көдлмш гндгәс эс әәдг күн. Лрвп тавта-зурһатаһасн авн әмт да- хад тецгс орад, һола шүүгүлд йовад, салгудар көдләд, өнчн бийнь кснәс чпгп дутл уга, мууһан күүнд медүлл уга, эркн залуһин тоод орчксн... Экнь гихлә, көвүнь иигж. түргн төлҗҗ, әмтнә ээмд күр- снд, гесән теҗәх бпш, өрк-бүлән асрдг болснднь ханҗ, йир бахт- на. Икчүд цуһар келцхәнә, таасна: «Хәләхнт тер Хохалыг, яма- ран?!> Булһашт болхла, тер хамгиг соңсхнь, бийинь буульснас, бнйпнь магтснас давуһар таасгдна. Тиигх дутман күүкнә дурн улм өснә. Бичә ухалс, бийнь намаг керглҗәхшлм гисн бийнь, болхш. Келхд амр болхас биш, кеһәд хәләлч! Ухан седкл хойр мел түңгәр дүүрң. Унтхла — зүүднд орад, кевтхлә — хойр нүднд үзгдәд, амр- даян уга. Дурн болхий? Аль санам зовад, харм төрәд тиигәд бәә- дг болхий?

Хохал күүкнә тиим седклиг альдас меддмб? Күүнә зүркн —кү- др хар авдрас чигн даву гидг. Секәд, юн дотрнь бәәхиг, юн угаг меднә гидг күчр. Тер хоорнд Булһаш хойр суулһан дүүргәд, үүр- әд һарн гиҗәхнь:

— Булһаш, невчк түрд гиһич, — болад, хулсн-зегсн талас соң- сгдад одв. Цааһас Хохал һарад ирв.

— Ой, чи бәәҗлмч, — күүкн маасхлзад, улаһад одна, — гент- кн чочаһад, бийән күн дуудхла, алң болвшв... Яахар, Хохал?

— Мә, Булһаш, әвр әмтәхн, — гиҗ Хохал күүкнд соһаг өгч йовна.

—• Соһагий? — Күүкн элк хатад инәнә. — Көвүд күүкдиг бал- һсна балта-шикрәр тоона гидг, чи намаг зегснә түңгәр... Ханҗа- нав, Хохал, седклдчн...

— Зогсҗа, Булһаш, — гиһәд көвүн хуух күртлән улаһад одна, —■ мә, авад хәр... — Келкүрәс татад, хойр баахн сазиг неҗәдәр суулһднь тәвәд оркна.

— Биидән тегәд үлдәвчи?

Хохал келкүрән өргнә: ик чигн сазн һольлзад бәәнә.

— Оо, — күүкн утар татад өврҗәнә, — дала заһс бәрҗлмч!.. — Дала гини?

— Одак өгх болен соһагчн яһла?

— Эн бәәнә, мә...

Булһаш соһаган авад, йовад одна. Хохал ардаснь хәләһәд үлднә. «Наадан, зооган кеснь ил, — гиж. көвүн ууртан бүтнә, — би дуран түүнд өгәд.. Сарвлзад гүүһәд йовхар, суухн яһна, бийән эс меднә гидг».

Дор ормдан Хохал сөгдәд сууна, кедү зовх, энрх хамгиг, кецү- күчр тоотыг санна. Эцкән өңгрсиг тодлна. Нег дәкҗ күрәд ирхлә, бааҗань әм-шир уга, ялдаһад кевтнә. «Мөрн ишклҗ, мөрн...» — гилдәд, ирсн әмтн шимлдәд бәәлднә. Болв кесг болад: «Байн уур- лад, һасар шивсн, тернь цохлань харһад, мел дор ормдан әмнь һарч», — гисн зәңг һарч ирв. Зуг кенз көвүтә эк, усн-цасн ууляд,

7. Бембесв

97

хөвдән һундхас бнш, ю ксх бәәсн? Кен терүг соңсх? Кен терүг татх гинәт? ^г

Генткн ээм деернь һаран күн тәвсн болв.

— Юн ик зовлң харһад одва, көвүн?

Хохал өсрәд одв.

— Мендвт, ах! — гиҗәнә.

— Менд, менд... Мини нерм — Маца...

— Хохал...

— Хәләһәд бәәхнь, земгә болһамҗта көвүнч, Хохал. Тегәд ми­ни келхм, зүсн-зүүл тачалта тоолвр толйад орхла, бийәсн холҗу- лад кө. Эсклә терчн эмәл тохад, мордад авчкдг заңта. Намаг хәләхнчн, йоснахн басл чигн амим хазарлхар, көлим тушхар, дее- рм зәәдңнлхәр седсн бийнь, даргдсн угав, нам өкәс гиҗ нуһрҗ өгсн угав.

— Таниг, Маца багш гиҗәли, — Хохал чирә талнь ширтәд хәләҗәнә, — тиигхлә батар һазр ишкҗәдг болхуговт.

— Уга, Хохал, чини чигн, мини чигн ишклһн гидг нег ижл, эдл- дән, әрә торлдҗанавдн... Йосн ода чигн бөк...

Маца нурһарн Хохалын чигә, әрвҗән уга махльг, тегәд зөвәр бат чиирг болҗ медгднә. Хо-цаһан гим, сээхн чигн чирэ деернь нигт хар күмсг йилһрәд, дорнь хойр хар нүднь һал асад, шатад бәәнә. Минь ним хәләц үзә бәәҗ, худл келнэ гидг беркл эс болхнь гихэс.

— Далвңгас ирҗ йовнав, школ сурҗ одлав, — гиж. һундсар саналдҗ, Маца келҗәнә.

— йовһарий? — Хохал эс итксэр багш тал ширтэд одна. Те- гәд, хойр башмган ээм деерән көндлң хайсн, шалвран һуйдан эв- ксн, көл нүцкн Мацаг үзчкәд, үүнә үгд худл угаһинь иткнә.

— Тана селәнд школ секх зөв сурхла, нутга ахлач Павлинов юн гивә болһнач? «Хальмг көвүдиг ю кеҗ сурһхв? Ки, теднчн нам плотовой чигн болҗ чадшго. Тавн, арвн күртл тоолдгиг тагтан да- сх, түүнәс үлү мөңг тедн болһн гиҗәхш!» Тиим күн мана хөв-җир- һл медҗ зална гидг! «Хальмгуд мал хәрүлхдән йир һавц, зуг ма- лыг тоолад керг уга, зүслхлә болад бәәхгов, тиигхлә, сурһуль нам дәәсн...» — гйнә.

Маца тагчг болҗаһад, санандан орсиг илдкҗәх мет, экләд кел­нэ:

— Учрнь гихлә, әмт сурһхасн әәнә гидг тер. Кемр тоота күн невчк сурһульта болхла, багшас йир давхш. Намаг хәләлч, школ уга багшиг, тегәд багш гихви?

— Та, Маца, яһҗ багш боллта? — гиҗ Хохал соньмсна. — Удандан сурсн болхуговт?

— Ода юн гихв?.. — Маца атхр хар үсән адһҗ хооран кеһәд, Хохал тал ширтэд авна. — Чи нам тал хәлән бәәҗ дотран сан- җанач: «Ямаран хөвтә күн эн — хувцнь кеегә, бийнь гихлә, халун һаңһд шатҗ, малын ард даххш, хаврин экнд теңгсүр орҗ, хату

98

үүлтә заһс көөлдхш, хот-хувцнь тав. Ахрар кслхнь, байпас тату бнш. Бинчн, Хохал мпнь, шинкән хөр күрч йовнав, кедү юм үзвә болһнач? Эцк, эк уга өнчн көвүн, икәр өгснднь — хонад, баһар өгснднь — үдләд, тиигәд тенә-мона йовҗ, Далвңгин школд орад... Зунар, сурһулпн җил төгсхлә, көвүд хәрлддг, намд, муульта күү- нд, оддг һазр уга болдм, хәрнь, үүрмүдм хайдм биш. Хөөннь Әәдр- хнд гпмназьд орад, сән улсла таньлдад... Кесг соньн, чик хамгиг намд тедн заасн, тер заагт ах төр гиҗ — олн-әмтндән дурта бол- хиг дасхснь йир хәәртә. Болв, тер тоотар иамаг гемшәҗ, Далвң тал хәрү тууһад, энд ирхләм Павлинов улм чаңһаһад, нааран көө- снь эн.

