һарад, олна төлә шунҗ, сә кен гихләнь, хаанд харшлдг учрар, түүнә седкл эвдрдгинь, санань зовдгинь илдкәд, цәәлһҗәнә.

Умшлһан төгсәһәд, гелң ормдан ирәд суув. Түүгинь гетҗәсн кевтә, ппрств өсрәд босн, өөрән суусн күүг ханлтын бичг умш ги- җәнә. Яһад тиигҗәхнь ил: сана авхулшгон төлә адһаҗана, эс гих- лә үлү үг һарх гиҗәнә. Тернь босад, цаасиг өмнән бәрәд эклх хоорнд Дубровинский эндәс хәәкрәд оркв:

— Ахлачнн зергәс, сурвр бәәнә?

Пнрств малядснас дорар татхлзад «энчн юн бәәсн билә?» ги- сәр өмнән ширтҗәнә:

— Кембвт? Альдасвт?

Дубровинский улм авглад, чаңһрҗ йовна:

— Түүрмәс әмт һарһхвта? Буцлданд орлцсн, улан туг авад, уульнцар йовад бәргдсн тоотынь, тиигтлән хулха, худл кесн улс биш. Тедн бас хаана көвүд, күүкд бәәнм!

— Ээ гиһит! — болад, зөвәр бөдүн дун дөңнәд оркв. Цуһар нег-негнүрн өкәлдәд, үг келлдәд, шууглдв.

Пирств, амнь аңһаһад, альхнь сарваһад, яахан олж ядҗана, уснас һарһад эрг деер шивчксн цурх гихм. Хәрү өгхлә — зүткән һархмн. «Ду таср!» гихлә, дурндан бослдхас чигн арашго.

Мефодьич һәрә хойр нег-негнүрн хәләчкәд инәлдҗәнә. Дуб­ровинский улм һал орулс гиһәд, йовулҗ өгчәнә:

— Тер реформ гиснь юмб? Шүтән, бурхна тускд хаана заав- рар: кенд чигн мөргҗ болхмҗн — аллахд чигн, христост чигн. Тиигхлә хаана манифестиг мулла юңгад эс умшҗахмб? Тегәд ямр авцта тегш шүтлһн тернь болҗахм? Цааранднь яахмб? Тиигәд үлдхмб?

Түүгинь күләлдҗәсн мусульманмуд ниргәд одцхав. Тернь баһ гисн кевтә, генткн олн дотрас негнь хәәкрҗәнә:

—■ Хальмгуд яахмб? Бурхн багштан мөргхмб, аль... христост?

Пирств улм һордаглад, нүднь һал болҗ шатад, авч идәд бәәнә. «Яһлата? Өөрксән үзҗәхштә? гиһәд эврәхстән хәәкрх дурн дала болвчн, зуг арһ уга болҗ генүлнә. Хойр талан хултхлзад, хавхд торсн чон кевтә, уульхин нааһар бәәнә.

—• Манифестд, пирствин зергәс, итклин тускар келгдҗәнә, — гиҗ Дубровинский улм чаңһрҗана, хоолнь хорсад, кинь давхцад, көлсн асхрад бәәсн бийнь төр кеҗәхш, — кен, кениг иткхмб, яһҗ? Бидн тадниг, аль тадн маниг?!

На-ца гитл полицихн күрч ирв. Эдн чигн, урднь бәәсн шпңшд- гүд чигн цуһар, Дубровинский тал күрхәр шудрлдна, зуг көдлмшч хармуд көндлңләд зогсчксн, тәвхш. Мастерской шуд өрггдәд һарн гиҗәнә,

—■ Эдү сәәхн манифест һарһснднь мана хаанд ханлт! — гпһәд нег нәрхн дун җиңнәд одв.

— йир сәәхн, — болҗ Дубровинский дөңнсн болҗана, — хаг- сад, хурһн багтмар заагрсн бочкд заһсна сәәнпнь давслчкад, бү-

6. Бембсев

81

синь улм чаңһаһад бәәсн мет. Зуг тузлгпь шаргад кевтхиг үзҗах бәәдл уга.

Цуһар ннргәд. шууглдад одв: «Тернь үнн!» «Чик келҗәнә!» «Кел!, кел!» гиен энд-тендәс соңсгдад бәәнә.

— Юуһннь келхв, — Дубровинский улм чацһрҗана, — саназо- вен сәәхн үгмүд дала, зуг манд тус болшгонь ил. Хурад, зөвән некх арһ уга болҗанм. Тегәд, бидн яһҗ эздүдлә теелцхмб? Иигэ боэж. маннг эдн халдхд, һар бәрлдхд күргн гиҗәнә. Бултҗаһад биш, цуглрад нлднь халдхд!.. Манаһар болхла, йосиг, сольх керг- тә! Кевтнь!.. Терүг манд бийедмдн даалһх кергтэ — кедлмшчнрт, муҗгудт, юңгад гихлә хаана хәәрн манд керг уга, зев кергтэ, чик болчкад күцц!

— Ду таср! Волна! — гиһәд пирств оркрад, стол цокҗана.

Генктн гелн, босад, эвлен дууһар келҗәнә:

—• Көвүн минь, һар нааран, өөрд, нерән кел, кенән, альдасан... тегәд, цугинь кел... Вас чигн бәәхлә кел, бичә ну...

— Намд нань келдг үг уга, — гиҗ Дубровинский хәрү өгчәнә.

— Тиим болхла, — пирств шуд байрлад одв, — мана хаана зергд ханлт өргсн бичг иигәд батлгдҗана. — Бийнь түдүкн суулд- сн көгҗмчнрт докъя өгәд оркв. Теднь белн бәәсн, эклм саамла гелң нәрхн дууһар:

— Бурхн, хааг харҗа! — гиһәд частриг өргәд авчана. Күн дах- җахш, зуг хург толһалҗасн цөн улс, полицихн энд-тенд дуулсн болна, тернь олна шууганд даргдад бәәнә.

— Хаана йосн хамх тустха!—болад Дубровинскийин дун чаш- курдад одв. Удл уга зааград үүд темцҗ йовна. Мефодьич, һәрә нань чигн кесг залус бүсләд авад орксн, кениг чигн өөрдүлҗәхш. Ишкрсн, инәлдсн, хәәкрсн хамг негдәд, ниргәд бәәнә.

Дарунь Дубровинский һаза һарв. Серүн аһар, таг-тагчг, нег чигн сонҗ уга. Ардан хәләхнь, үүднд дарцлдад бәәх өңгтә, шуугл- дснь соңсгдна, күн йир һарч ирхш. Тегәд, эн үкс-үкс ишкәд йовҗ одв.

* * *

Полковник Марков, терм һатц һаньдглсн ирвск кевтә, иигән- тиигән йовдңнад, яахан олҗ ядҗана. Нөкднрнь тагчг суулдна. Күн болһн дораһар ахлача/н хәләсн, ямр нег докъя өгдм болчв ги- сәр, тус-тустан гетлднә. Хатмл хар пирств, улм хатад, улм агчх гихм, һудыһад, нам өндәхш. Толһаднь полковникин келсн авр-авр гиһәд, һундл ур хойрнь үүг шуд бахлурдна. «Чамаг хургт кен йос му келүл гилә?! Теднлә негн болвзач, асмн? Эсклә бәрх бәәсн! Кевтнь! Цугинь! Негн күртлнь!.. Хәләһич эн газетиг ю бичҗәхинь: балһснд патриотичен хургуд болснд хаанд нерәдгдсн ханлтын бичгүд авгдв. Зуг эн өдр балһсн йос бурушаҗах листовксар мел дүүрч, тернь баһдад бондарьмуд дунд болен хург, илднь келхлә, йоста революционн хурлданд тохрад, терүн деернь эс таньгдсн, эс

82

зүслгдсн улс эвго үгмүд келлдәд, нам мана хаана йосиг хамх цок- хиг, хольвлхиг неклдҗ. Ямаран күчр кевәр давслҗана! Мә, умш!» — гиһәд, Марков газстиг чирәднь шивчкв.

