Дөрвдгч бөлг

Книпович очнахна зергләнд талын, буру седклтә улс орҗ очв гнҗ йир саглна. «Очнд» бичдг болн бичхәр седҗәх, үүнә элч гих нер зүүх саната тоотын тускар, ямаран күүһинь, шуд партийн хә- ләц, некврәс иштә, мел илднь Ленинд зәңглнә:

Балһснд революционн чидл немәд, нуувчин көдлмш өргҗәд, барас кесг зүсн дуудвр һарад, берк түргәр тархагдад, энд-тенд хуралт болад, йос бурушалһн улм өсәд, делгрәд йовхнь, жандарм­ом оньгас алдрсн уга. Вахмистр Петерсон ард-ардаснь зәңгләд, «зад татачнр» күчр болҗана гиһәд, тедниг хутхҗах, толһалҗ һар- дҗах улснь Книпович, Дубровинский гиһәд, мел бичәд бәәдг чигн.

Полковник Марков, орж, ирәд сун, өмнән кевтсн цаас авад:

— Саак Дубровинский! — гиһәд аралдҗана, кителиннь деерк дегәсиг сулдхад оркна. — Нә, нә, ю кеҗ Дубровинскин зергәс?.. Яһж,?.. Агентмүдин зәңгәр болхла, хуралт кедг һазрнь нурһлҗ Бутковин сад чигн, түүнә герт Книпович патьрлҗаснь ил, тегәд тер хуралтст онц хәләврт бәәх Дубровинский эрк биш, алдг уга- һар ирдгчн... Учр уга, үүгинь полиции департамент бас медҗ йовг, үлүдх уга, — гиһәд, полковник цааснд һар тәвәд оркна. Хоңх җиңнүлҗәнә. Үүдн секгдәд, ротмистр Хлюдов орад ирв.—Йовулч- ктн, йовҗ йовг...

— Хәләвринь чаңһатха гиһәд заквр өгчкүв, полковникин зер- гәс, нань заавр угайи?

— Заавр негн: тер хуралтднь орҗ үзсн болхнь. Ю келдгинь, яахм гидгинь, яһдгинь медсн болхнь!..

—• Хурад, цә уудгчн, дуулдгчн, ю-бис күүнддгчн...

— Ю-бис?!. —■ полковник шуд өсрхин нааһар босна. — Тер ю-бистн, ротмистр, мини энүндм, — өрчән цокҗана, — өтн кев- 1ә ивр-ивр гиһәд, көндрәд, амрахш. Шөвг мет хатхад, орнд кев- түлхш... һосндм йовх хадасн болҗ көлинм тавг шаана...

— һарч болхий, тана зергәс? — йов гисәр полковник заңһчкх- ла, ротмистр хансар толһаһарн гекәд, арһул һарад одна. Марков ормдан сууһад, тодлҗана. Дубровинский — зөвәр хатмл, шанань хавчгдад, хойр нүднь оңһаҗ одсн, гемнь зөвәр һазр авчксн дүртә, садвтань мел ил, Яранскас ирсн... Цаасдарнь болхла, тууврт хаж,- һр, буру йовдл гидгәс хол йовҗ, нам нег бичкн эвго юм һарһҗ уга. Әәдрхнд һазр тавглн гишң, нааран ирсн, минь үүнд, мини өмн зогсад, амбр-умбр, ю-кү бичх көдлмшт орх зөв сурсн... Би үүг энд-тендәс зөв, селвг сурсн болад, бүкл һурвн сардан аж,г- лад, уг сүүлднь дуудҗ авад, «губернск контрольн палатд бичг бичдгәр орж; чадхмт» гисн. Санлав — көдлҗл бәг. Негдвәр, би цаһа сансан, харм төрсән үзүлон, тиим амулңта, сән үндстә керг кенд эс таасгдх? Хойрдвар, контрольн палатд мана улс бәәх, тии- гхлә, дораһар хәләхд амр. Тегәд би, һәргтә тол'һа, ухалсн: туув-

6. Бембеев

65

рт дандад, халыпрсн чигн оиз, номпрад оәәҗ. Ааль-җиилнь чи- ләд, гемнь һазр авад, арһнь тасрад ирҗ гиҗ. Худл, хоома сед- кл терм сәнҗлм.

Дубровинский үрвәд, Иҗлин көвә көөһәд, энд-тендән ю-кү һәәхсн, соньмссн болад йовна. Хая-хаяднь зогсад, холдан чигн харвад оркна. Хаҗуһас хәләсн улст — кедг керг уга, бүүрһҗл йовх күн, усна иргд цевр аһар кииләд, амрчахнь ил. Зуг үүнә тол- һань тоолврар дүүрң йовхинь терүгинь, кен үздмб? Кен меддмб? Хуучндм кинтн һазр зокҗахш, дегд гиһәд көөлдә бәәҗ, дула хәә- һәд, нааран һарч ирсн, далаһар тусан күргҗәхш, гем улм күндр. сн болад йовна. Хол хәргдгнь давад, ким давхцад, ханядн гихлә, күчр кевәр уңглад, нам бүтәхдән күрәд, цогц-махмуд күндрәд, хойр көл сөөд шарклад, унтрад, аальнь йир дала. Хойр эмч келснь сангдна. Яранскин — йовҗахднь: «Әәдрхнә нарн — танд туслх нарн биш». Әәдрхнә — ирхднь: «Ода танд юуһан келхв би? Садв гемәс эдгх күн нааран ирдм биш,», — гиҗ.

