнәд, амр өгхш. — Бидн... Күләҗәнәвдн... гилдәд мууха юмсви?..»

— Ода яһад зовлң эдлгәд бәәнәчи? — гиһәд, күүкн эгзңнәд, нульмсан нам арчҗана. — Келхнч, юн улсинь, яһад ирсинь?

— Аа, — болҗ Хохал алмацад, хуухан мааҗна, — намар ах- лач кехәр ирҗ. Шишлң төр кеһәд...

— Өвәрц тергн, зүсвр улс ирхлә, әәһәд, яахан олҗ эс чадхларн гүүһәд, Маца тал одад...

— Унтулсн угалм, — гиҗ Маца шоглҗана, — бос гинә, йов, юн улс, яһад йовсинь...

— Юунас әәҗәхмб? Яһад?

— Цагнь тиим болхла, яһнач, Хохал минь? — Маца күүкн тал хәлән. — Булһашиг әл уга яһ гинәч. Генткн эс ирдг улс күрч ирх- лә, күн юмна түрүнд муугинь тооддг...

Хохал ә уга, дорагшан ширтсн, элсн деер үзгүд эрәләд бәәнә. Толһаднь: «Би, һәргтә адусн, эн хойрин тускар мууһар тоолад, ха­рд авад», — гисн ухан. Тиигх дутман көвүн ичнә, улм шухиҗ, элс эрәлнә.

Күүкн ду һархш. Маца чигн Хохалыг адһахш. Үүнә дотрнь, то- лһаднь, тоолвр ахлҗ, келхәс урд, бийнь биидән тер хамгиг йил- һҗ авхар бәәдг биз? Хара эс ирснь — ил. Тиигхлә, заһсчнр кел- дгәр «гилвслх кергтә», талданар болхла,умш-умшар йилһәд, түүх, чиңнүрдх...

Хохал шинкән босад, цәәһән ууҗ суула. Генткн «орҗ болхий?» гиһэд орсаһар келсн болла, үүдн секгдәд, хойр күн орад ирнә... Көвүн ормасн босад, мендләд, уралан һарад суутн гинә, цә кеҗ өгнә. Хәләхнь — хара улс биш: хувц-хунрнь, өңг-зүснь, арһта һар, ахлдгудын иҗләс. Мек-тахнь мел ил, чирәднь бичәтә, инәсн инә-

115

днь, кер-кер гпһәд, шуд суусн суудлнь, нисәд һарн гилдәд... Зу_Г яһад прснь медгдҗохш,

— Цә уутн, — гиж Хохал ааһс тал заана.

—• Хар уга седкләр йовхла, халун цәәлә харһна гидг эн, — бо- лҗ хальмгнь келәд, уралап сууһад, ууна. Орснь, кирсләд мөргчкәд, ааһта цәәг авад амсн, хәрү тәвн, хансан медүлҗәнә, хооран суу- на.

— Мана цә таасҗах бәодл уга, — гиҗ Хохал мусхлзад, орс тал хәләнә.

—■ Уга, энчн, көвүн, хальмг цәәг хаһртлан уудм, — гиж хальм- гнь ннәнә, — цадхлң болхугов. Орс улс, манла әдл биш, хотан батлад йовдг, өрүн чикҗ-чикҗ һарсн, тегәд... Энчн кенинь медн- чн? Тарбеевск салгнн залачин эркн нөкднь. Яһад ирвә гиҗ юңгад эс сурначи?

— Бнитн, ах, хальмг авган алдад угав, — Хохал бас нег мус­хлзад авна, — ирсн гиичд цә кеҗ өгх, кемр амрх, хонх болхлань ор ясҗ өгх зөвтәв, зуг яһад йовлач, альдас гих учр намд уга. Бнйнь келәд бәәхугов.

— Зөв, зөв, — гиҗ цаадкнь немҗәнә, — хәрнь, чамаг әвртә нәрн, цөстә, үгтә-күүртә, һольшг көвүн гиһәд, икд чигн, баһд чигн тегш таасгддг тоомсрта гиһәд, әмтн келәд бәәхләнь, мана эзн йо- вулла.

— Намий? Мууха күчр кевәр магтсмб? Кен? Яһад?..

— Мана ирдг, дү көвүн, учрта: чамаг плотовой ортха гиҗ кел- хәр ирвдн. Үн-шаңгинь, эзн келнә, үгдән багтхла, нәрдүлшгов гинә. Зуг зөвән өгтхә гинә. Хар хәәс эргҗ, хаш чанҗ, хамг тоотын зарц болҗ гүүснь болх гинә.

— Намий? — Хохал йосар өврҗәнә. Орсин келснднь биш, кел- нднь. «Мууха үүсрт уга хальмг келтә юмб? — гиҗ дотран санҗ сууна.—Нам мана эн хальмгас давҗ тусад, әмтәхн келтә бийнь!»

—• Зөв гихлә, — нөкәдүр күрәд иртхә гил.ә, — гиж, орснь кел- җәнә. — Хәрнь тер, Хохал Манжиевич.