Дарунь Марков адһсар стол талан одн ормдан сууһад, келҗә- нә:—Зергнр, эндрин бнйднь цугинь, чимк чигн болг, харта, сонҗта хамгнг кевтнь хамад, бәрх кергтә. Цань уга гидгәр нәрдүлҗ нег- җәд, нег цаасна тасрха чигн оньгасн алдх зөв угат! Тиигж, эсдек- син уңгннь эс таслхла, эднтн маниг амрадм биш. Йовтн, зергнр, күцәтн, эс болхла, бпйәсн үзтн гиҗәнәв, кениг чигн әрвлшгов, ке- ннг чигн хәәрлшгов, урдаснь келҗәнәв. Бурхндан даалһтн, эврән шамдһалтн...

Оңһц эргд сәәтр күрәд уга бәәтл, Дубровинский адһҗ һәрә- дәд, һолын көвәд бәәлдсн әмтнлә хутхлдж, одв. Ардан эргж, хәлә- сн чигн, дайлен чигн уга. Иҗлин тентл хаҗуд, нигт модн дотр, шавшсн ноһан деер, сәәхн чигн цевр, хамр хаһ ташад бәәм серүн, аһар кииләд, земгә амрад, сергәд ирсн деерән, бәәрн үүрмүдлә зөвәр сән, туста күүндвр болснд байрлҗ йовхнь лавта. Келҗ өгх, цәәлһх дала бәәснь ил.

Генткн бөдүвр, сөөлңкә болен дуута күн өөрнь хоолан ясад келҗәнә: — Хы, харһад ирнә гидг эн!

Хәләхнь —■ Петерсон. Сахлан мошкад, маасхлзад, келхм биш. Хойр халхнь хаһ тусн гиһәд минчилдсн, хойр нүднь инәг-инәг гиж,„ дөөглҗәхнь ил, байрнь болхла, шуд цальград, асхрн гиҗәнә.

— Нә, ямаран йовнт, үр Иннокентий? Ямр салькн таниг авч ирв? —

Салькн, жандармйн зёргәс, аю бблад, Самара тал ас, ду- лавр һазр темцсн деерән, невчкн кумыс уус гиҗ йовнав, хуучм әрвго акадлх бәәдл һарад...

— Самарас? Хуучнасн көлтә гинт? Зәңгтн болхла, даву йов- хар, хотл тал нер һарсн, эрүл-дорул гилә таниг...

— Холын зәңг холвандан гидгиг та меддг болхговт? Нә, йовх болад бәәвүв, — гиһәд, Дубровинский зааград һарч йовна.

— Түрд гиҗәлт, үр Иннокентий, — Петерсон улм маасхлзҗа- на, — та намла йовх болад бәәвт.

— Бәрҗәхмтә?

—■ Үгин заагт, үр Иннокентий, кезә нааран ирвт? Удан болвт? Альд зогсвт? Кенәд?

— Шиңкн ирж, йовсм эн.

— Намий? — Петерсон мусхлзад, «ямаран?» гисәр толһаһарн нәәхләд авна. — Нә, йовий, залврт күрхлә, медгдәд бәәх...

Өрүни үдин алднд камерин үүдн хард-таш секгдәд, полковник Марков бийнь орад ирнә.

—- Оо, хуучн таньл, Иосиф Федорович Дубровинский мел ик бийәрн, эсклә үр Илья, Иннокентий, Иннокентьев, Леонид... Хәрү нааран ирдгтн юмб? Хуучн авъясан хайхла яһна? — гиҗ зөвәр

83

уурта бәәдләр Марков сурпа. Бийпь Дубровпнскин чирә-зүсинь аҗглсар, нам хәләцән авхш.

• Иегдвәр мсидвт, полковпикпн зергәс, — болж, Дубровин- скип гекәд авна. ■— Хойрдхла, тадн, йоспа улс, хуучн авъясан эс хайхла. мана зөв, эцгпп улснп...

• Юи гпхәр? — Марковин пүднь һал асад одна. — Ямаран хуүчи авъяс? Людан?..

‘ Намаг түрүп бәрсән, полковникин зергәс, мартчквт? Мууха ахр тодлврви? — Дубровинский кесг хамгиг сергәҗ, тодлҗ йовх кевтл мусхлзад оркна. — Көдлмштән бәәтлм генткн бәрәд, герү- рм авч одсн... Кецү кевәр негҗәд, бичкн хораһим шуд көлврүләд, хаичксн... Ю чигн, буру, хаҗһр гих үндстә юм төрүц эс олсн бий- стн, бпйнм жандармск залврур авч ирчкәд, тендәсн түүрмүр йо- вулсн... Наадна юмн бишнь ил: туугдж, ирсн, даңгин хәләврт бәәх күүг бород, казамдлна гидг. Йоснахн, арһан бархларн, йосан бий- снь эвдҗәх йовдл тер. «Эзн — дурн, эмгн — таварн» гидг хальмг үлгүр земгә ирлцҗәнә. Ода, полковник, бас эн. һарһсн гем угав. Нсвчк хуучан эмнүлс, яһвчн дулан һазр, кумыс уухар ирхлә, гет- жәсн кевтә, бәрлдәд... Нам наад бәрҗәх кевтә, хуучн авъясан ха- яд угавт гилдәд... Тиигҗ йос эвдҗ бас болдви?

— Танаһар эвдхлә яһна? Йоснла ирлцни?

— Бүтүһәр келснтн намд хүвдән йир медгдҗәхш, полковник...

— Тиигхлә, Иосиф Федорович, илднь келнәв, — гиһәд Марков мусхлзснь ода сангдна, кесг җил давен бийнь, — танад ю чигн олҗ эс чадснь лавта. Болв талдан улсас дала болен нуувчин хамг һарсн, тедн нурһлҗ таниг заана.

Юн хәрү үүнд өгхв? Хаҗһр, чик болвчн, медхшв гиснәс батнь уга. «Медхшв гисн — нег үг, меднәв гисн — олн үг» гисн одахн соңссн хальмг үлгүр тодлврт орна.

— Та, Иосиф Федорович, Книпович, Рунина, Вржосек, Бутков, Бегичев эдниг таньдган бурушахар бээхм биш болхговт? Болв Сережников зуг таниг заана.

— Би, полковник, тер улситн таньх биш, нам үүрлдв кесглэнь. Нань кенләһән үүрлхв? Та намаг, политическ иткл уга күүг һол- хт, наадкень чигн керглшго. Тиигхлә намд хөвдән, бийләм харһад, хойр амн үг күүндсн, нег ааһ цәәһән өгсн, нам ду негдүләд дуул- сн — уйдсн седклән аадрулхдм, шурдсн цаган өңгрүлхдм дөң бол­ен хамгнь — йир эңкр.