— Юуһар төр кеҗ, ю ухалҗ йовх күн би болҗахмб? — гиҗ Дубровинский бийән хөрнә.—Яахв тер гемиг, әмн-цогцла ширлд- әд хуурсн юмиг?! Энд, келхнь, Яранскас хол деер, соньн. Көдл- мш гихлә, нег үлү соньн. Зовлң, түрүдән даңдад, даргдҗасн көд- лмшч класс бәәнә. Эдн дәрвкәд, һал падрад шатад одхд юн керг- тә билә? «Очн!» Тернь ода ирнә. Хаалһнь зуг зөвәр кавҗрта, нам әәмшгтә. һазадын орнас Марсель — Батумар дамҗад, эсклә Ве­на — Тебризәр эргәд, Бакуд ирдг, тендәснь, тегәд Көк теңгсәр Әәдрхн авдг. Үнүг тосҗ авх, цааранднь Иҗләр йовулад, Самарад күрдгәр, тендәсн цуг Әрәсәһәр тардг болдгар кех улс кергтә бәә- снь, лавта. Тегәд маниг эс кеҗ күцәхлә кен кехмб?

Тер хамгин ашнь йир лавта. «Очн» ирәд чигн бәәнә, йовулгдад чигн бәәнә. Зәрмдән нам зөвәр әәмшг, зовлң чигн үзүлиә, болв тедү мет дөң‘-дамҗг болна. Энд-тендәс сән зәңг ирнә, социал-де- мократическ комитетмүд «Очна¹» политическ хәләцд багтҗахан мел илдкәд, зәңгләд бәәлднә. Революции дольган цуг Әрәсәһәр тарсн, улм күч авад йовна. Эннь шуд «Очна» — Ленина үүдәсн, бийнь һарһад һардҗах партийн газетин нилч гих кергтә’ Тиигх- лә иим әрүн төрәс чидлон, арһан, цогцан кен әрвлдмб?!.

Тоолвртан авлгдсн Дубровинский үрвә йовҗ, һәрә Маца хой- рла харһад бәәв. Эдн оңһцан уснас татад һарһчксн, көмлчкәд; салмдҗана. Иим улс, Иҗлин көвә көөһәд йовхнь, хара биш харһ- дгнь ил, тер учрар сонҗ мел уга. Дубровинский мендләд, нег ик чолун кевтсн деер суув. Хойр талкнь ил — һәәвһә юмн. Күн биш, күшл чигн холас үзгдхмн. Ар нурһнднь өндр эрг, адг-ядхдан һучн- дөчн ишкм. Өмннь — усн.. Ю чигн келәд, күүндҗ болҗана.

— Тадн бичә намар төр кетн, эс медсн болад салмлад бәәтн, — гиҗ Дубровинский келҗәнә. — Байрта зәңг авч ирүв. «Очн» ирв, мана бичг барлгдҗ.

66

—• Мана гнсн? — Маца ормаһад, Дубровинский тал хәләнә.

—■ Чамд юн гида? Соцсад, эс моден болад бәәхлә яһна? — гиж һәра уурлҗана.

— Мана гиен мана, —■ Дубровинский маасхлзна, — тана пан­сиона тускар... Кеог газет авч ирүв. Көвүд цуһар меддг болдгар кеҗ үзх кергтэ. Ил һазрт нааһад, энд-тенд, талдан улс, негүлүсур- һульчнр бас меддг болдгар тархахла, дегд айта болх. Эн чолуна нргд үлдәяуәнәв. Намаг холдад һарсна ард автн, цаарандкинь эв- рән меднәт, зуг саглтн, көвүд, болһатн. Монд бәәтн, — Иосиф Федорович, босад, йовад одна.

— На, һәәд өг эн салмдлһан, — Маца чолун тал хәләҗәнә, бәәдлнь тннгән одхар седҗәнә.

— Бичә адһ, холдад һархла гисиг соңссн угавчи?

— Хәләхнч, альд күрсинь...

— Наар, өрглц, оңһцан көмләд, уснд орулҗ авйа...