— Туугдад гинтә? — болҗ, Хохал йосар өврҗәнә.

— Ээ, — гиһәд, Маца гекчкәд, болв Хохал тал хәлән сурна: — Чи олн-әмтн иим зовлңта, түрү болдгт кен гемтәв гиж, йир кезә болвчн ухаллчи? Зәрмнь шуд өөкәр пилгәд суухла, наадкснь нур- һлҗ хар цәәһәс талдан хот уга. Яһад тиим болдв гиҗ сандвчи? Келхд, чи биичн юңгад иим түрүд бәәнәч? Наадк улснь ямаран? Тадн хойр көлән цухлчкад кевтдг болхла, учр оңдан. Шуд үкәд- тасртлан көдлнәлмт! Хара бәәх Мөңк-Увшахн ямаран? Тадниг зарчкад, тешкәлдәд, яахан олҗ ядҗаналм. Юңгад? Ухалх кергтә, Хохал, ухалх!..

— Ухалв, эс ухалв, негн, — Хохал саналдна, — мел тедн зөвтә.

Маца, Хохалын ээм деер һаран тәвәд, келнә:

— Толһаһан өрг, көвүн, бичә һудыһәд бә.

— Зовлң, түрү дархла яһнат?

— Даргдл уга бәәх, — гиһәд, Маца маасхлзна, — һудысн күзүн деер мордхд эвтә болҗахинь ухал. Цаачн, мана сә хәәҗәх улс хара биш. Зуг теднд дөң, нөкд болх кергтә. Тер төләд, Хохал минь, ю-кү дасх кергтә, келхд, хариг цаһанас йилһдг болх. Чи, Хо­хал, завта, цолта болхла, орад һарча. Күүндҗәхм...

— Манат орхм болвза? — гиҗ Хохал багш тал хәләнә. — Эн нет саз бәрсн, әврә юмн, чанхм. — Көвүн келкүрән татад, заһсиг уснас һарһад авад ирнә.

— Оо, — гиҗ Маца өврнә, — иим тооврас зулҗ болшго.

Тегәд Хохал серәһән ээм деерән авад, заһсан иштнь дүүҗлсн йовҗ йовна. Сазна сүл һазрар чиргдсн, Маца цань уга гидгәр ба- хтн һәәхсн, дахҗ йовна.

* * *

«Көвүм мууха удҗ йовна?» — гиҗ ухананнь өңцгт торлзм ца­цу, Өлзә зегсн ширдг деерәс адһҗ босад, хооран, һол тал һарһгд- сн терз тус одад зогсна. Аашсн Хохалыг үзж.әнә. Ик чигн сазиг салдалһад, серә деерән үүрсн — сүүлинь һазрар чирүлсн йовна. Өөрнь зүсвр күн дахҗ. Хәләхнь, хоюрн йпр таарч йовцхана. «Зог- сҗа, кен болва эннь? — гих хоорнд, таньгдад бәәв. — Әә, одак шин ирсн көвүн бәәҗлм, багш чигн гилә. Зуг хотна ахлдг келсәр

99

болхла, балһснд багтл уга көөгдҗ ирсн, онц хәләврт, гетүлтә бэәх күн чнгн. Акад юмб? Зүсн-зүркәрп чигн, өцг-бәәдләрн чигн, әмтнд һәәлгдх күн бншл. Лавкд нег харһсн, йир һольшг, ухата, болһам- җта, төвшүн, бод гпсп көвүн болҗ медгдлә. Тиим күн нам хаҗһр һарһна гпшго. Мана хотна ахлдг нам амндан орсарн му келәд кевтнә бнши. Садһднь од, бийән хәләхн яһна!»

Удсн уга, һазак үүдн хард гиһәд, Хохалын дун соңсгдсн болад одв. Өлзә көвүһән ю келсинь сәәтр эс медсн бийнь, шуд дор ор- масн сарвлзад:

— Аакчн. Хохал минь, энд йовнав, — болад, гүүхин нааһар гишң һарад ирв. Хәләхнь, сиинцин тал дунд ик чигн, алтрсн шар сазн, шуд ялдаһад гимәр кевтнә. Өлзән хоолднь бүлктрсн болад, захнь уутьрад, кинь давхцад одв. Көвүнь өсәд, йоста залуһин ээмд күрснг медсн экин байр өргмж. хойр чееҗднь тееглҗ, хойр нүднәснь нульмс һарһад, зөвәр түрәһәд бәәв. Түүгән Хохалас нуухар, хәр көвүнәс нег үлү, басл чигн бийән хөрәд, эмкәлднә, зуг болҗ өгчәхш: муульта нульмсн күч өгхш.

Хохалын байр келәд керг уга — хойр нүднь һал асад, гилвкәд бәәнә. Тегәд чигн экиннь нульмс үзх биш, нам аңхрсн уга. Хәр кө- вүн Өлзәтә мендләд, гекәд оркв, болв хойр нүднь бас сазнд туссн, земгә өврҗәнә.

— Аака, чанх кергтә, — Хохал маасхлзад нер уга, — гиичиг тоохм...

— Әвртә юмн бәәҗлә, әлд йовсмби? — гиҗ Өлзә чигн көвүнә байриг йовулҗ өгчәнә. — Герәд ортн хоюрн, цә бәәнә, белн. Би үүгитн, үүд-түүд күргл уга, эд-бод кечксв.

Хохал Маца хойр һар-нүүрән уһаһад, герүр орцхав. Өлзә на- ца гитл заһсиг гилвсләд, толһа сүл хойринь тәәрәд авад оркв. Да- рунь хойр әңглчкәд, нег өрәлинь керчм-керчмәр утлад, нерчкәд, наадк үлдсиньярад, далһа савдтәвәд, давслҗана. Заагарнь: «Яма- ран әвртә заһсч гинәтә! — болҗ көвүһән магтҗ, байрлна. — Мел одахн күртл шалвр уга гүүҗ йовсн Хохаласн авчатн!»

Тегәд, һурвн җил хооран болен юмн сананднь генткн орад, басл тодрха: Хохалнь әрә арвн тав күрсн болвчн, әмт дахад, теңгс орх... Хар өрлә босх, залу болад, мөңг олхар һарад йовх...

Өлзә басл чигн хувц-хунринь нәрдүлж, шинҗләд, хаһрхаһинь хатхад, халаслад, товч-бүтүһинь бүрткәд, батлад, бичкн хошинь чигн күчр гидгәр дигләд бәәнә. Яахм билә, аакнь өөрнь йовн ги- җәхш?

Сөөни өрәл давад зөвәр болчксн, нөөрнь күрәд, эвшәһәд ир- нә. Шам чигн, улм герлнь ядурад, һолң-һолң гиһәд бәәнә.

—■ Энчн бас үкхәр бәәх кевтәм, — гиж. Өлзә мусхлзад, хуухан маажна. — Нә, иигәд кевтв гиҗ гем уга. Өрүндән эрт босҗ, көвү- һән йовулх кергтә.