—Таньлдхар седхлә, күн эс олдх билү, — полковник дәкн мус­хлзад авна, — тана зөв, һанцар бәәнә гидг кецү. Күүндҗ чигн болҗана, нам дуулҗ чигн. Зуг ямаран күр, ямаран дун?

— Ю болвчн келәд, күүнднәвидн, — Дубровинский Марков тал хәләһәд, бас мусхлзна, — тодлад сергәхд кецү. Зунар нурһлж. халуна тускар, үвләр — киитнә тускар. Дун гихлә — мини дурл- дгм кезәңк, хуучна дуд. Худл гихлә, та пткҗәхшт, үзә бәәнәв,

84

әмтнәс суртн, келәд бәәх, мартад уга болх. Дууг әмтнәс нууҗ чи- гн, дарж. чигн болшгонь ил.

— Секәтә т^ерзәр хәәкрәд дуулдгпь нсгн, хаачкад «дуулдгнь* талдан болхла яахм, Иосиф Федорович?

— Хаалһата терз һатцас соңсхдан дурта һарнь зәрмдән муу- һар, хаҗһр чигн соцсдг бпз. Тиим эсий, полковникин зергәс?..

Ода полковник бас тер кевәрн, җөэләр, эвор сурж., үг алдулҗ авхар седнә. Эвдрлдҗ юмн болшгоһинь, әәҗ өгшгоһинь, хәрнь, улм һацхинь ухална.

—• Үнән келит, Иосиф Федорович, — гиж. полковник саналдад, эргндән хәләнә, басл кецү гиҗ ухална, — минь эн хамгт ханад угавт?

— Түүрмин тускар эс келнт? — Дубровинский бас энд-тендән эргүләд хәләнә. —■ Хансн бийнь, хара зөңдән авч ирәд дүрчквшт. Яахв, тегәд?

— һарһтха гинәв. Илднь келҗ, таниг бәрәд бәәх учр уга. Болв мини селвг мартад керг уга гихәр...

—• Мартҗ болдви, полковник? Тана седклиг кен, кезә мартд- мб?

— Ээ, Иосиф Федорович, бас нег юм сурхар танас. Будаев ги- дг, хальмг көву та таньдвт?

— Бадаев?

— Будаев... Маца нернь...

— Уга, соңсҗасм эн...

Полковник Марков йовҗ одна. Дубровинский камер дотраһурн арһул үрвәд йовдңнад бәәнә: «Одакд намаг удан бәрдг үүдн уга, тегәд, нань бас ю-кү медгдхм болчв гиҗ, шиңшҗ йовхнь ил. Бу- даевиг сурдгарн, «Очнла» чигн, листовкла чигн намаг холвхар. Ямаран мектә! Маца бас эднә һарт бәәх болҗана. Учр уга, иткл- тә көвүн болҗ медгдлә, болһамҗта. Кен-кениг бәрв гилчи? — бо- лҗ тоолвр гүүдглнә.—Одакин келәд, захлулад сурад бәәсәр дүңн- хлә, дала күн эднә һарт уга»_г

...Полковник Марковин өмн Будаев ирәд зогсчксн бәәнә. Пол­ковник үүг шинҗлсәр хәләһәд, ду һархш. Генткн чочаһад сурҗа- на:

— Өцклдүр бондарьмуд дунд ю келәч?

— Юм кесн угав.

— Ю хәәҗ тиигән одлач?

— Көдлмш хәәҗ.

— Олдви?

— Уга.

— Таньдг улс тенд харһву?

— Уга.

—■ Дубровинский болхла, чамла тенд харһлав гинә.

— Дубровинский? Тертн кемб, тана зергәс?

85

— Үр Иннокентий,.. Одак, чини тускар листовк һарһдг.

— Листовк гинт? Ямаран?

— Ямаран, ямаран, — гиж. полковник уурлҗана, —су, нааран, уралан һарад, бичә эмә. — Стул тал зааҗана. Маца сууна. — Ча- маг хара, зөцдән ташсндан ротмистр Хлюдов чаңһ шоодврла хар- 11Ла. Мел зун гиҗәсн өөдән ямасн хоосн үлдлә. Ээ, чамаг Хлюдов ташла гисиг кенд келләч?

— Бийи? — көвүн зөвәр ормасн болад одна. — Ирн көвүст кел- ләв... Кесг һазрт көдлмш хәәләв, тенд бас келләв, юңгад гихлә, «яһад сурһулян хайвч гиж, цуһар сурна. Альвлвчи? Хулха кевчи?» гиҗәһәд мөшкнә.

— Тегәд, көдлмш олдви?

— Уга, полковникин зергәс, күн авхш, әәлднә.

— Кенәс?

— Таднас...

— Манас? Юңгад?

—■ Келцхәнә: чамаг авхла, чамас көлтә маниг чигн амрашго гилднә.

— Эс көдлҗәх күн тер бондарьмудын хургас ю хәәвүч?

— Көдлмш хәәҗ одлав. Чиңнхнь, хург болхм гилдәд бәәнә. Эс көөхләнь — орс гиҗ санув. Көдлх улс кергтә гиһәд чигн келәд» күүндәд бәәх...

— Чамаг соңсад суухнь — му хурһнч... Мәәлхәс талдан гем уга. Болв бичсичн авад хәләхлә — аранчн күцәд бәәж: «Харңһу кевәрн хар гертән бәәсн холван деер». — Полковник хурһан шо- валһад, «би, чамаг» гисәр завдҗана. — Тегәд, аранчн сәәтр эс күцсн му хурһн, чамаг медҗ йов гихәр. Аалян эс хайхла, йосна өмнәс ноолдҗ йовх, амтан барсн хамгиг дахдган эс уурхла, бат- рад уга араһичн негл цокад кү татчкхв. Хәрнь, келсн уга билә ги- һәд, өөләд бәәдг болвзач хөөннь.

— Юуһан гинтә? Кенлә гинтә? — көвүн йосар өврәд, ормаҗа- на.

— Болж. гиҗ би чамд келә бәәсв, Будаев! — полковник стол цокад босжана. — Гем уга гелдглзүр болад...

— Та намаг, полковникин зергәс, яһсндм иигэд шарад бээнт?

— Шаргдшго күн шальшдган хайх кергтә. Медгдҗәни?

— Уга.

— Хэрнь, чамаг эврән медҗ хайшго гиҗ сана билэв. — пол­ковник наад бәрсәр мусхлзҗана, — мә, умш, дорнь һар тэв... Те­нд, теегтән, цевр аһар кииләд, чееҗчнь уудад, седклчн ондарх... Арвн час чамд өгчәнәв, хош-хораһан авад, журд од балһснас. Ке' мр асхн күртл эс йовхла, бәрәд суулһчкнав. Тендән бээрн йосна хэлэврт бээхмч. Нааран хэлэдг болвзач. Медвчи?

—. Медл уга, түүнәс тодрха цәәлһвр бәәхий?

— Хэрнь, сэн йов, ухал... Эк-эцкдэн намас, полковник Марко- вас менд кел...

86

— Намдтн эк-эцк уга, өнчи болдув.

—• Пов, йов, зуг бнчә март мппп кслсиг. Биичн келсн үг — керчсн модп гидг күмб. Хәрнь ингәд гөцгәр мөлтрәд Һарчахдан ханлт өргҗ йов.' һаран чамд будшго болад тиигхәс бнш, эсклә чамаг келүләд-ксвшүләд бәәҗ болхмн била.