— Көвүнә чирәнь чингдсн болад, махмуднь ирвлзәд одна. Энүг хей, бирд, шулм, чөткр гилддг, генткн Хохал болчкад Манжиевич гихлә, цуснь көлин тавг талас өөдән хагдад, халу дөргәд оркдгнь тер.

— Ханҗанав гитн, ухалх кергтә, гилвслх...

— Юугинь гилвслнәчи? — хальмг орлцҗана. — Чамд Савва Матвеевич улан амарн келҗәнм.

— Ээ, — гиҗ орс сана авсар немнә, — конторт нама суртн — Савва Матвеевич Хитриковиг.

— Эсклә намаг... Сальктын Хавал гиһәд, цуһар меддм.

... Эн хамг Хохалын толһад торлзад, санан-седклинь эзлсн бәә- нә. Көвүн тиим зәңгд байрлҗахш, хәрнь, учр-утхинь олхар седж, басл чигн чирмәнә, дотркан уудлна, зуг болҗ өгл уга генүлнә. Те- гәд өөд өндәһәд, Булһаш тал хәлән Мацад келнә:

116

— Салпш Э111 бпйнь эркп иөкдпрәи плгәҗ, ирҗ плотовой ор гпҗ. \н-шаңгинь үгдәи багтхла, нәрдүлшго чигн.

— Тегәд юн гпвчи?

— Гплвслх ксргтә гпвүв.

—■ Чнк, — гпҗ Маца дөцпв. — сәп гидгәр гилвслх кергтә, ха- ра бит йовдл.

— Түүгинь эврәп чигн мсдә бәәпәв. Та гиһәд, Хохал Манжие- впч гнһәд, тсңкәп уга.

— Дсвскрнь җөөлн, зуг кевтхд хату гиж. орсмуд келдг эн бол- хугов, —■ Маца пнәмсклнә, — чамар, чинп һарар нег юм кехәр, күцәхәр бәәхнь нл. Зуг юугипь, яахар бәәхинь медсн болхнь.

— Хе, Хохал, тегәд, юмб? — Булһаш бас инәмсклнә. — Эн- дүржәдг эс болхпй? һанцхн Хохал ю кедмб?

— һанцхн бпш, Маца уха туңһасар келн бәәнә, — ухата, кел- тә-амта, тоомсрта, таньлта-үзлтә, терүн деерән, земгә сурһульта... Үүгәр дамҗулҗ наадксииь һарт авхар эс седҗәхнь? Соңсҗахнь, тсндчи салга көдлмшчнр зөвәр аальлдад, эзнә үгәс һархдан күрәд бәәнә гилә.

— Аа, — Хохал аман бәрҗәнә, — хәрнь, «икд чигн, баһд чигн тегш таасгддг тоомсрта гиһәд, әмтн келәд бәәхләнь мана эзн йо- вулла» болад, одак хойр дегд келәд, кевшәд бәәвлә. Үүг намас үзхәр седҗәхугов! — эркәһән хойр хурһна хоорндаһар булталһ- жана.

— Уга, Хохал минь, бичә адһ, — Маца көвүнә өвдг деер һаран тәвәд, чирмәд оркна, — гилвслх кергтә. Миниһәр болхла, зөв өгх кергтә. Чи көдлмшч хармудыг хулдхар биш, харсхар одх зөвтәч. Кемр түүгичн олн медхлә, түндчн әмтн иткхлә — чамас күчтәнь, чамас давхнь салгт уга. Кемр тиигәд, цуһарн негдәд оркхла, чи, дотрнь бәәх күн, эзнә ааль-җиилиг кевтнь медн гиҗәнәч, яахла сән болхиг, яахла му болхиг йилһәд, цаглань цәәлһәд, өгәд бәәх- лә, эзиг биш, оларн эрлгиг чигн эврә кеһәд, нуһлад авн гиҗәнәт. Тер чидлинь әмтнд медүлх кергтә, иткүлх.

— Эзн яахм?

—• Эзн, ода деерән, бас иткҗәг, чамар дамҗулҗ әмт залхдан, тедниг даҗрхдан... Урдаснь юн дала юм келхв, бән сун бәәтлчн, эврән үзхч, медгдәд бәәх. Зуг саглх кергтә, болх-болшгод дегд орлцхм биш, дораһар тиигтн гиһәд, селвг өгәд, заачкхла, залус бииснь кеһәд бәәхгов. Чи теднә чикнь, нүднь, толһань болх зөвтәч.

— Тегәд, кезә йовхмб? — Булһаш Хохал тал хәләнә.

— Нөкәдүр өрүн...

— Кезә ирхмчи?

— Эс көөгдхлә, намрлад...

—• Дала мөңг болһад, дам-дам дамшлт авад, намртан ирх- ләнь, — Маца көвүн күүкн хойр тал хәләһәд, маасхлзҗана, — ху­рм кехм, а?!

— Басл келнәл эдн, — гиһәд, Булһаш босад, хашур орв. Маца

117