Өлзә шаман унтраһад, хувцан тәәләд, орндан орсн болла, шуд сарсаһад одна. Удхш, зүүд нам зүүдлнә:

100

Шулм-эрлг болхдан шаху чигн, бийнь мел ноосн. Хойр нүднь оңһасн, хуучн худгнн йорал гнм, шүднь ярзалдад, чикнь сертәл- дәд, дегд әвд бәәдлтә болна. Сарсхр өврәрн хойр талан ольхар седсн, савһр сүүләрн хойр талан шавдн цоксн...

— Көвүһпчн, ээ, көвүһичн авхар йовлав, — гиснь, көндә бочк хәңкнсн кевтә, күңкнәд одна. — Ялчан кехәр, зархар...

— Кембчп? Юмбчп? — болҗ Өлзә ормана, һарарн саҗад, хойр талан селн нульмна. — Көвүһән чамд кен өгдмб? Яһад?!.

— Өгшв гнни? Ха-ха-ха, — гиҗ эрлг элк хатна, амнаснь һал цәклҗ падрна.

— Өгшив! Өртә бишч, яһначи?!.

— Өгшив гиҗ үнәр келнчи? — эрлг альхан сарвалһад, араһан тачкнулад, шилвкәд одна. — Өргәд авхла яһначи?

— Яһначи гисн?! — Өлзә сүрдҗәхмн уга, бәәдлнь шуд бәрлдәд меднәв гисн, тиим. — Экәснь үринь булаж, авхар седдг эргү эрлг болхдан шахуч. Экнь әмд йовҗ, үрән булалһна гидг хә-виз. — Те- гәд, көвүн талан улм өөрдәд, хальчлад зогсхар седхлә, хурлд бәр- гдмр хурдлад өмннь һарад оркна.

Өлзә тиигхләнь әәҗ цухрл уга, шуд дәврәд, хооран һарһхар седсн, шүүрәд, татад оркхла, дәрк, дәрк, — мууха му заята, җиг- шүртә ноосмб?! — һарлань ширвлдсн болад, Һал асад одна. Эрлг эн хойр йосар һар бәрлдәд, ноолдҗана. Өлзә басл әмндән күрч, бәәсән һарһҗ, теслцҗ йовна. Зуг чидләс чидл давад, зута чилмр диилх талан һарад, савһр, матьхр, сарсхр һармуднь таг атхад, зө- вәр муурдулҗана. Хәәкрәд, ор дарад, чишкәд, яһлалад, хажуһин улс дуудн гихлә, му заян, хоолнь таг, әрә шиикнәд, дун төрүц һарчахш .

«Ода яһдмб? — гиҗ Өлзә ууртан бүтсн, хамг күчән кевтнь нег кеһәд, хойр көләрн девсн тиирнә. Эрлг, һар алдад, элкән теврәд, эдүкн одад тусна. — Эс келвә гивзәч, иигәд әрл, эсклә би ча- маг!..»

Шамдад, босх хоорнднь, шулм шагшрад күрч ирнә.

— Эсклә яһнав гинчи? — Элк хатад эрлг инәнә. — Эн яма- ран?!.. — Экин өрчд утх зөрүлнә. — Өгшв гиҗ үнәр келнчи?

— Алхла, авхас бишч, әмд йовҗ — уга! Арвтан, арһта болҗ, аакнь өгш угав. Күгдләд, утхинь шүүрлдәд, булаһад Өлзә авна, күчр нооста өрчднь күчтә кевәр шан бийәрн, чишкәд, серәд прнә.

Харңһу — нүд чичм, харалта эрлг әрлсн, хувцнь гихлә — усн, хулһн болтлан бийнь көлрсн... Зүүдән санчкад, зүркнь ишкрәд, шүднь таш-таш, махмуднь дал-дал гиһәд, келәд, керг уга болна. Хойр талан түргәд, холар җахн-җахн йовхинь эрҗ, ээҗ-аавпннь сәкүснд зальврж., көгшн Чагчвдан мөргҗ, эрүл-дорул, чик-чилгр йовхиг мөрәдҗ, эрнә...

... Хохал Маца хойр неҗәд шаазң цә уухас биш, заһсн болхпг куләхм гисн, ю-бис күүндлдәд сууна. Теегнг эргәд, балһсар йовл- дад, теңгсәр орад ирцхәнә.

101

— Чи, Хохал, һурвн соргт йовсн күн, тецгсин ааль-җиилиг тең- кән уга гпдгәр меддг болхуговч? — гиҗ Маца соньмсҗана. — Би теңгс көвәд һардг болвчн, теңгсии иргднь нам одад угав.

— Арһта күн өөрдх чигн керг уга, — болҗ Хохал саналдҗана, — әмтнә туульд, түүкд, дуунд орхларн сәәхн болхас биш, цаадк- наадкннь тавлад медснд, җилвтх юмн түүндтн уга. Тер учрар заһ- счпн жлрһл гпдгтн дүңцүләд келхлә, гилвсн мет: өңг һарад, алт- рад бәәсн бийнь, өңгәр өгч гилә, күн авшго һара зөөр. Заһсч мөң- гнг теңгснн йоралас утхад шуд бәәвчн, хавтхнь кезәчн хоосн, бии- днь юн чигн күртдг угань ил. Юңгад гихлә, эврән бәрәд, эврән авч одад, эзнд өңгәр гишң өгчкәд, өмнк кевәрн дөзин дөз: гесән татад, бүсән чаңһаһад... Кедү әәмшг үзнә, кедү күчр-күндлэ эп харһна? Бн тер тоотыг үзәд, һарарн бәрхләрн оч медхәс биш, тнпм гиҗ нам уханам өнцгт уга билә. _ч

Маца мел ам аңһахш, йир оньган өгч соңсҗана. Заагарнь: «Эн- чн шуд белн күн бәәҗлм, цәәлһвр кеҗ, иигхм-тиигхм гиҗ эвләд керг уга», — гих тоолвр дотрнь орад одв. Тер бийнь Маца нег чигн үг келҗәхш, ю чигн сурждхш.

Тодлвртан авлгдсн Хохал, нег кииһәр дегтр умшҗана гихм, зогсхан медхш: — Түрүн соргм өцклдүр болен болна, йир мартг- дхш. Зольвн одмнд бииднь намаг даалһсн, би энүнлә хамдан эрй- үшкд йовнав. Мана Малзанка авч ирәд, Бахтемирәр орулад оркв. Салькн уга болсар йир төвшүн. Хойр җилк, хаһрха бортх кевтә, үләгдхш. Болв эрйүшк земгә хурдлад, кесг күнд-күнд савмуд кү- цәд, давад йовна — эннь урсхулын күчн.

Ижлин бахлурар орад ирвдн. Үрглҗләд, җириһәд, басл сарул. Зуг кедү ке-кеемсг, сән-сәәхн болвчн, тер хамг мини нүднд үзгдҗ, оньгим икәр эзлхш. Учрнь гихлә, намд, әдл залу гиһәд, эрйүшк залх зөв өгсн, би, тегәд әвртә даалһвриг сәәнәр күцәҗ, әмтнә ит- кл дам уга болтха гиҗ чирмәсн йовнав. Ташр талдан савмудла урлдҗ, теднәс өмн һархар би дотран сансн, басл эвинь олхар седнәв. Зуг салькна чидл урсхлын күчн хойриг чадмгар авлцулж. жилксәр дамҗулҗ эрйүшкд күргҗ, түүг хурдлулна гидг, амр төр биш болҗ намаг генүләд, зөвәр муудм орад бәәв.

Тегәд теңгсүр өөрдх дутман седкләрн адһад, «ямаран билчи?» гиҗ күләсн бийм, терүгән кенд чигн бичә медүлс гиһәд, цань угз чирмәҗ, сүл бәрҗ йовнав. Нег үлү Зольвн магтчксн: «Эн көвү- нәнтн залмҗ, манахс, дегд земгә, хәләһит кедүг ардан хайсинь»,— гичксн, басл бәәсән һарһх кергтә болҗана.