Маца мөлтрәд һарн хойр талан хултхлзҗаһад, барун ам та- тад, уульнцар повҗ йовиа. Зөвәр болчкад, ардан хәләхнь, «сүл» үзгдҗәнә. Лавта мөн-бншпнь йилһҗ авс гиһәд, нег хашан үүдн секәтә бәәсәр шурд орад одна. Өмнән йовсн кевүн генткн уга бо­ля; одхла, «сүл» шуд дор ормасн һарад гүүҗ йовна. Мөн!

Маца уга болен кевәрн генткн тосад һарад ирнә. Салврад, сарвлзад, аңһлзад гүүҗ йовсн «сүл», доран таг зогсад, башмгиннь бүч боосн болад, өкәҗәнә. Көвүн эс медсәр үрвәд, урдк кевәрн адһм угаһар, балһс һәәхсәр йовна.

Кесг болад, «сүүлиг» эвәрнь тенүлчкәд, Маца пансион орҗа- на. Эндәс бичкн хошан авад һарч йовхнь Өмкә харһна.

— Менд, Маца, яһлачи? Чамаг хәәлдәд...

— Кен?

—■ Кен хәәдгинь медхшийчи? — Өмкә марзаһад инәҗәнә.

— Чи йосна улс му келхәр эе бәәнчи?

— Уга, Маца, уга, — гиҗ Өмкә доран оңдарад, шимлдҗ йовна, — кемҗәнә кенинь, ирлдәд, сурлдад бәәвлә үнд. Ода яһҗ йовнчи, хошан авад?

— Хәрҗ йовнав, көвүст намас халун менд келчк...

Пансионас һарад, Маца үрвҗ йовна. Тер хоорнд: «Катя яах- мб? Одад һар! Эрк биш!» — гиҗ дотрнь ивр-ивр гиен болад одна. «Одх кергтә. Зуг саглх кергтә. Ардан «сүл» дахулҗ ирәд, амраш- го җанҗал һарһвзач. Хәлә!.. Тер төләд, Пирстнә уульнцар орхас урд пирстнд бийднь күрәд, тотх, аҗгл».

Минь тиим тоолврта Маца пирстнүр ирн, кермс йовдг диг-да- ра шинҗләд, умшад бәәнә. Йир юн чигн сонҗ медгдхш. Тиигҗә- һәд ардан эргәд оркна. Бас сонҗ гих юмн уга. Дахулн эс медг- чәр хойр талан харвад авсн, маһдлх юмн мел медгдҗәхш. «Керм йовх күртл бүкл час. Гү, гү, цаг одачн дала| — болҗ седкләр ад- һад, мел дор ормасн Пирстнә уульнцар орад одна, хол-хол алхад, гүүхин нааһар йовна. — Гертән зуг бәәтхәл!.. Бәәхлә яһначи, би чамд дуртав гинчи? Ээ, чамаг, садвта элмриг, күләж. суух!.. Уга, Катя тиим биш, зседклән намд тусхаснь ил, меднәв, сохр биш, үзә бәәнәв. Зуг ааль бийдм бәәхәс биш. Яһҗ, ямаран чирәһәр терүнд дуран илдкхв? Юн болхинь, яахинь кен медлә? Гемәсн хорад, мел хооран сааһад, дуран шуд хазарлад, зулхин нааһар йовсн... Ода деернь эн — туувр... Иим күчр бәәдлд яһҗ келхв? һазр деер хә- ләсн һанцхн Катяһан яһҗ тиим тату хөвтә кехв? Тер учрар хар- һн, мендләд һархас талдан зөв намд уга...»

Генткн хәләхнь — күрч ирҗ: 16-ч гер эн бәәнәв гисәр өмннь дүңгәһәд... Маца бас нег ар-өмнән харвн, хашаһар үкс орад одв.

87

Мел дарунь Катяп үүднд күрн, кор-кор гиһәд цокҗаяа. Чицнхнь — гпиглг новдлта күн аашпа. Мон! Бийнь! Үүдн секгдэд, Катя эрк алхн:

— Маца?!. — гпж өврсәр суржана. Сәәхн чигн зеегтэ, ик-ик, көкрсп төвшүн тсцгр болен, хойр нүднь төгргләд, улм көкрсн бо­лад, әәмшгәр дүүрч одв. — Юн болв? Яһвч?

— Юунас аовчи? Ээх юмн уга, — гиҗ Маца маасхлзжана, бо- лв бийнь хуух күртлнь ирвлзэд, халу дерен болад, чирэнь чингд- сн кевто, бас ирвлзнэ. — Мендән келхәр ирүв, йовҗанав, Катень­ка...

— Хааран? Яһад?

— Намагичн тууҗана.

— Тууҗана гиен?

Маца, һаза келхлэ эвго гисэр, хавчхлзен болад одв. Катя түү- гинь медн, толһаһан хойр һардад:

— Ой, би яһҗанав? Ор, Маца, ор, — гиҗ, һараснь авч көтләд, герүр орулҗ йовна, — чи бичә өөл, чамаг үзн, эс ирдг күн генткн ирхлә, чочн тусчкад...

Маца столд күрәд, хаҗуднь бәәсн стул деер суув. Ду һархш. Катян эрст өлгәтә ик зургас нүдән авхш. Күүкн тесҗ ядад, сур­жана:

— Маца, тууҗана гиен... Юн учр-утхта юмб терчн?

— Балһснас намаг көөҗәнә. Полковник Марков арвхн час өг- вә, ардан хәләл уга од гинә, эсклә авад суулһчкнав гинә.

— Тегәд яахмчи? Сурһульчн яахм?

— Би эврән һарһтн гисн цаас бичләв...

— Эврән? Юңгад?

— Ай, альк тоотынь чамд барҗ келхв, дала... Хөөннь нег хар- һхла, у һазрт таварн сууһад, цугинь келҗ өгнәв. Ода, Катенька, биичн йовх болад бәәвүв. Зөв гихләчн, Катенька, нег зургичн ча- мас сурхар...

Катя комодын хораһас ик чигн альбом һарһад, нег зурган та- тҗ авад, арднь цөөкн үг бичәд өгчәнә. Маца түүгинь авн хансар күүкнә һаринь үмсәд оркв. Чирәһәснь һал һарад, көл-һарнь менр- сн кевтә, чим-чим гиһәд, кинь давхцхин нааһар бәәнә. Күүкн бас тер мет. Көөркс, хоюрн чигн невчкн зуур нам яахан олҗ эс чад- сар, нег-негн талан хәләхәсн чигн эмәсәр бәәлднә.

— Ханҗанав чамд, Катенька, — гиһәд Маца түрүлҗ сана авч йовна, — альд йовдг бо^вчн, зургичн бийәсн салһхн угав. Нә, ии- гәд болҗана, Катенька, менд бә, сән-сәәхн йов...

— Чи чигн, Маца, менд йов, зәңгән өгчә. Намд хөвдән, гим- назьд чи оньдин угальгдад бән гиҗәнәч, хәәвр болад...

Маца күукнә һаринь авад, бас нег үмсв. — Байрта харһий, Катенька!

—■ Байрта, байрта, — гиҗ күүкн давтад, дахҗ йовна.

—• Чамд, миниһәр болхла, Катенька, һарад керг уга.