Оңһц дольгана аю дахад, доран һаңхад бәәнә. Һәрә деернь өкәһәд, усн орҗах угаг хәләсн болна. Маца, чолун деер чомпасн, хойр талан харвҗана, сонҗ йир уга. Тегәд үкс доран сөгдәд, Дуб- ровинскин үлдәсн бичкн баглаг авад, өрчдән шурһулад оркна. Удсн уга, хойр үр Иҗлин дунд күрчксн, һәәхҗәнә: «Очн» 1903 җилин майин 15, №40. Хәләһич! — гиҗ Маца чаңһрҗана.—Әәд- дрхн. Багшнр — гетәчнр...

— Арһулд, Мац-а, — һәрә үүрән хөрәд, хойр хәәвән авад орк­на, — би оңһцан үрвәд залад йовсв, чи умш... Энд-тендән басхә- ләх кергтәлм, саглх...

— Чик, һәрә. Би оңһц дотр кевтнәв, умшадл йовсв, чи соңс, — гиһәд, Маца доран элк түрглсн, экләд умшчана: «Хальмг улсин бәәрн залврин медлд пансион бәәнә, энүнд нүүдг хальмгудын үр- дүд балһснд бәәҗ, сурһуль дастха гиҗ сә сансар правительств бүрдәлә. Насарн ах көвүдәс — гимназии болн реальн училищин сурһульчнрас нань, бицкдүд бас бәәнә, эднд училищ секгдсн бәә- нә. Тер пансион училищ хойраһинь Авров гиһәд, урднь реальн училищд хәләҗ-харҗ йовсн күн һардна Эн зерг, урдк көдлм- штән гетвр муутхмҗ хойрт авлгдсн элмр»... Һәрә, соңсҗанчи? — Маца өндәҗ йовна.

—• Кевт! Эсклә деерәсчн хәәвәр цокад, цәәлһчкхв. Яһҗана, өндәһәд гүүһәд бәәх!..

— Уга, ямаран сәәхн эв-эвтән тусҗ а?

— Умшхмч, угавч?!

Маца, «ода яахв, чамаһан» гисәр нәәхлчкәд, гүүнәр саналд- җана:

— Көвүдт санам зовад, Санҗ Дорҗ хойрт...

— Хоосар сана зовснчн, зовлһн биш, Маца минь, умш цааран- днь...

— Нә, соңс... «Эн зерг урдк көдлмштән гетвр муутхмҗ хойрт авлгдсн элмр, эврә сурһульчнртан кецү диг-дара бүрдәсн учрар,

67

теднь арһан бархларн ил буцлт ксҗ. Күчр хармч, хатучарн кө- вүднг басдг авъяс, нег карандаш, пег бәәр цаасн күртл тсднос әрвлҗ, нам хотаснь «хасж», эдпиг модьрунар зоваһад, һазалдгнь, чидл тату, хәрү угадпь — бнчкдүдтнь — һар чигн күрлһн, — минь ним авцта «үнн ссдклин килмҗ» энд эдлгнә. Эн хамг кевәрн, «Цуһар» гисн һарта бнчгт нуувр угаһар заагдсиг, Авров зергд шуд бийднь, нег сурһульч авч ирәд өгч... Бичг, кссг һар дамҗад, дала цәәлһвр немртә, «хальмг улсин ах киләч», бәәрн гувр Га- зенкампфд күрнә. Тернь «буцлтын» эк татач болҗах хойр гимна- знстнг (бнчг бичсн күргсн хойриг), һанцхн пансионас биш, нам гнмназяс бас көөтхә гинә. Зуг гимназии толһачнр орлцад, эдна сурһульчнрнг, эднә зөв угаһар яһад һарһҗахм гиҗ бурушаснас көлтә, гемшәгдсн хойрин засгнь невчк гөңгрәд, шуд көөхмн гиснь цаг зуурар сольгдад, теегүр туугдҗ, бәәрн йосна хәләврт бәәх бо- лҗ... Ода нег «үүл татачнь» шин бәәрндән күрчксн, наадкинь — бас арвн дөрвтә — арвн тавта көвүг туулһн, терүг шалтглсн уч- рар хооран саагдсн бәәнә...»

— Хе, бичнә гидгәр бичҗ, а?! — болҗ һәрә шакшрна.

— Ода үүг олнд күргх кергтә болҗана, — Маца газетиг эв- кәд, өврлҗ йовна, — цуһар умшдг, меддг болдгар...

— Яһтха гисинь тодлвч эсий? — һәрә маасхлзҗана. — Зуг, Маца сагл, төрүц күүнд бичә медүл.

— Ой, үүмлдх! — Маца һош-һош инәнә. Авров хәр усна захд, таг менрсн көк хутн кевтә, ик хораннь тал дунд чирм-чирм гисн, наадкснь өөрнь на-ца шухр-шухр гилдсн...

— Полковник Марков яах гиҗәнчи?

— Адрх...

— Адрад, тагчг бәәшголм, аңһлзад, шиңшәд гүүдгүдин ар- синь авх, алн көөх... Тиигхлә, Маца йир сагл...