Түрүн сөөдән нүдән мел харһулсн угав. Дор кевтнәв. Секатә цоцхар үрглҗ хар теңгр, энд-тенд гнлвксн оддудлаһан үзгдәд, үлдэд йовна.

Хойр талм сүрклдәд чигн бәәнә, зуг мини нөр күрхш. Эрйүш- киг Зольвн бийнь залсп, земгә хурдлсн, гүүдлән эс баһлснь пл. Тиигҗ йовад эргсн болад, шуд хольврн алдад одна. Би босад гүүнәв, цоцхар, зурмн кевтә, өрәлдәд һарсн, һәәхнәв. Зуг харңһу 102

таг-сохр; нигт хулен, зегсн эре кевтә үрглҗләд, бүтүрәд харлна, нань юн чигн үзгдхш.

Өр шарлад, нарна түрүн герл мана бичкн каютар орҗ ирсн, дотркннь һәәхм;әнәв. Чавас, мууха күчр уутьхн юмб? Салм дөгд хойрин үнр күчр, хамр авад, толһа эргм. Тиигчкәд, юн эс кевтнә? Ордер, ааһ-сав, хәәсн, мишклсн хот-хол, җахр архлдг арһмҗ, зүсн-зүүл кирвтн, кец, деесн, төмр-төңк болн нань чигн үүрмг-заа- рмг юмс... Нег булңгинь кевтнь дала гөлм-урх эзлсн, теднә деернь хоңхта гарма залрсн, эннь — Әдән, болв үүгән цуһар энкрлҗ, «седклин сергмж)» гилдцхәнә.

Нарн девшәд һарч одсн, хулсн-зегсн хатярдад, зөвәр уудсн болад нрв. Бидн цуһар деер һарлдсн, өрүни хотан уулдҗанавдн. Теңгсә зокалар — хатасн хадриг хар өдмгтәг идчкәд, агта хальмг цәәг ардаснь ууҗанавдн.

Тегәд, Зольвн босад, намд келҗәнә: «Ааһ-саван хура, уһа, та- дн, көвүд, чис авцхатн». Тиигн гихнь, маниг хотын дая буслһад, бурлда бәәтл, салькн зогсад, таг болҗ оч. Иим цагт һанцхн нәәл- дг юмнь — чидл. Ут чисиг авад, түүгәр түлкҗ, эрйүшкиг йовулх кергтә болҗана. Бичкн оңһц биш, тернь күчр зовлңта юмн бәәж.

Уг сүүлднь мини өмнм теңгс делвәһәд — нарна толянд герл һарч гилвксн, эң зах уга үрглҗ усн налаҗана! Бидн үкс гиҗ чи- сән хураһад, җилкән өргәд орксн, мана эрйүшк эрйәләд, әрә омтә салькна кииһәр күч кеһәд, усиг керчәд, шудрад йовна. Өдрин тес гилтә усчад орксна хөөн, асхн болн гиҗәхнь, Зольвн генткн до- къя өгчәнә: «Түрд гитн, манахс, болҗана». Тер ормдан, — акад юмн, яһҗ медснь намд. хөвдән ода чигн маңһд дун! — арв шаху гөлм татад, доран хонвдн. Өрүнднь босхла — дала заһсн торч!..

— Зөвәр гихәс, нань ю келхв, — гиҗ Маца өврҗәнә, — даа- һад, тесснчн дала юмн. Деернь чамд, Хохал, умшдг, бичдг дас- ххнь...

Биитн, Маца, һурвн сорг дотр, җилин хойр класс төгскәд, тегәд әмндән зөв сурһульта болув.

— Намий?

— Мана салгт плотовой болҗ Иван Михайлович Новиков ги- һәд, балһснас көөгдсн күн көдлҗәлә, — гиҗ Хохал цаарлҗана. — Әмтн үүг «Цоохр Яван» гидм. Чирәнь цоохр болхас биш, чееҗнь цаһан билә. Номһн, бод гисн төвшүн, болв зөргтә, эзнәс төрүц әәдм биш. Сурһульнь, медрлнь гихлә, келәд керг уга. Те- гәд эн кесг хальмг көвүдиг, ,тедн дотр би, цуглулад, зөв сурҗана, умшдг, бичдг дасхнав гиҗәнә. Бидн шуд амрлдад, байрлад одв- дн. Тегәд эн манд үзг-юм зааһад, бөдүн көвүд, һәрһтә биш, уда- сн угавдн. Цааранднь Иван Михайлович герин даалһвр өгәд, күн болһнла онц күр кеһәд, йоста шүүвр авдм. Тедн дотрас намаг йилһәд, талдан зураһар заадг болен, би үүнә итклинь барсн угав, улм соньмсҗ дасад, терм мел баһдсн болад, тиигх дутман Иван Михайлович даалһвриг немәд, сурвриг чаңһаһад бәәсн учрар,

103

багшнн келәр дүцнхнь, Һурвп жпл дотр зурһап-долап классик ном дасжв. Типгчкәд, эврән бас дссрпь псмхәр шундг биләв. Әод- рхнәс корм прх болһнд газет хулдҗ авад, эврән ксвтнь умшад, өөрән бәәсн улст келҗ өгдг болув.

— Нампй? — Маца йосар соньмсҗана. «Өгәд умшулхнь яһна гилчн? Иткҗ болх көвүн, зөрәд мсдс», — гпһәд ухалн, хавтхан уүдлад, газет эн һарһҗана. — Мә, Хохал, умшич үүг, би бас соң- ссув.

Хохал түүгпнь авад хәлән: — «Очн?» Энтн юн газстви? — бол- жана.

— Умш, умш, юнь медгдә бәәх.

— «1903 жнлпн нюлнн 15. Әәдрхн,—гиһәд Хохал гүүлгәд умшад оркна. Маца маасхлзад нер уга, йосар таасҗана, юңгад гпхлә, нег чигн өдр школын шидрәр йовад уга күн, иигҗ умшдг болснь, наадна керг бнш. — Көдлмшч улс дунд делгржәх революционн серлпг энд «Седклпн үгәр» билдрлүлҗәх дамшлтын тускар үүнә өмнк бичгәс («Очн», №39) умшач меднә. Сүл цагт олн бииснь зөрәд, үүмлдәд оддг земгә тодрха болен учрар, «уульнцин» өмнәс хаана йоснахн чигн лавта гидг өцг-бәәдләрн (шорта болн малята) һардг болв; мел тер цаглань революционн социал-демократии бәәрн баг партиннь комитет болҗ үүлдхиг эрк биш гиҗ тоолад, эндк социал-демократическ җисәнә тускар зәрм кесн-күцәсән бар- лад, зәцглх эв-арһ манд учрв.

Үвлин тес организац кружокудар көдлмш кесн, тернь көдлмш- чнр элвг болдг ормсар залһлда келһән өргҗүлх төртә билә. Мана күчп-чидлин түрүн сөрлтнь майск хурлдан болв...» Хм, хм, — ги- һәд, Хохал тагчг болад одв, болв нүднь үүнә гүүдгләд, цааран чигн умшҗ йовхнь ил, зуг ә уга, урлнь әрә көндрсн болна. — Хе, мана тускар, заһсчнрин тускар бас бичгдҗлм, соңсит... «Заһс бәр- лһнә шин Устав гидгнь, «аңндг» олн дунд үүмә татад, көдлмшо- сн хоосн үлддг йовдл көдлмшчнриг улм уурлулад, үүмүләд бәәнә. Правительствд дурго болен күүндвр болн хәәкрлдә альд чигн соңсҗ болхмн. Аһар «бослтар» делгү дүүрсн учрар йоснахн «бос- лт» болхнь мел маһд уга гиҗ тоолсн, әәһәд, күчр кевәр үүнд бел- двр кев: көдлмш уга үлдсн миңһәд улс балһснас көөгдсн, уульнц- сар зертә-зевтә харулчнр, мөртә, йовһн уга, шуд сольвлдад бәәв...»