86

Үүднг ардан арһул хааһад, Маца һарад одв. Катя хойр нүдән арчад, невчкн зуур зогсҗаһад, гүүҗ одад терзәр хәләхлә, Маца уульнцнн ца хажуд һарчксн йовна. «Хәләх, ардан эргх» гиһә бәәт- лнь» көвүн зогсад, ардан эргәд үзн, маасхлзад оркв. Катя һаран өргәд, «сон йов» гисәр, нег альхан үмсәд, түүгәрн дайлад, кесг саамлад мендән чигн, дуран чигн илгәһәд, үлдснь тер.

Удсн уга, Маца кермд сууһад, Хальмг Базр темцәд һарв. Зуу- ран чнгн, энд ирчкәд чигн, саглад, энд-тендән харвхнь — «сүл* уга. «Шуд уңгарн тасрҗ биший»' гиҗ инәмсклчкәд, кесгтән наа- ран-цааран йовдңпад, басл чигн нәрдүлҗ шинҗлсн бийнь, нег чигн күн үзгдсн уга.

Зөвәр ора, харңһурҗ йовтл, Маца Бадашинәр орҗ ирснь тер. Эдн өрк-бүләрн һаза суулдҗ. Цуһаралань мендләд, көвүн зергләд суув, өвгн эмгн хойрин эрүл-мендинь сурв.

— Чи, Маца, хошта-хоратаһан яһҗ йовнчи? — гиҗ Бадаш соньмсҗана. — Юн болад одва? Яһва?

— Ай, нүүҗ йовнав, — болҗ Маца инәмсклҗәнә. — Ачна, зөө- нә, күчрднә гихм биш, авад һарад бәәх, амр юмн.

— Герүр орад, цә у, — гиҗ Болха келәд, яхлад босна.

— Иовий, би бас нег ааһ цә уунав, — гиһәд, Һәрә түрүлв. Тегәд, эн хойр цә уулдҗана, ю-бис келәд, инәлдәд бәәхәс биш, төрин үг төрүц көндәҗәхш.

— Нә, цә уувта, наартн хоюрн, — болҗ Бадаш эдниг дууд- җана.

—■ Келх болад бәәвч, — гиҗ һәрә шимлдҗәнә, — күчр дадмг, дүңгәр медчкв.

— Келн бә,-көвүн, — Бадаш Мацаг йосар шахҗана, дальтрдг арһ уга, — бәәдләрчн болхла, дала сән биш.

— Хәрҗ йовнав, көгшә, — гиһәд Маца һундсар келҗәнә, — көөгдәд... Асхн күртл уга эс болхлачн, авад суулһчкнав гивә. Те- гәд көл-толһа уга гилтә адһад, балһснас әмән авч һарс гиж зулҗ йовад, танаһар орҗ ирсм эн.

— Хаҗһр һарһвчи?

— Хаҗһр гиҗ, хальмг көвүд сурһуляс көөсиг бурушаһад, ода эврән көөгдҗ йовнав, көлм һазрт күрл уга гишң адһсн...

—• Күүнә төлә көөгдсн болхла, көвүн, ашнь буйнта, сән утхта.

— Учр уга, толһань сарул, һар-көлнь бүтн, сансан кех арһта,— болҗ һәрә үүринңь ээм деер һаран тәвжәнә, — зуг седкләр би­ча зов...

— Биичн, һәрә, төрүц зовжахшв, зуг...

— Ю келхәр бәәхичн би медҗәнәв. Турүн невчкн эдлвр кех мөцг би өгнәв. Ухалхнь, Маца, энчп нам туста чигн болдг өңгтә. Тенд бас көдлмш кех кергтәлм, туста болдгар, сән аштаһар...

—■ Тернь тер, болв... Намагнчн тппгҗ амр-тавар бәәлһх уга гиҗ санжапав: гетх, хәләх, ажглх...

89

— Энд бас терлм, эвәрнь бәәх, эврәһән кеһәд эс медсн бе­ла д...

— Но, көвүд, унтх кергтә. Маңһдуркинь — маңһдурк теңгрт даалһад меднйә, — гиҗ Бадаш келҗәнә. — һәрәд эрт босх кергтә, көдлмштән одх, чн бидн хойр адһхм биш.

Тсгәд эдн унтх болад, салад һарлдна: хойр көвүн ик герүр Бадаш ншкә герүр орна.

* * *

Бууран гиһәд — бичкн хоти. Болв нернь ик холд һарсн, энүг эс соцссн, эс медсн күп гиҗ тенге көвәд ховр болх. Тернь учрта. Хотна иргд күчтә пк салг бәәнә. Энд тавн зу һар күн — орс, халь- мг, хасг улс көдлнә. Заһсчнр Хорвт нуурас миңһн алда шүүгүләр заһсиг утхад гншң бәрнә. Тегәд энүг «алтн йорал» гиҗ нерәдснь орта. Талдан хаҗуһас «теңгсә зөөр» өдр, сө медхш — заһста әр- внцс шуд сольвлдад гишң бәәнә.

Тиим дала заһсиг эд-бод кедг, ачдг, керчдг, давслдг, хатадг, утдг, көргәдг, бочклдг хамгин көдлмшнь басл күнд болчкад кимд. Эзн гихлә, эрк биш күчлхднь залус нәәмәдлхәс биш, наадксинь күүкд улсар, бичкдүдәр келгхдән дурта, юңгад гихлә эднә күч- көлсн кимд төләд һарунь баһ болдгчн.

Нег зүсвр залу — механик Иван Новиков гиһәд, балһснас күрәд ирв. Заннь сәәхн, бод гисн, тевшүн болдг өңгтә. Зүсн-зүр- кнь чигн гем уга. Зуг чирәнь невчк цоохр гихәс биш: бичкндән гемтснә үлдл чигн. Болв энүг эзн бийнь, өөрхн нөкднрнь чигн, таасхш. «Көдлҗәсн һазртан әмт хутхад, шууга татад, балһснд багтл уга, һә болҗ, көөгдҗ ирсн, эврән чигн амршго, өөрдсән чигн амрашго андн, — гиҗ әмт сүрдәнә. — Энтн хаана өмнәс, йосинь бурушаҗ, ноолдҗ йовх улсин негнь. Тиим күүнд ямаран амтн бәәдмб? Хәрнь саглтн, бичә өөрдтн, нег үлү энүгитн дораһар гетдг улс бәәнә».

Көдлмшч хармудыг меклнә гидг амр биш. Эдн түрүләд невчк заагрсн болҗаһад, бииснь өөрдлдәд бәәв. Новиков чигн әмтнәс зулҗахш. Болв «әмтнлә харһад, саакан кеһәд бәәхләчн, терүнәс чигн дүлә һазрур йовулнавидн» гиҗ жандармск залврт келснь, чееҗәс һархш. Хәләҗ гетҗәхнь лавта, зуг ямр чигн анч авгдхш, кенәс саглхнь бас медгдхш.

Нег асхн, көдлмшин хөөн, Новиков өөмәд, уснас һарч ирхлә, хулсн-зегснә захд, көк ноһан деер, дөрвн залу сууна. Нег шилиг дундан тәвчксн, өөрнь цөөкн хадрн, өрәл өдмг кевтнә. Иван Ми­хайлович бийән арчад, хувцан өмсчксн, йовхар седҗәнә.

—- Наар, сән залу, — гиһәд, медәтә негнь дайлҗана. —Су, ман- ла...

— Эс һолхла, — болж. баахн залу немв.

— һолна гисн юн билә? — Новиков өөрдәд, күн болһнла меид- ләд, сууһад оркв. Тер хоорид медәтәнь чирк дүүргчксн, бәрүлҗ.