Хойр үр хойр хәәвиг неҗәдәр авсн, земгә шүрүтә кевәр хәәв- дсн, тиигх болһнднь оңһц һолын дольгаг эрстнь керчәд, энчн нанд юмн биш гисәр, уралан удридләд йовна.

* * *

Сөөни өрәл давсна хөөн Маца босад, хойр талан хәләнә. Көвүд үзг-үзгтән сарсалдсн — негнь утдан сунҗ, наадкнь бөгдиһәд, дер­ен мөчән негдүлҗ, һурвдгчнь элк түрглҗ, дөрвдгчнь чик гедргән маңхаҗ — унтад кевтцхәнә.

Маца арһул җивәд һарад одна. Кирлцә деер кесгтән зогсад, зөвәр оньглад, чиңнҗәнә. Күн чочм нег чигн ә соңсгдхш, күн үр- гм нег чигн баран үзгдхш. Тегәд, урдаснь ухалад авчксарн, хот уудг герин үүдн хоорнд негиг наах болад, тиигән эн гүүнә. Күрч ирнә, бас зогсад чиңннә, йир дүң-дүлә, Зуг зүркнь луг-луг гиһәд, хаҗуһар паровоз һарч йовх мет, цокна. «Яһҗана, чичрәд-даг- җад?!» — гиҗ бийән хөрн, дотран му келен Маца, урдаснь бел кечксн газетиг зуслад, эрст нааһад оркна. Энд-тендән хәләчкәд,

68

хашан һаза һарад, саак хонр талан хултхлзҗана. Тагчг. Бас нег газетпг на-ца гнтл нааһад, бпчкн шилтә зуснг шалврин захд хав- чулад, хашаһур хәрү орад одна.

«Ээ, бас негпг эрк бнш наах кергтә!.. — Эн һарч ирдг һазрур адһна. — Әмтнәс түрүлҗ, һал мацнад босн, Өмкә иигән гүүдгнь нл. Тнигхлә, эн түрүнд үзг, түрүнд зәцглг. Эсклә көвүдиг ээрәд алх: кен, ян, яһад, альд, кезә?.. Өмкә теднд итклтә, йир юуг чигн тескл уга авч одад келчкдг, бийсиннь күн, цәәлһҗл йовг....»

— Нә, Маца, ода арһул ирәд, орндан орхлачн — болснь тер! —• гнҗ келн, көвүн зуста шнлән шивчкәд, үкс-үкс герүр адһҗ йовна. Тагчгар орад күрәд ирнә. Хәләхлә, цуһар унтад кевтнә. Энживәд, орндан күрн, шалвр книлг хойран тәәләд, стул деер өлгәд кевтнә. Удсн уга, нөөртән авлгдад, сүүкнәд бәәв.

Гснткн хард-таш гисн болад, яһлав-халг татлдад, шуугсн бо- лад, келәд керг уга. Маца серәд, өсрәд босад одв. Көвүд бас бослдҗ йовна. Хоран тал дунд Өмкә хәәкрсн, хойр нүднь бүлтә- һәд, хойр чикнь сертәһәд, чирә-зүсн өңгән геесн, сүрдсн болен — йнр зута.

— Хей, яһҗ, юн болҗ? — гиҗ тендәс негнь хәәкрҗәнә.

— Келхнч күн кевәр, медүләд, — болҗ Маца эвшәҗ, нүдән нухҗана.

— Мана багшнриг кедгәрнь кеҗ, — Өмкә хоолдан шахад, шимлдҗәнә, — амтта юм үлдәҗ уга. Ода яһна гилчи, а? Яах?..

— Кен гинчи? Яһҗ гинчи? — Маца өөрдәд, шүрүлкҗ йовна.— Келх болхла, келхнч энүгән, медгдм болдгар!

— Газетд барлҗ, алад хайчкҗ...

— Аа, бичә худл келич.

— Үксв, теңгр цоктха!

— Нә, тиигхлә үзүл!..

— Иткҗәхштә? — Өмкә йосар каңкшлҗана, наад бәрсәр му- сг-мусг гиһәд бәәнә. — Нә, йовий, би таднд үзүлсв... — тегәд, Өмкә түрүлсн, наадкснь цуһар, ик-бичкн уга дахлдсн, һарч ирдг һазр орад һарлдна. — Басл мууднь орҗ бичҗ, Әәдрхнә гувр күр- тл му келҗ.

— Хей, үүнә келәд йовх үгинь, аюдан...

— Амндчн яһҗ багтад йовна?

— Кен, тегәд бичҗ?

— Кен бичснь темдг уга, — гиҗ Өмкә цеңнҗ йовна, — болв мана бәәдлиг дегд сәәхн үзүлҗ... Карандаш хармлдг, хотас хасдг күртл...

— Әрлһич йир, Өмкә, аюдан...

— Аюдан гини? Үзәд бәәхговт, тер эре деер цәәҗ боәсн — тер...