Күп үүд татсн болна. Маца газетиг шүүрч авад, һоснаннь тү- рәһәр чикәд оркв. Хойр көвүн үүдн тал ормалдм цацу, тернь сек- гдәд, Өлзә маасхлзад орҗ аашна. Өмнән, дүүрң заһста ик тавг бәрсн, деер — сазна толһа зантаһад йовна, авч ирод стол деер тәвжэнә, халун ур нигтәр һарад, паанцглад бәәнә.

— Суутн көвүд, халугар идтн, — гиһәд Өлзә һарч Гювна.

— Аака, эврән яахар?

- Шүүс кечкләв, авч нрхәр...

Хохал тедүкн бәәси тәвц деерәс тәрлк авад, сазна толһаг те- рүп деер тәвҗәнә,-

101

—> Эн танд, Маца, яһвчн толһа порто юмн. Өвкнрин зокалар болхла, күндтә гпичд хө алад, толһапшь нерәддг... Намд хөи уга, эврән меднәт, заһсна толһагар тооҗана гиҗ бича өөлтн...

—Чн, Хохал, ю келҗәхмчи? — гиҗ Маца инәҗәнә. — «Сазн болхла — толһагинь, җаал болхла — сүүлинь» гидгиг би меддв. Инм әвр толһагас үлү тоовр, тегәд альд?

Өлзә орад ирнә, мәңгрс, давс тәвәд, зуурсн шүүс өгәд, бийнь бас сууна.

* * *

Хохал эврә деерән хоша бәәсн Сарңга серә сурҗ авад, тегәд хойраһинь келкәд үүрсн, Маца тал күрәд ирв. Тернь белн, күлә- җәҗ биший, хашан үүдн хард гилһнлә, байрлад тосад бәәв.

— Менд, менд, Хохал, — болад Маца һаринь атхҗана, — би чамаг эртхн ирх гиһәд, ца-на бедрәд...

— Тегәд бедрснтн энви? — Хохал шоглад, Мацаг көләснь тол- һа күртнь шинҗләд оркв. — Үзлтн: йоста заһсч!..

— Чи, Хохал, намар бичә наад ке. Биичн, теңгс көвәд һардг болвчн, заһс чичҗ үзәд угав. Килвә хайх, гөлм татх учрҗ йовла чичх — уга.

— Учр уга, Маца ах, — болҗ Хохал хөрҗәнә, — күн эс медх дала юмн уга. Биитн таварлдгм: невчк нарн өөдләд, дуларад, усна жиң һарчатха гиһәд...

— Дуларх биш, түрд гиҗә, халурх.

— Усн дотр йовх манд юн болдмб?

— Маничн үрвәд күртл, усн бүләдх биш, эс буслхнь, а? — ги­ен Маца ардк үүдн тал одад, секҗәнә.

Тегәд эн хойр һол темцәд һарв. Хохал адһм уга, бат ишкдләр, хол-хол алхсн, өөрнь Маца, би чигн күүнәс йир дутшгов гисәр, бас земгә гииглг кевәр йовна.

Хәләхнь эднә өмнәс хойр суулһта ус үүрсн Булһаш аашна. Хохалын зүркнь күгдләд, чирә талнь цуснь түрглсн болад, хойр халхнь халу дөрәд, ирвлзәд, һал асад одна. Болв, тер бәәдлән кенд чигн медүлшго саната, эс керглсәр: — Хәләһит, ус үүрсн күүкд күн... — гиһәд, зогсад одна.

— Му йор гиҗ, сеҗглхәр бәәхм биш болхуговч? — Маца инәҗә- нә. — Негдвәр гихлә, Хохал минь, күүкд күн биш, хәләхнчн, сәә- хн чигн, баахн күүкн, гиҗгт, нернь — Булһаш. Хойрдхла, му йор болм дүңгәр, хаалһ көндлң Һарч йовхш. һурвдхла, дүүрң суулһта уста күүкн харһҗ гилә, нег үлү иим һарнь, сән йорта юмн гидг. Чи, Хохал, киидән сүрдҗәнәч.

— Би, Маца ах, сүрдсн угав. Сеҗглсн чигн угав.

— Тиигхлә, уралан!..

Булһаш өөрдҗ ирн, зөвәр уухнас инәһәд, шоглҗ йовна: — Оо, мана Малзанкин заһсн чилнә гидгнь эн болхугов!

105

— Негл өдр бәрсәр чилҗ одхий? — Маца маасхлзад, _Шогц_г улм цааранднь йовулҗ өгчәнә. — Чи юн гиҗ санҗанач, Хохал^

— Нег өдр гинп? — Булһаш Хохал тал колс хәләһәд оркна. Зәрмнь өцклдүр бас каалад хайчкҗ гили.

— Намнй? — болҗ Маца алц болжана. — Би хөвдән шищод эндр...

— Мана авһ бергн хойр маш икәр хансн, Хохалыг йөрәлдәд, зц сө нам унтсн уга, хойр саз өгсн, әвртә юмс бәәҗ, — Булһаш ин,₍ һәд нер уга, шуд альвн-дольгандан тесҗ эс чадҗана, — намаг тер ханлтан күргәд келтхә гиж сурсн, терүгинь күцәҗәнәв тегад.

Хохал болхла, хар күрңтчкәд, ам аңһаҗ үг келхш, тагчг, маа­схлзад зогсад бәәнә. «Эн хойр мууха нег-негән таньчксмб? Ке- зәнь? — гиҗ дотрнь гүүдглнә. Болв көвүн бийән хөрәд, нам бнй- дән уурлна. —• Чамла әдл, иигәд, әм-шир уга юмн кевтә менрәд, меш-меләкн болад, амнь таг зууньрад, зутрад, келнь модн ухрас дорар хатурад, эврән, эрчмнь һарсн деесн мет, салдаһад, зогсад бәәхм биш, ю-бис келәд, күүндхугов!»

— Нә, Булһаш, бидн иигәд өтрлнәвдн, — гиҗ Маца һолур заа- җана, — эсклә заһсн маниг күләҗ-күләҗ йовҗ одхла яахв.

— Хәрнь гиһит, дольгн хамгинь, доран эс тесҗ чадсинь, - «усна заһсн болҗавзач?» гиҗ наадад келсн үг бишлм. — Күүкн пиш хаһрад инәсн, сәәхн тегш, эвтәкн-эвтәкн шүдднь цәс гилдәд, хойр нүднь очн болҗ гилвкәд, көркхн чирәнь улм герл һарсн бо­лад одна. — Ик-икәснь, сәәнәснь, элвгәр бәрҗ, өглһин эзн болҗ, өөр шидрксән бичә марттн, би болхла, йовад, ус тәвчкнәв, халун кевәрн бәәҗәг...

һолын көвә. Салькн-савр уга, төвшүн өдр болсар, усн мелмэ- һәд, шуд көндрхш, нам әрә дольгарсн чигн болхш. Зуг хая-хаяд энд-тенд үүрмг заһсд тууляд, уснас өсрәд һарн, хәрү унад, тииг- хләрн тер хамг төвшүг цаг зуур эвдәд оркна. Хулсн-зегсн болхла, тус-тустан менрсн, толһа болһнь әрә өкәс гиһәд, зальврсар, кии- һән дотран авсар бәәлднә.