90

йовна. Баахпь хадрнг утдпь шу цокж, әцгләд, зооһинь атхулҗана. — Таньлдх ксргтә: Иван Михайлович Новиков, балһснас болдв.

— Терүгичн медпәвдн, — гиж медәтә залу келҗәнә. — Чи ма­нд талдан юм келҗ ас: чамаг туугдҗ ирлә гилднә. Үнний?

— Үин.

— Тегәд бурхн-шаҗ бурушаҗ, хааг, йостаһииь авч хайхар седдг, әәмшгтә күн гисн үнний?

— Мел тиим гиҗ келхд хату. Тер хамгт һанцхн мини чидл яһж, күрдмб? —• гиҗ Новиков инәнә. — Биднтн, ах, олна сә хәәҗ, әм- тң сән бәәтхә гиҗ, ноолдхас биш, талдан керг манд уга. Үүсрт уга даҗрлт, өңгәр гишң зарлһн, ял-ярвг, ө-засг гидг хамгиг уга кехәр седхәс биш. Тер тоот мана Бууранд бас далалм. — Энд эс бәәхлә, тегәд альд бәәдг болх? — гиҗ медәтнр зөвшәрв. — Ял боорлад, ях гилһҗәхшлм...

— Хәрнь, бидн тиим уга болтха гих санатавдн. Хан бәәҗ гилә, йоснь эс хольврхла, тиим бәәдл ууршго.

— Хөв мана тату болхла яһнач? — гиҗ негнь шуукрв.

— Хөв бийнь иршго. Хөвин төлә ноолдх кергтә.

— Чи ноолдад, тегәд юунд күрвч?

— Биитн, ах, эврәннь төлә, хар әмән үзҗ ноолдсн угав. Олна төлә тиигхәс биш.

— Олна сә хәәснчн — сән!.. Болв чамаг «әмт үүмүлдг, задын хутхур» гилднә. Тиим болхла —тус уга...

—■ Тегәд, ах, бидн тиим болснас көлтә, тана кентн үүллә харһ- ла? Кендтн му болв?

— Тиим юмн уга.

—■ Мана ноолдан мууһан хаанд, байн-нойнд күргнә. Тедниг та киидән харсҗанат. Хәләхнтн, теднәс көлтә ямаран бәәхән, Юн сән юм үзҗәнәт — җалвтн өсәд, ял баһрви? Өрк-бүлтн өлсдгән уурви?

— Энчн дү, мел үнн, — гиҗ медәт зөвшәрв. — Тиигәд бәәһә юмн гихәс. Көлснә үн улм хәрәд йовхас биш, өөдлхш.

— Тер бәәдл оңдарх зөвтә, ах, зуг оларн негдәд, ноолдхла бол- хас бищ, хара бәәҗ учршго юмн. Нә, ханҗанав таднд, сән бәәтн, — болад Новиков босад, йовад одна. Удсн уга, бәәдг герүрн орн гиҗ йовхнь шууглдсн болад — хәләхнь, хальмг көвүд шаһа наа- чана. Зуг негнь хәәкрәд босн, һарарн саҗад, келҗл бәәнә. Тал­дан нег эләднь босад, түрүнкиг толпаднь нисләд оркв. Тернь ду тэвәд уульждна.

Иван Михайловичин санань бичкнд зовад: — Чи ик бәәтлән яһҗахмч? — гиҗ шүрүлкәд, хаҗиһәд оч йовна. Көвүд цуһар тар- валдад одцхав. Бичкн һанцарн шугшад үлдв. Новиков прәд, тол- һаһинь иләд, эвлҗәнә.

— Нернчн кемб?

— Хохал.

— Кедүтәвчи?

91

— Арвн тав орхв.

— Эн хотнасвчи?

— Уга, салгав.

— Тегәд көдлдвчн? — Хохал хәрү өгсн уга, зуг тагчгар гек- хәс биш. Новиковас махн тасрсар, «кирд» гиен болад одв. «Минь ним, әрә бултасн ноһан болен кенз юмиг, кен зүркдҗ зардв?» — гиһәд, дотрнь хәәкрсн болад киит дөрәд йовна. — Нә, Хохал, ии- гәд болҗана, ичкевт. Залу күн уульдм биш.

Иван Михайлович көвүг дахулад, герүрн ирнә. Тернь нам бү- лән хәләц, җөөлн үг үзәд уга кевтә, шуд наалдад гишң бәәнә.

— Цә уухм, — гиһәд, Новиков ик-ик чиркд цә кеһәд, дотрнь хошад тасрха шикр хаяд оркв. Хохалын шүлснь хара зөңдән асх- рад, эс медгчәр зальгсн бийнь, болхш. — Су нааран, Хохал. Тер тоһшас авад ид, бичә ич.

— Бн нчҗ бәәхшв, дядь Вань.

— Чн намаг таньдвчи? — Новиков өврЖәнә.

— Таниг цуһар таньна. Таасна.

— Намий?

— Цаһан седклтә гинә. Эзнәс чигн, залачас чигн әәхш гинә.

— Кедү класс чиләлчи?

— Биитн школд орсн уга биләв.

— Мелий? — Новиков зөвәр ормаһад одв. — Сурһуль сурх санан бәәни? — көвүн гекҗәнә. — Тиигхлә, Хохал, асхн болһн нааран ирәд бә, наадк көвүдт бас кел. Дегтр умшдг, бичдг дас- хт...

— Теднтн, дядь Вань, цуһар ирхәр седх.

— Иртхә. Намд негн гисн, тавн гисн — йилһм уга...

... Көвүд—Нальҗ, Элдәшк, Харайк, Адуч дөрвн, Хохал толһач- та, асхн болв-угай гилһнлә гүүлдәд күрәд ирдмн. Эдн, земгә на- счсн төләдән, заасиг хавлад гишң авна. Үзгүдиг тескәл уга да- сад, умшдг болснасн нааран, улм урмднь өсәд, улм медхәр, дас- хар шундмн. Зәрмдән нам Новиков бийнь хөрәд: «Эндртән бол- җана», — гиҗ зогсадг болна.

Генткн Новиковиг залач дуудулҗ. Ирхлә — хаҗуднь зүсвр күн суудгчн. Мендләд, үүдн хоорнд зогсн:

— Наар гилтә. Соңсжанав, — болна.

Залач үг угаһар хәр залу тал хәләнә. Тернь «медүв» гисәр чирмәд оркна. — Иван Михайлович Новиков? Би нутгас йовлав. Му зәңг һарад бәәхлә ирүв. Таниг хуучн аалян хаяд уга гинэ. Әмт үүмүлдгән уурх биш, йосн задын хутхур гинэ.

—■ Бүтүһәр келентн, зерг медгдҗәхш, — Новиков уралан һа- рад өөрнь одад суув.

— Танд келен бәәнм: «Әмтнлә бичә харһ, теднд болх-болшго ЮМ бичэ кел, эсклэ үүнәс чигн хол, дүлә һазр олхвдн», — гиҗ. Мартчквта?

— Уга, би ю чигн мартдм угав, зерг. Зуг ю келҗәхтн медгд-

92

хш. Холын зәцг — холвандан гидг. Танд күртләп талдан болс- нйи? Харһдг улсм — хальмг көвүд. Теднд үзг заанав. Нань юмн уга.

— Хальмг көвүд? — ирсн залу ормаһад одна.

— Тавн көвүн намур ирнә: арвн дөрвтә, тавта...