Кесгнь адһсн, гүүлдәд йовҗ одна. Түрүнь күрчксн, улм деер деерән немәд, күн болһн өмн һархар, өөрдхәр седҗ дарцлдна. Маца Өмкә хойр хамгин сүүлд ирсн, эн хойрт нам шндрднә гидг

69

борк, уухнд бәи гнхлә, сәәтр үзгдҗ өгл уга зована. Тсгәд Маца кслжәиә:

— Манахс, нсвчк түрд гплт, зә һарһлт. Өмкә уралан һар, умш. Соцсхад, цуһар моддг, тодлдг болдгар умш, тадн бича шуугтн...

Өмкә уралан һарад, хоолап ясад эклсп ксвәрн чплп-чилтлнь нег чигн тулж. зогссн уга, шуд чсеҗәр келҗәх мст, бүрслүләд ор- кна. Сүл үгмүднпь умшчкад, «нә, ямаран?» гпсәр цугинь эргүләд хәлән хооран һарна. Зәрмнь, соцсснь баһдҗах кевтә, эврән нүдә- рн үзхәр, арһта болхнь, умшхар чигн седҗәхнь ил, уралан шур- һад, түлклдәд бәәнә.

— Болвчн әврә гндгәр бичҗ, а? — гиж, негнь сурҗана. Түүгинь гетжәсп кевтә, сурврмуд энд-тендәс асхрсн болад одв.

— «Очн» гпдг юн газетви?

— Альд һардвп? Әәдрхндий?..

— Зөрмг юмсви, гувриг бийинь му келдг...

— 1<ен наасн болх гиҗәнтә?..

Генткн күн болһн таньдг дун һарад, оркрсн болад одв:

— Эн юн болҗана?!. Ю энд кеҗәхмт?.. Талдан һазр таднд олд- хшнй?.. Үзгдл уга одтн, шулмс!..

Хәләхнь — Мис, өз-бийәрн! Энүг яһж, ирсинь, альдас генткн һарч нрсинь нег чигн күн үзсн, медсн уга. Тегәд, көвүд чочн тусч- кад, тарвалдад, неҗәдәр одень тер. Энүнә өөр һанцхн Өмкә үлдв, өөрдәд, сүл угаһас биш шарвадн гиһәд, келҗәнә.

— Тана зергәс, эн газетд мана тускар барлҗ, тегәд умшҗала- видн.

— Мана тускар?! Буульҗ, магтҗий?

— Уга, тана зергәс, багшнриг, гуврин зергәс бас, күчр гидгәр муулҗ...

— Җили цааран, яһҗ гинә?! Аюдан ю келнә эн...

— Теңгр цоктха, тана зергәс! Хәләһит, ю бичсннь, — Өмкә хурһарн хатхна: «Эн зерг (Авровиг келҗәнә) урдк көдлмштән гетвр муутхмҗ хойрт авлгдсн элмр, эврә сурһульчнртан кецү диг- дара бүрдәсн учрар теднь арһан бархларн ил буцлт кеҗ. Күчрхар- мч, хатучарн көвүдиг басдг авъяс, нег карандаш, нег бәәр цаасн күртл теднәс әрвлҗ, нам хотаснь «хасҗ», эдниг модьрунар зова- һад, һазалдгнь, чидл тату, хәрү угаднь — бичкдүдтнь — һар чигн күрлһн...»

— Болх!.. Ду таср, кичг!.. Яңшад үнд, наг-наг гиһәд... —Цаа- дкнь сән нүднд үзгдхәр басл сахмадҗ йовснь альд, му бәәдл һа- рад, һудыһәд одна. — Кен нааҗ? Кезә?

— Медҗәхшв, тана зергәс, — гиж, өөлсн Өмкә уульңнлна.

— Кен түрүн үзлә?

— Би, тана зергәс...

— Кезә?

— Өрлә нааран гүүҗ ирхләм, цәәһәд бәәнә.

— Цәәһәд бәәнә, цәәһәд... — гиҗ Мис кел-аминь дураһад,

70

бнрчнһәд одна. — Шу цокад, уга кеһәд оркх бэосн, цугинь цуглу- лад йовх...

— Бн цуглулсн угав, тана зергәс, үзн әәһәд гүүҗ одув, тиигх- лэ цуһар һарад хурдлвш.

— Хурдлвш, хурдлвш, — гиж, һууняд, бас пег кел-аминь дурач- кад, Мне газетиг таслад авад оркна. Хойр-һурв нуһлад, барун һар- тан авен, хол-хол алхад, йовж, йовна. Зөвәр арднь, цокулен ноха кевтә һудысн, Өмкә аашна. «Унтер унтерән үзүлҗәнә, салдафон» гнҗ эн Мпсиг дотран му келен, ууртан басл бүтҗ, уульхин нааһар йовна. — Нама гнхлә, цуһар чигн һәәд одтн! Би тадна тело хав-хав гнһәд гүүһәд бәәхлә, цань давад: «Ду таср, кичг!» гиһәд чавкадад, мууха юмб?»