Хойр көвүн эрг деер сууна, эргндк дүң-дүлә, төвшүнәр хүүв кеж. һәәхҗәнә. Күүрнь чигн бас тер, нурһлҗ үзсн, соңссн. Зәрмдән орв уга цаарлад, теңгст күрәд, хәрү ирәд, болв заһсчнрас холдхш: эднә кедг, келдг хамг, хөв-җирһлинь болн дуту-дундынь эргәд, цөн улс байндан тесҗ ядад тешкәлдәд бәәхлә, наадкснь цуһар эднд, заргдад, алькдан чигн күч күрч ядад, үүлән эдләд, йовдгнг бас көндәцхәнә.

— Әмтнә хар көлсн, һашун нульмсн теднд зокад, улм банҗад йовдгт алң болнав, — гиж Хохал саналдҗана. — Олз-зөөрнь саяд күрсн, Көк теңгсиг кевтнь гишң хулдад авчксн Беззубиков, Са­пожников, Агабабов, Сторожев, Ванецов эдн бәәтхә, мана «муу- чуд», — Бавгшахн, Туһльчихн, Яманахн, Довҗнахн гплдәд — яма- ран? Сав-саңхиг, гөлм-урхиг болн эдл-уушиг бәргдх заһсна тоод өгч, урдаснь әмтиг оосрлад авчкнм...

106

— Хохал, эклхм болвза? — Маца, удан болж одна гисәр, өөд- ән нар хәләнә.

— Ода чнгн эрт, Маца ах, усна җиц тавлад эс һартл заһсн, нег үлү сазн, хулсн-зсгснә захар һарч ирх уга. Сазн һәргтә биш, толһань ямаран ик...

— Не, тиим болхла, соңс, — гиҗ Маца зөвшәрнә. — Әмтнә хар көлсн, һашун нульмсн яһҗ зокдв гинәч. Теднчн байҗхин төлә цуснас чигн цеерлхшлм. Келхд, Ванецов Гришкиг авлч. Юунас авн эклҗ байҗсинь эс меднч? Баһдан терчн, одак нер һарсн жуу- льг Алтн һарта Сонькин эркн нөкднь йовсн, олад чигн, хулхалад, тонад байҗснь нуувр уга. Бәргдн гиһәд ирхләрн, мөңгәр хулдад һарч оддг төләдән, эндр өдр күртл тер хамгинь күн икәр медхш. Тиим кецү урдкан мөңгәр дарчксн, ода түүнәс даву күндтә күн эргнд уга. Иоснд сән нүднд үзгдҗ, хурл-хувргин халхд тоомсрта болхин кергт, эн чонҗс бәрүләд, «олна» төлә гиҗ шаңд ик-ик тә- вц кеҗ, мөңг орулҗ өгхлә, әвр болад бәәхгов.

— Ямаран андн гинчи? — болҗ Хохал аралдҗана.

—• Лбовихн гиһәд, теднә тускар соңслч эсий? Көгшдүд келд- гәр болхла, үүсрт уга юмс бәәҗ биший. Экн түрүнд Лбов гиһәд, нег зөвәр бәәхтә заһсч, Чечень арл деер бүүрлдг болна. Эврә «әртүл» бүрдәһәд, заһс аңндг, эд-бод чигн кедг бәәж. Зуг заһс- нас урд мел талдан, ик олзта, орута юмар төр кеһәд — кувцнр тондг сәнҗ.

Кермс теңгст үзгән алдхас саглад, герләрн теднд хаалһинь зааҗ, докъя болҗатха гиҗ, теңгсин көвәһәр маякс тәвҗ йовсн саам болна. Чечень арл деер бас тәвх, нег үлү, үүнә өөр шидр,усн дор, эс үзгддг хад чолуд бәәдг, йир ик әәмшгтә чигн. Тегәд маяк тәвх улс ирхлә, Лбов ик авлһ өгәд, тер маякиг мектә кевәр, нев- чк далдулад оркна: өндр эрг, чагчм ташрлулад тәвсн маякин ге- рл теңгс дунд йовх улст, һолң-һолң гиһәд, әрә харгддг чигн. Ке- мр оштрм болад, теңгс хольврн гиһәд, теңгр-һазр негдҗәх кемд, маякин һалыг әмтн өөрнь ирн-иртлән эс үздг төләдән, одак хадла харһад, кермнь хамхрад, каарад оддгнь тер болна.

Лбов әртүләрн йир ю чигн үрәдг уга бәәж. Кермин ачлһ — негн, кемр үксн күүнә цогц харһҗ гихлә, мөңгн-теңгинь, зөөринь авсн деерән, әмдинь, әрә киитәһинь алад, тондг сәнҗ. Көлврҗәх теңгс ю болвчн дархгов, тегәд, Лбов әртүләрн улм һалзурлдад бәәдг бәәҗ.

— Мууха аврлт уга юмс бәәсмб? — Хохал толһаһарн нәәхл- җәнә.

— Нег ик оштрм дотр саакан кеҗ йовад, Лбов бийнь үкҗ. За- луһиннь ормиг гергнь эзлнә, әртүлән дахулад, урдкас давуһар тондг, куддг болна. Тегәд, күчр ик зөөр цуглулсн, алтн, мөңгнь «авдрт багтхш» гиҗ келцхәдг бәәҗ. Тер хамгнь көвүдтнь күртсн, теднь дагестанок көвәһәр бәәх салгудыг кевтнь хулдҗ авад, күчр гидг хулд-гүүлгә кедг, Лбовихнә фирм болҗ, нер һарч.

107

— Зүркп ишкрм! Күи сүрдм! — Хохал йосар өврәд, нам уурл- я_чаиа. — Мел хулха-була, худл-мек, тииминь һазр дааһад, йовад повдгппь. Тегәд ю кссп сән болх? Яахмб?!.

— Хорү кергтойи? — болж. Маца маасхлзад, шалвриннь зах талас, кнплг дотрасн дегтр һарһад өгчәно. — Мә!.. «Ю кехмб? Мана җпсоно бачм төрмүд» гиһәд,—Ленино бичсн дегтр соңслчи?- чпнн сурврт ксргто хорү цуһар өөрчи йовиа. Школд эс оддг болв- чн, медрлчп гем уга, нам сурһульд орҗ йовсн кесгәснь даву бол- хас бпш, тату уга. Тер учрар умшхла, учр-утхинь медәд бәәхч. Бо- лв Ленино эркн зааврнь ним, тодл: «Даҗрачнрин йосиг эс хольв- лхла, көдлмшч классин йосна төлә эс ноолдхла, пролетариат эв- рәннь җирһл-бәәдлон уцгарнь ясрулҗ чадшгонь лавта», — гиҗә- нә.

Хохал үг келхәр седнә, болв Маца һарарн докъялад, зог- саҗана, бн келнәв гиж.әнә.

— «Минь тиим тодрха заавр бәәһә бәәтлнь тегәд ю келдәд суудг улс болҗахмб?» — гиҗ чи санҗахч, Хохал» Болв — тиим биш. Хаана йосна харалта бәәдлд тесҗ эс чадсн, түүгинь ил бу- рушасн көдлмшч класс болн крестьянств бослда кеһәд, Әрәсән аль чигн үзг болһнд үүмә татад, тернь өсәд, өргҗәд, йосн рево- люцд тохрад...

Январьск үүлдврмүдин тускар соңссн болхч. Хотл балһсна көдлмшчнр хурад, хаанд зөв-учран күргх болад, шүтә-бурх болн хаана зург авад, өргә талнь ирлдхлә, цаадкнь хаһад, тараһад кәөтн гиҗ цергтән заквр өгч. Тегәд миңһ һар күн алгдҗ, кесг миңһнь — шавтҗ. Тиигхлә орн-нутг кевәрн үүмәд, көдлмшч класс делгү политическ бослт кеһәд, Әрәсә оштрмлсн теңгс кевтә, күчр кевор дольгалад, кесгтән төвкнҗ өгл уга, йосна мууднь күрәд...