«Тннм» гисәр задач гекәд оркв: — Бичкдүд...

— Бпчкдүд болхла, учр уга, — гиж, цаадкнь төвкнв. — Тед­нд, тенсн-мөнсн, нуста хармудт, кезә, юн толһаднь күрдмб? Би талдан улсла харһад, талдан болх-болшго юм келәд бәәдгитн келҗәнәв.

Новиков «медҗәхшв» гисәр ээмән холькад тагчг.

— А усна көвәд кенлә харһлат? Ю келләт?

— Усна көвәд би кенлә болвчн харһдв. Келхд, залачин зерг- лә, өдрт кесг дәкҗ.

—■ Үнинь келхлә, әмтнлә харһснтн үнн, зуг дала юм келҗ угат. Би тер хамгитн йилһүв. Болв бас нег бичә гиҗ саглулхар таниг, Новиков. Бөдүн улсла, нег үлү, орсмудла харһж, тиим авцта үг ке­лж; гихлә, бийәсн үзтн. Кедү чигн'нуухар седтн, һазр дорас чигн малтад, олад авхв! Медгдви?

— Харадан иигәд хараһад бәәдгтн намд медгдҗәхш.

— Хараж,ахшв чамаг, саглулж,анав. — Ирсн залу залач тал заана. — Чамаг магтад, нер уга. Көдлмшән меднә гинә. Хаж.һр йовдл һарһхш гинә.

—■ Үнн келҗәнә, — Новиков мусхлзад авна, — хальмг көвүд- лә харһж, үзг зааснд гем тегәд угайи?

—■ Не, болҗ, — залу босад, һордаглсн болад одв, — заах бищ за, зуг киидән гихәр. Тедниг ном дастл теңгс ширгх...

Нег асхн Хохал гүүһәд ирхнь, Новиков хаалһд бедрсн бәәнә.

— Би, Хохал, балһс орад ирхәр,—гиж;әнә.—Задач меднә. Бар­кас белн, күләҗәнә. Негл өдрәс давхн угав. Эн һурвн ж;ил дотр чамаг зөвәр чаңһаһад, ядхдан долан классин медрл өгүв. Цаа- ранднь эврән дас, болх, болждна эннь гиҗ бичә зогс. Умш, мед, үлүддм биш...

— Та, дядь Вань, дәкҗ иршговта?

—■ Ирнәв, зуг... Биичн, Хохал, онц хәләврт бәәх күмб. Балһс- нд намагичн үзхлә, бәрҗ чигн оркхмн болҗана.

—■ Тиигхлә, ю хәәҗ одната? Дядь Вань, би йовад ирсв...

— Уга, Хохал, ханҗанав. Эн саамд намд биидм одх кергтә. Эн җилмүдин хоорнд биичн кесг-кесгәс зааград, холҗад... Не, йо- вх болад бәәвүв, — Иван Михайлович босад, көвүг теврәд, хойр даларнь арһул цокад авб, — йовж; ирчкәд, Хохал минь, чамд тал­дан сурһуль заанав, чадхичн меднәв. Баһ гиһәд, әрвләд йовлав. Ода болҗана...

— Би таниг үдшәнәв, дядь Вань?

— Уга, Хохал, бәг. Ханҗанав, гү, хәр...

Баркас сөөни дуусн гүүһәд, өрүни үдин алднд балһснд ирҗ,

93

заһсна пнрстнд зогсв. Новиков бууһад, арһул энд-тендән аҗглхнь сонҗта юмн йир медгдхш. Кергтә хайгарн ирәд, кергтә улсла күүндәд, кесг заавр авад, кесг хамгиг йилһҗ медәд: «Әвртә керг- тә, туста йовдл болв'»_о — гнҗ таассн бәәнә.

— Намд дегтрмүд, листовке өгсн болхлатн, — гиҗ эн сурҗа- на. —• Итклтә улсар дамҗулад, заһсчнр чигн бәәнә, салгудар әм- тн бас хара бнш, тиигхлә зөвәр кергтә...

— Әәмшгтә биший? Саглх кергтә, Иван Михайлович,

— Баркас күртл невчк оралцта болхас биш...

— Тингхлә, мел йовн гиҗәхләтн, күргәд өгнәвдн: авн сууһад һарад бәәдг болдгар. Кезә йовхмта?

— Асхлад, зурһанла гилә.

— Тиигхлә тер алднд пирстнүр хөр күрсн хальмг көвүн ирх. Скамейк деер суух. Нернь — һәрә. Өөрнь бичкн багла кевтх, Мен- дләд, өөрнь суутн. «Халун күчр» гитн. «Әвртә» гиҗ келәд, көвүн йовҗ одх, баглань үлдх...

Му бишәр амрад, зөвәр туста көдлмш кесн Новиков, хәрү йо- вс, шулуһар ормдан күрс гиҗ адһсн, пирстнүр күрч ирв. Хәләхнь хальмг көвүн сууна. Энд-тендән эс медгдчәр харвад авб, сонҗта юмн уга, Иван Михайлович скамейкд күрәд, көвүнә өөр сун «ха­лун күчр» гихлә, цаадкнь шимлдҗәнә: «Бичә хәләтн, одакс ааш- на. Би эдниг дахулад зулнав. Менд йовтн».. Минь тиигн көвүндор ормасн һарад хурдлв, сүдһлзсн болад одв. Ардаснь хойр залу, шургуд кевтә, көөлдҗ йовна. Эс медсн болад сууҗаһад, энд-тен- дән хәләхнь, нег таньдг чирә зервк үзгдәд, буру хандсн болв. «Мөн! Гетҗәнә!» — гиҗ ухали, Новиков босад, хойр-һурв ишкх- ләнь: «Новиков, түрд гилт! — гиен болад одв. Эргхлә, одак та- ньл инәг-инәг гиһәд, амдад аашна. — Тер баглаһан автн, Иван Михайлович.

— Ямаран багла?

— Тер кевтсн, тана эсий?

— Уга, үзҗәсм эн. — Новиков йовхар седнэ. — Иван Михай­лович, намла хамдан йовх болад бәәвт. Автн терүгән...

— Күүнә юм яһад авх билэв.

Таньл одад, баглаг авн: — Литература? — гиһәд байрлад од­на. — Мини гихд — хату... — Медгдҗәнә. Таниг үзчкәд, нам итк- сн угав, зөвәр дахлдув. Не, йовий...

— Бәрҗәхмтә?

— Негнь йилһртл...

һәрә доһлң-доһлң гиһәд, — көлән мулҗснь ил, — баслмуудан орҗ гүүж, йовна. Ар нурһнднь одак муультасин бүшкүрмүд доңһ- дад, күцәд аашна. Көвүн өндр хашад тулад, шахрдад, яахв гнх- ләрн үүдинь түлкхлә — таг хааһата. Невчк цухрҗаһад, хурдлад гүүҗ ирәд һәрәдн, деегәрнь давҗ чадлго, чик гедргән тусв. Кө- лнь шуд яһлалсн болад, нүднь харңһурад одв. Одакс ирәд бәрәд бәәв.

94

— Экән көкмр, ода яһнач? — гиж. сөөлцкә дун өөрнь хәцкннә.

— Доһлц бнйнь ямаран? — болҗ наадкнь һолан цокна. — Бос, йовий, нөкдчн күләҗәх...

— Ямаран нөкд?—һәрә әмсхҗәх хойр элмриг хәләп бәәж., пио­на. — Нөкдтә болхла, гүүһәд йовшголм. Неҗәдәр хуваһад цокх- ла, таднас юн үлдх бәәсн?