Тер хоорнд Мне сурһулин герин өнцг эрген болла, үкн гүүхә- рн дөрәс давшад, кирлцән деер һарн, цаадк үүдинь күрд-таш ги- һәд секәд, орад ирнә. «Эн, хәләтн!» — гиҗ хәәкрх хоорндан, үз- жәнә: минь тиим газет бәрсн Авров, хоран тал дунд, өөрнь кесг багшнр ормалдсн бәәлднә.

— Яһв? Юн болв, иигәд йовх? — гиҗ Авров суржана. — Сог- ту болвзат?

— Уга, тана зергәс, — Мис урдк авъясарн хойр өскәһән хар- һулад, күвҗңнүләд авна, — эн... — гиһәд газет өгчәнә.

— Басий? — гиҗ багшнр дегц сурсн дунь негдәд, зөвәр күнкн- сн болад одна. — Альдас авбта?

— Келчкхәс биш, — Мис ичсн, эмәсн болад, мусхлзад авна,— һарч ирдг һазрт нааҗ.

— Намий? — Авров алн, болсар авад, стол деерән газетиг хай- чкна. — Келхд негл үг гихәс, йос му келен газет мана пансионд гидг — дегд... Та, — Мис тал нүдән бүрилһәд оркна, — газет авад гүүһәд йовхар, кен наасинь, альдас авсинь олен болхлатн...

Арһул үүдн секгдсн болад одв, ротмистр Хлюдов орад ирв. Цуһараднь уухнас гекчкәд, Авровд күрәд һаран өгчәнә.

— Нә, юн болҗ одв, зергүд?

— Хәләһит, зүсвр газет, өвәрц материалмуд... — Авров һар- тан бәәсн газетиг өгн, стол деер кевтсиг, һазаһас Мис авч ирсиг бас өгчәнә. — Мууха ичр-һутр уга юмсви, умшхнь шуд...

Ротмистр газетиг авад хәлән келҗәнә:

— Ода яахв, зергүд, тадниг йөрәҗәнәв.

— Яһад? Яһснд? — гилдәд одцхана.

— Яах билә, танд гиһәд, һазадын орнас, һазрин холас, Мюн­хен эсклә нам Лондонас чигн биз, большевистск халун менд пл- гәсн... Хара йовдл биш эсий?

— Намий? — Авров өврсәр, иткҗәхшв гисәр, Хлюдов тал хәләнә.

— Ээ, ахлачин зергәс, — ротмистр маасхлзна, — «Очн» социал- демократнрин газет, Әрәсәд барлгддмн биш... Үлүнь һарлдсн болхнь...

71

Мпнь тннгхннь дигтә күләлдҗәсн кевтә, багшнр дегц үүдн тал адһлдв. Хамгнн ард һарч йовсн Мис генткн эргәд яахан эс мед­ей болад зогсна. Авров сана авсар, «наарлч» гисәр докъялад, дуу- дҗана. Тернь адһад өмннь ирәд зогсчкв.

— Та, ротмистр, кергтә болхт гиҗ санҗанав. Яһвчн үзсн, соң- ссн юмн бәәдг болвза? — Авров ротмистр тал хәләпә.

— Келтн, зуг нег сурхм: чимк чигн юм алдл уга келҗ үзтн, — Хлюдов саналдна, — мана кергдтн үлү гих юмн уга болдмн.

— Соцсҗанав, — Мис дәкн өскә харһулад авба, — эклҗ бол- хнй?..

— Болх.

Мне хоолан ясчкад, эклв: — Би оньдин ирдг кемдән, долан болхас урд күрч ирхлә, ормдан нег чигн көвүн уга. Ор-дернь ясан гга, үүднь делгәтә. Яһсмб? һарад, энд-тендән хулмлзҗанав. Чиң- нхнь гер һатцас шууглдсн болад бәәнә. Үкс гиһәд күрәд ирхлэ, һарч ирдг һазрин өөр дарцлдсн, цуһар, негн күртлән бәәнә. Өөрнь нрчксн бийнь намаг күн үзҗәхш. Эрст эн газет наалһата, негнь умшҗана, наадкснь — соңсҗана.

— Кен умшҗаҗ? — ротмистр Авров хойрин сурвр нег аю хән- кнәд одв.

— Өмкә... Эн түрүнд үзҗ...

— Өмкәйи?! — Авров йосар өврҗәнә. — Би түүгитн...

— Дуудтн терүгән, — гиҗ ротмистр закҗана, — кен-кенлә үүрлнә.

— Өөрхн үр уга, көвүд үүнәстн зулна, — Мис «тиим эсий?» гисәр ахлдган хәләнә. ,

— Тернь учрта, юңгад гихлә, Өмкә мана итклтә көвүн, — бо- лҗ Авров немҗәнә, — үзсн, соңссн хамган тескл уга авч ирәд келчкдмн, терүгинь цуһар меднә.