Мана Әәдрхнә пролетариат яһва гинәч? Болдан пирстнәхн бу- цлһ кесиг балһсна көдлмшчнр өргәр дөңнәд, цуг балһсна бослда- нд тернь тохрад... терүг һардҗ, залх шишлң комитет бүрдәгдсн, большевикүд түүг зертә-зевтә ноолдана цутхлң кехәр седж. шу- над... Балһсна көдлмшчнр Александровск садт хурад, хүүв кех бо­лад цуглрсиг, хазгуд болн полиц тараҗ көөхләрн күчр аврлт уга үул татҗ. Хойр зун тәв һар көдлмшчнрин әмнд сууҗ. Тиигхлә ха- рчуд әәҗ өгни? Эдн улм чаңһрад, ноолдаг улм өргҗүлнә. Болш- го болад, арһан бархларн йоснахн тегәд көдлмшчнрин кесг неквр- ләнь зөвшәрнә: көдлдг өдрин кемҗә хасна, авдг җалвинь өөдлүл- нә.

Революции дольган дегд күч авад, оштрм зогсҗ өгл уга бәәх- лә, цаһан хан бийнь Манифест гиҗ һарһсндан көдлмшч, крестьян улсиг йосна һардврт орулх болна, санаһарн келх, барлх, хург- хуүв кех зөв өгнә,

Әрәсән пролетариат тиигҗ чидлән, әвртә бөкән медүлнә. Зуг цугзусн бослдагреволюционн нег урсхлд орулҗ эс болснь, көдлм- шч, крестьян улсин негдлт нег мөслсн, бат эс болснь, крестьянств 108

хоорндан нп уга, тус-тустан, зәрмдән нам ямр чигн залһлдан уга- һар үүлдж, босж, йовснь йир һундлта.

Ахрар келхлә, Хохал минь, тиим. Тедниг тиигв гиҗ гемшәдг чнгн арһ уга, юнтад гпхлә, тер хамгиг медх, күцәх серл кергтә. Се- рл бнйнь пршго —сурһуль кергтә. Тегәд, залхурхм биш, арһта бо- лҗ, өөд өндәл уга, эврән дасхм, наадкстан заахм. Учр тиим бол- сар, Хохал, умшх кергтә. Өөркән чилә, бичә адһ, сәәнәр, оньглад тодл, юн гпҗәхннь, яахм гиҗәхинь. Зуг сагл, талдан улст үзүлдг болвзач, тнпгхлә, чамд чигн, намд нег үлү, амр уга. Төгсәхләчн сән гидгәр күүндхмн, бас бәәнә кергтә дегтрмүд, газетмүд чигн олджах. Медвчи?

Хохал, медвә гисәр гекҗәнә, үг келҗәхш. Өңгнь мел ода, энд соцссн хамгтан авлгдж, түүгәр төр кеҗ, чиңнүрдҗл йовх кевтә: хәләцнь земгә холд, һол һатц, теегт күрсн, теңгсәр орсн йовх бәә- длтә.

— Нә, Хохал, күүрлсн болх, бос, — гиҗ Маца келәд, бийнь күгдләд босв.

— Ээ, кесг болчква, — гиҗ Хохал келәд, өөдән нар хәләнә, — мел дигтә кем...

Тегәд, эн хойр деерк хувцан тәәләд, хулсна захд хойр-һурвинь нуһлад, деернь үлдәҗәнә. Күн болһн келкүрән бүсләд, серәһән бәрәд, усар орна.

* * *

Ора болад, йосар харңһурҗ одв. Хотна мал-хар орад күрч ир- сн, саахинь — сааһад, эвинь олчксн цаг. Маца Хохалта хоюрн эн- др хүрмд одх болҗ күүндсн, тегәд шин киилг, шеемг шалвр һар- һад өмсчкәд, нүр үздг гер тал өөрдәд бийән шинҗләд: «Гем уга, — гиҗ маасхлзад, бийнь биидән чирмәд оркна, — һазаһин үзлдән күүнд һолгдшго. Зуг невчк медәтә гилдҗ, күүкд эс цорхалдхнь, а? Учр уга, би тиигтлән әрк орулхар йовхш».

Удсн уга, Хохал күрч ирв.

—• Оо, та белн болчкҗлмт, — гиен Хохал орҗ ирн, Мацаг эр- гүләд хәләчкәд, келҗәнә, — шүүҗәһәд, шүдинь цокҗаһад, шүүс- тә гиснәснь, мел дораснь дахулҗ болхм гисәр. Та юн гиҗ санҗа- нат?

— Кемҗәнә, йир, — Маца мусхлзад авба, — күүкдчн күчр улс эсий?

— Таниг һолхла, кен теднд кергтәв? Бииснь кемб?

— Чи, Хохал, хаҗһр келҗәнәч, тиим биш, — Маца шин үр та- лан өөрдәд, өмннь зогсад, келҗәнә, — күүкдин төлә намаг кеерч гиһәдий?

— Тегәд кенә төлә?

— Шин күүг шинҗлхнь дала, — Маца альхан делгәд, нег хур- һан дарад оркна, — хувцарм, келәрм, бәәдләрм... Күүнә күм ил,

109

көөгдж, ирсн бас, көвүн болвчн, ода күртл гер-мал уга йовдг... келхлә, хүүв кехлә, сонм; һарһхла, — чилшго.

— Та, Маца, дегд нәрдүлҗәнәт, — Хохал толһаһарн зәәләд, зөвшәрж.әхш, — миниһәр болхла, манахс тер хамгартн нам төр кех уга. Зуг күүкд оньглх: зүсн-зүркнь, хувц-хунрнь, нурһ-турунь, тер, эн гнлдәд, шивржднх, нань улс — хә-виз... Нә, йовйә?

— Йовйә гихәс, бн белмб, эрт болх угай?

— Эрт гини? — Хохал инәнә. — Гарма, зууһач ноха гихм, зог- схш, шуд яңшад бәәнә.

— Тиим болхла, — Маца эрк алхад һарад одв, Хохал арднь, алдл уга дахлдҗ йовна, — кесгәс нааран йосн нәр үзәд угав, эвнь мел болл уга йова.

Өөрдх дутман хүрмин гер шуугаһарн деврәд, «шулудтн, шулу- дтн» гиҗ дуудад, адһасн болад: гарма улм җиңнәд, домбр әвр цең- нәд, хойраннь дун авлцад, холд күңкнәд бәәнә. Тернь баһ гисн кевтә, олар сүрә өгчәхнь ил, — авад од! авад од! — гилдәд, нир- гәд, альх ташад, ор дарад хәәкрнә чигн, заагарнь нам ишкрәд чигн оркна, келәд керг уга.

Хойр көвүн ирәд, хашан үүднд тулад зогсв. Ца, хаша дотр, цуһар ирг көөһәд, әмтн суулдна. Тал дундаһар, сә булалдҗ, ке- ләд-кевшҗәх гарма домбр хойрин өмн, негл күн сәрәхлсн, хойр һарнь гихлә, үзг-үзгтән сунсн, хойр көлнь гихлә, һазрт күрсн угань медгдхш, шуд семрн цокад бәәнә, басл чигн эвинь олҗ, чимҗ, ай- сиг алдл уга, күвҗңнүләд бәәнә. Хүрмин әмтн улм дөгәһәд, йову- лҗ өгәд, шаваш хаяд:

Нәәрсг уүрм сарвлзад, Нәәмн чимгнь ярвлзад, Шаһаһарн шухтнулад, Шалуһарн саглрулад, Элә кевтә деләд од, Эрвәкә мет эрлзәд од, Ииг кевтә дуһрад од, Иньгин седкл суһлад од, Хәдрис! Хәдрис! — гиһәд, үксн күн әмдрәд, биилхәр босад гүүх дүңгәһәр сүрә өгчәнә. Тиигх дутман, биичин хойр һарнь, хойр көлнь нег үлү улм чанһ- рад, улм эрлзәд, ааль-җиилнь альдас нам немәд бәәхнь медгдхш, йир күчр болад йовна. Бийнь гихлә: өкәһәд оркхларн — хойр җив- рән хураһад, хол деерәс унҗ ирн, усна дольгаг әрәд, мең меңнсн цах; өндәһәд оркхларн —- өнр өрчәрн өргн көк аһариг туршул цумлад, өөдән сумн мет хагдад, өрәд нисж, йовх һәрд — басл ав- та кевәр эн биилҗәнә.