— Не, болҗана, бос, — гнһәд, сөөлңкәнь һәрәг өргәд босхн, авад һарв.

Тавдгч бөлг

Ик Малзн селән гиһәд, бичкн ширкг өөдмин ташуһар цувл- дсн хойр эрәд гермүд, хоосн тег дунд тонталдад, эн бәәнәв гиҗ хәәкрсн мет, холас бийән бардмнна. Селәнә иргәрнь гишң бичкн һол — Малзанка һарна. Бичкн болдгнь — нәрхн, зәрм һазрарн хөрн алдас давшго, болв биидән зөв гүн. Медәтнр шоглад келд- гәр болхла: «Мана Малзанктн бичкн гиҗ бийинь өөхәр седсиг — темән уга үлдәдмн»..

Эре болҗ эрг болһнднь үрглҗлсн хулен, зегсн хамгнь холас ха- рлн-ноһарад, халунтн манд халун биш гисәр улм авглад, өндр- тән чигн, өргндән чигн өсәд, уухнас биидән оньг тусхана. Тернь учрта, юңгад гихлә, тентл көвән хулсн-зегснә шуд иргәснь шарң- ху тег экләд, цаарлх дутман улм үрглҗләд, теңкән угаһар тавар- лҗ суняһад, толһа-кецин ора деер теңгрин захла харһҗ ниилсн болад, җирлһнь җигтә торһн кевтә чичрәд, хальгад бәәнә.

һал-мергн үд. Нарн һалар киил,җәх кем. Әмтә-киитә тоот цу- һар зулад, үзг-үзгәрн одсн өңгтә. Дегд тагчг. Дегд дүң-дүлә. Нам салькна бийнь бултҗ биший. Тегәд чигн хулсн-зегснә зүүлтә хамг менрәд, кииһән дотран авсар бәәнә.

Селән талас нәрхн хар көвүн һарад аашна. Серо үүрсн, көл нүцкн, бәәдлнь — адһҗ йовхш: энд-тендән хәләһәд, деер делссн элә һәәхәд, өөрхн ишкрсн зурм үргәһәд, земгә таварлсн бийнь, удсн уга, һолур күрч ирнә.

Көвүнә нернь — Хохал. Дегд өндрт оршго, маштг чигн биш, теглг нурһта, чаңһавр болдг күн: дал-ээмәрн шуд дардаһад, уулын хадыг үрглҗднь чавчад, кечксн мет. Зүсн-зүркнь чигн үүнә бас тиим үрглҗ, нег мөслсн бат болдг өңгтә. Шовһр шар чирәнь хаяд нег маасхлзна гихәс биш, болв нигт хар күмсгнь йир буугдхш. Хойр нүднь хурц, дотран һалта, хәләцнь —үзүртә, киитәвр болен... ивтләд чигн үзх дүңгә.

Наснь көвүнә ода чигн баһ — хөр күрәд уга. Болв бөдүн улс дахад һурвн җил дарандтнь теңгсүр орчксн, зөвәр юм үзчксн күн. Эн хавра соргд йовад ирсн, намрин сорг эклхиг күләҗ, гертән амр- чах заһсч. Тегәд хара кевтхм биш, серо авад, һол тал һардгнь тер: нег чанх заһс борон бийнь түрү кемд дөц, үлүдшго.

Хулсн-зегснә захд ирәд, Хохал деерк шалвран тәәләд, келкү-

95

рән ясҗ авчана: тоолвртан авлгдсн бәәхнь ил. Ода юуһан ухал- җана гихвэнүг? Ухалхнь чигн баһ биш, көөркүн. Күн болҗ далаһар сән юм үзәд угань лавта. Өмннь юн тегәд күләҗәхинь кен медлә — банр-бах гнхв, аль бас зовлң-түрү гихв?.. Көлиннь өөгүһәр шүрглдн гиһәд, усна моһа җулвкад одв. Ээврлҗәсн меклә шурд үснүр адһад, булхв... Зуг эн хамгиг көвүн үзҗ, соңсж бәәхш.

Гснткн шалд гпһәд заһсн туульсн болад одв. Хохал чочсар ад- һад, келкүрән бүсләд, серәһән авад, һолур орв. Арһул, бод-бод ншкәд, серәһәрн хулсн-зегснә уңгар хая-хаяд сууляд, бүтүһәр чнчәд, йовад йовна: шальҗгнҗ нам ә һархш, усна бийнь чигн дольгархш. Тедү дүңгә эвинь олҗ, цеб гиж, чичдгинь гиһит!

Нег чпчәд орксн, серән иш күгдлсн болад одна. Мел дорнь адһҗ дарад, серәг усна йоралд шахм цацу, зөвәр угзрулад одв. «Мәәкр болдг өңгтә!» — гиҗ, көвүнә дотркнь байрар бульглҗа- на. Хохал үкс өкәһәд, бәрҗ үзнә — ик чигн сазн! Бүслҗ йовсн келкүртән келкн, ардан чирәд һарна. Басл чигн чирмәж, эн чич- нә, зуг хойр баахн-баахн сазн бәргднә. Кесг болчксн, земгә хеш­ей, арһаган һарһс гиһәд көвүн зогсна. Ик чигн бөдүн зегснә уң- гар сууляд, соһагднь күрн, өкәһәд, һарарн татад авад ирнә. Уһа- һад, идхнь — шуд кард-кард гиһәд, әмтәхнәрн шикрәс чигн тату биш.

Генткн арһул, төвшүнәр эклсн дун асхраД:

Дундын арлын хулсигән Дуулн бәәҗ хадлави. Дуран өгсн чамаган Дуундан күләҗ ядлави... — гиһәд, хойр эргин эре болен хулсн-зегсн хоорнд нисәд, ца-цааһан цеңнәд одна.

Нурһан өгәд зогсҗасн Хохал, үзә уга бәәҗ, дууһарнь, айсарнь, күүкиг таньҗана. «Булһаш!» — дотрнь һал дәрвксн болад, халу дөрәд йовна. Ардан эргәд хәләхнь, ус авдг бичкн амнд, ээм дее- рәсн хойр еуулһан күүкн буулһҗана. Өкәхләнь.өвдгин нүдцә бө- дүн күклнь өмннь унад... Күүкн түүг эвтә болдг кевәр авад, нур- һн деерән хаяд оркв. «Хо цаһан чирәнь, хойр сәәхн нүднь, хоохн дольгн бийнь... Дуунд ордгар: өдринм хәәмнь киләсн, сөөһинм хәәмнь зүүдн... Көвүн сайалдад, ода яахв гисәр, хуухан мааҗна — Одад, өөрдәд, келн гихнь — амнас үг һарч өгхш. Көлнь пуд болҗ күндрәд, келнь модн болҗ хатурад, толһань эргәд... Келхләрн талдан юм келәд, тенәд йовҗ однав», — гиҗ биидән уурлна.

Хол арлын хулсигән Хоюрп хадсн болхпн. Көвүп иньг чамаган Кезә нрнә гихви?

Булһаш дуулн бәәя; нүднә булңгар Хохалыг үзә бәәнә. Ипр таасгдна эн көвүн: зүсн-зүркәрн чигн күүнд һолгдшго, заң-бәәрә- рн гихлә, нег үлү. Келсндән үкәд бәәх, нег мөслсн, ааль-җинл уга, 96