...Авровин зергәс эврәннь ормд сууна, ду йир һархш, оньган мел болҗах күүрт өгснь ил. Хол биш Мис зогссн, хойр көлән сем- рнә, үүл биший, үүг нег чигн күн су гихш. Тедүкн, онц столын ард, ротмистр залрсн бәәнә. Өмннь Өмкә шугшсн зогсҗана, хойр халхиинь герл.әр түрглсн нульмснд күч әрә күрчәнә.

— Гүүҗ ирәд келхләчн, цуһар тиигән хурдлсн... Чи Маца хойр үрвәд, ардас ирсн... — ротмистр тоолад, томҗад, шуд терүндән авлгдҗ оч. — Чи урднь умшчксн, тегәд, адһҗ йовхшч гий, а Ма­ца? Тер юңгад эс гүүв, а?

Өмкә ээмән холькна. Авров Мис тал ширтәд: «Чамас давуһар кен меднә? Юңгад эс келнәчи?» — гиҗ нүдәрн ээрнә.

— Зөв гихләтн, миниһәр болхнь, — Мис нег Авров тал, нег ротмистр тал хәләһәд, хултхлзҗана, — Мацатн земгә болһамҗта, бод гисн көвүн. Олн-тавн үг чигн уга, цалд-палд гиж, һарч гүүх күн биш. Шууган-дууганас хол йовдг, сән сурһульчнрин негнь. Ик баһ уга үүгитн әвр күндлнә, соңсна. Эс адһдгнь, миниһәр бол- хла, «намаг эс үзтл күн түүг көндәшго» гиҗ таварлсн учр...

72

— Би чигн тиигж, санҗанав, — Авров зов гисэр кивэд оркна.

Ротмистр ду һарчахш, эврәннь тоолврт авлгдсн, толһаһарн зәәләд бәәнә, зов гиҗәх, аль биш гиҗәхнь, йир медгдхш.

— Болвчн, тер Маца гидгләтн күүндх биләв. Чи, Өмкә, йов... Мацаг нааран плгэчк.

Өмкә, «иигҗ мөлтрхм бәәҗлм» гисэр, шуд дор ормасн һарад гүүнә. Авров, мусг инәчкәд, козлдуран авад, цаһан альчурар арчи бәәҗ келж. сууна. — Санхнь, ротмистрин зергэс, мана көвүдәс нрх тор биш энтн. Талдан һазрас, талдан улс хээсн чик эс бол- хнь... Көвүд юмб? Политик юмб?.. Өдмгин тасрха биш тиигтлэн...

— Зөв үг, тана зергэс, — гиҗ Мис гекн, нээтхэд оркна. — Чик гннэ, мини хамр юм алддм биш.

— Тнигхлэ, — ротмистр наад кесәр мусхлҗана, — сәәнәр уңг- лад үнрчлтн, юңгад гихлә, ухалад бәәхнь, тана улс угаһар эн ха- мг күцнә гидг хә-виз. Нә, көвүд биш гийә, кенәс тегәд болх? Бо­дун улсас кениг харт авч болх?

— Та яһҗахмта? — Авров йосар үргҗәнә, козлдуран зүүһәд оркна. — Манахсиг, тиим юмнд? Уга...

Тер хоорнд үүдиг цоксн ә соңсгдна.

— Ортн, ортн, — гиһәд Мис үүдн тал хойр-һурв ишкхлә, цаа- һаснь Маца орҗ ирәд, зогсв.

— Мендвт.

— Менд, менд, Маца Будаев, — ротмистр маасхлзад, эркн үүрән үзсн мет, байрлад нер уга, — уралан һар, су...

Маца дор ормасн көндрҗәхш, зүсвр күүнә келсиг керглҗәхш.

— Уралан һар, бичә эмә, — гиж, Авровиг келхләнь, тегәд хо- ран дунд ирәд, зогсҗана.

— Би, жандармск ротмистр Хлюдов гидг күмб. Тегәд мини сурснд чамаг чик, үнн хәрү өгтхә гиҗәнәв. Медгдви?

— Медгдвә, — Маца хойр-һурв гекәд авба.

— Тенд газет наалһата бәәнә гихлә, цуһар гүүлдхлә, чи, Маца Өмкәтә хоюрн «бидн меднәвдн лоугинь» гиһәд, гүүсн юмн угат. Тиимий?

— Тиим биш, жандармин зергэс... Би ю чигн келсн уга биләв, гуух дурм күрсн уга.

— Юңгад?

— Эс гүүвчн үзхв гиҗ санлав.

Авров Мис хойр нег-негән хәләһәд, манаһар болад бэәвш гиж. санҗахнь ил.

— Тегәд кен наасн болх гиҗәнәч?

— Кен медхв? Жандарм эс медхлә, би яһҗ медхв?