Тер хоорнд Зула һарад ирв. Эн хүрм толһалҗана, юңгад гих- лә, гер авсн көвүнә һарлдсн авһнь, эцкиннь дү. Маца Хохал хойр- ла мендләд, герүр орцхатн гиж, дуудҗана.

— Невчк нәр хәләҗәһәд орхла яах? — гиҗ Маца сурҗана. — Бидн минь одахн ирвдн.

110

— Орад һарчкад, хәләсн бийнь болхугов, — Зула хойраһинь сүүвдәд, көтлҗ йовна, — өр цәәтл цаг дала...

Герин ут туршар тәвсн столын хойр таларнь әмтн суулдна, нк-баһарн, эр-эмәрн земгә кевәр йилһрәд одсн бәәхнь, Мацан онь- гас алдрсн уга. Деер медәтә хамгнь, цаһан-цаһан өвгд, көгшәс залрсн, теднә сүүдрт багтлдсар эмгәвр авцтань зерглсн, дарунь баахн залус, берәд даралдсн, захлад көвүд, күүкд хавчгдсн —йос- та кевәр дуңһру күцәд оч.

Маца Хохал хойр орж, ирәд мендлн, столын захд алмацад, зогсна. Хәләхнь, эдниг көтлҗ йовсн Зула үүдн хоорнд тулад,—нег көвүнд ю даалһҗахнь кемҗәнә? — келәд, зааһад бәәнә.

— Багш, уралан һартн, нааран, — гиж, хамгин деер суусн Мөн- др келҗәнә, — зә бәәнә, бичә эмәтн.

— Учр уга, көгшә, би энд, үүрмүд дундан чигн...

— Уга, уга, — гилдәд, кесг дун негдәд одв, — уралан һартн, ичкевт...

— Хәр күн, багш күн, әәҗәнәв, үүдн хоорнд суух били, маниг әмтн му келхгов, —■ гиҗ, эмгдин заагас негнь келсн, шүдләд уга көрәһәр хүүрә мод көрәдсн болад одна.

Тегәд, Маца деегшән һарад, медәтнр заагт багтад суув. Хохал, хәләхнь орман олчкҗ: шуд Булһашла зергләд оркҗ. На-ца гитл, Мацан өмн зандрсн ааһта цә авч ирәд тәвчкв. Боорцг, целвг, ши- кр-балта чигн йир элвг. «Цуһар *ә тасрҗ одв, шинҗлҗәхнь ил, — гиһәд, Маца дотран санҗана. — Суух суудл, бәәх бәәдл, тәвх йө- рәл хамг цуһар, тус-тустан аҗглгдҗ, хамцулгдад, нег ашлвр бол- хнь ил. Ода яһдмб?» Тиигҗәхнь: — Нә, багш, бидн йөрәлән тә- вчкләвдн, ода тана селгән, — болҗ Мөндр сахлан илҗәнә.

Маца ханҗанав гисәр гекчкәд, өмнән бәәсн ааһта цә авад, боев.

— Мини нерм Будан Маца, — гиҗәнә, — соңссн болхнь, би көгшән йөрәлд багтад, давхр бүттхә гиһәд хуурх күн, арһ уга, эв- рәһән келх болҗанав. Хәрнь, тегәд:

Шин бүл, келхнь, Шидрә залмжд тохрҗ, Шинж. бәрлдүлж. эклхнь: Шикрин балас әмтәрҗ, Өргәрн олн болтха, Өркәрн өнр йовтха. Ниицңгү ни-негтә, Ниилсн еңгсг айста, Ээм-ээмән түшлдҗ, Эвин дууһан өрглдҗ, Мөңкин дөрвн цагт Мөн сәәхн ж,ирһтхә1

Маца хавтхан уудлад, арслңга цаас һарһад, цаһан-цаһа-н, үүр- мг мөңгд кевтсн тәрлкд тәвчкәд, суув. Тегәд ааһта цәәг өрәлдү- ләд ууһад оркв.

111

— Багш, өөрк чиркән өргчктн, — гиҗ тедүкнәс Зула сурҗана — Ханҗанав, бнитн уудм угав,

“ Бнчкнәр бәрв гнҗ, юн учр бәәх билә, — болҗ Мөндр хоо- лан ясжана.

— Көгшә, бннтн мел амсдн угав, — гиҗ келәд, Маца үлдлц%. һән ууһад, төгскв. Бас ю-кү идәд, уусн болҗаһад, көвүд дахад, Маца босв. һархла, һаза әмтн улм элвәд, нәр гихлә улм күч авад, хойр әцгрсн, нег булңд домбрт келсн, талдан булңд гармад эргсн, келәд керг уга.

Кецәр дүүрң хөөдәснь

Кенз хурһн харм болсмб? —

гиһәд, генткн нег залу күн, зөвәр сәәхн, сарул хоолар өргәд, авх- ла, түүгинь алдл уга гарма дахв. Тиигхинь шуд күләҗәсн мет, цуг әмтн, ик баһ уга дегц дөңнәд, нәр кевәрн ду негдүлсн:

Яа, дәрк, Очка зәәсң Яһсн хатушг зүркмб? — болад, дун улм өргҗәд, өсәд, селәнәс давад, ардк һолын хулсар орад, өмәрләд, теегәр нисәд, тиигх дутман үг болһнь улм тодрха- рҗ йилһрәд, күн болһна толһад, чееҗд шигдәд, седклинь көндәҗ ЕОВДГ ӨҢГТӘ.

Хотхрар дүүрң хөөнәснь

Хорхата хурһн харм болсмб?

Яа, дәрк, Очка зәәсн., Яһсн хатушг зүркмб! Хавтхр дүүрң адунаснь Хамута дааһн харм болсмб? Яа, дәрк, Очка зәәсн, Яһсн хатушг зүркмб!

Дун төгсв. Гарма чигн зогсв. Шуд тагчград, эргм кевәрн дот- ран кииһән авсар бәәнә. Учрнь — дуунд... күчр-күчр үгмүднь күн болһна седкл көндәһәд, дотркинь уудлад, булһчад, кедү урсх, һун- дх, өшрх хамгинь сергәҗ йовна гихв?

Маца Хохал хойр чигн бас ду һархш, хаша түшәд, тагчг зог- слдҗана. Генткн Булһаш күрәд ирв.

— Та хойр мууха онцрсн болад бәәнтә?

— Яахм? — болҗ Хохал шимлдҗәнә.

—• һол орхм болвза? Маца, та юн гиҗ санҗанта?

— Юугинь санхв, таниг келхлә, Булһаш, бурхн өрш.

— Тиигхлә, йовйә, — гиһәд, күүкн хашан һаза һарад одна. Ма­ца Хохал хойрт ардаснь даххас талдан юмн үлдсн уга.

Зөвәр йовад оркна, болв үг, күр сәәтр һархш, одак дун, таг атхад авчксар, тәвхш.

— Дун... үгмүднь күчр үзүртә бәәҗлә, — гиҗ келәд, Маца саналдна, — шөвгләд орад йовна.

— Саахна дуул.сн залу бийнь һарһла, — Булһаш Хохал тал эргәд, герч бол гисәр, сурна: — Келич...

112