Ротмистр шуд хар күрңтәд, халхнь татгдсн болад:

— Чи эн аалян хай, — гиһәд зөвәр шүрүлкәд, нүднь һал асад одв, — тана көвүдәс кень болх гиҗәнәч? Кел!..

— Кень чигн биш, альдас тедн авдмб?

— Тегәд юн гиҗ санж.анач? Чикий, аль хаҗһрий?

73

Ковүн башрдад, ээмән холькжана, ротмистр йосар тахжана, үг алдүлж авхар седжәхнь нл. Тсрүгнпь Маца чигн медҗонә, «би- чә авгд» гпж бнйән хөрнә. Авров тендәс орлцҗ йовна.

— Маца. нуувр угаһар келпч, юп гиҗ санжанач?

— Нуувр угаһар гиптә? А таасгдхий таднд? — Маца Авров тал шнртод, хәрү күләҗәно, тсрпь тагчг, яахан олҗ ядҗана.

— Ксл, ксл... — ротмистр адһаҗана.

— Нуувр угаһар келхлә, цуһар сурад, ээрәд бәәхләтн эн: худл терүнд уга, мел үнн...

— Худл уга? — Авров өсрәд босад одна.

— Мел үнн гинчи? — ротмистр өндәҗ йовна. — Юнь үнн?

— Көвүд көөсн...

— Бас юн? — Авров стол һатцас аашна. — Кел, кел...

— Манпг һазалдг, манас әрвләд, хармлдг, бичкдүд цокдг...

— Авровин зерг му келен, гувриг ховлсн, тер бас үнний? — ротмистр босчксн, хойр һарарн стол түшәд, деегүрнь өкәһәд, ю келхинь күләҗәнә. «Үүнә бәәдлинь — йоста «сургч темдг» гиҗ Маца санчкад, терүндән нам мусхлзад авна. — Чи, кичг, манар наадан кеҗәхмчи? — «Сургч темдг» чикрәд, сөрсәһәд, «хәәкргч темдг» болҗ одна. Маца дәкн бийән бәрҗ ядад, пиш инәнә. Рот­мистр стол эргәд хурдлҗ һарн, көвүг ташад оркна, «яңг» гиһәд одна. — Наад бәрдгичн, инәг-инәг гидгичн би үзүлсв!

Көвүн халхан илн бәәҗ, үнн дурго нүдәр һурвлаһинь харвн бәәҗ келҗәнә: — Нуувр уга келнә гидг эн... Эврән сурад, эврән хәрүһинь өгәд... Үүнәс үлү үнн альдас хәәнәт? Кел, кел, нуувр угаһар кел гилдәд, мууха юмс... нег бәәр цаасн олдхий, тана зер- гәс?

— Цаасн? — Авров стол деерәс авад өгнә. Маца столын ир- мәг деер босн бәәҗ бичәд, пансиона ахлдгт бәрүләд өгн, һарч йовна. — Зогс, Маца, арһулд.. Энчн юмб?.. — Көвүн хәрү өгсн уга, зогссн чигн уга, зуг арднь үүдн хард гиһәд одв.

— Ю бичҗ одактн? — ротмистр сана авад, өөрдҗ йовна.

— Эрлһ. — Авровин чирәнь көк үмсн, әәмәд, яахан нам мед- жәхш. — Хәләтн, ю бичсинь...

Хлюдов авад умшна: «Иигҗ гүвдүлҗ, цусан уулһҗ, тана һард- врт сурһуль сурхар, харңһу кевәрн, хар гертән бәәсн холван деер. Тегәд, эндрәс авн намаг сурһульч гиҗ бичә тоолтн. М. Будаев».

— Ямаран кавҗрта кевәр бичҗ, — Мис тедүкнәс дууһан өгч йовна, — яһсн сән болх? Эвлхлә яах?..

— Та, ротмистр, ю татсан медҗәнтә? — Авоов саналдна. — Зарһ бәрхлә, маниг күн сә келхий?

— Би түүг!.. Кизвәддгинь үзүлсв!.. Түүрмд үмкәрүлсв!.. — гнҗ ротмистр ууртан бүтҗ, аралдна.

— Яһснднь? Ю кеснднь? — Авров йосар алң болҗана. — Би- дн эврсән кел, кел гилдәд...

74

* * ♦

Дпгтә арвн час. Эрст өлгәтә ик час хәцкнәд цокҗана. Полков­ник Марков «одакс яһсмб?» гиҗ санх хоорнд үүдн секгдәд, иртхә гиен цен улс, эркн боли нуувчин керг күцәдг хамгнь, онц әңгин толһач подполковник Казуров ахта, орад ирцхәв. Цуһар менд- ләд, эвән олад сууж. йовцхана.

«Цуһар ирв-угай?» гисәр полковник эргүләд хәлән, Казуров деер оньган тусхав. Эн саак кевәрн шуд гилв-далв, цуг товчнь товчлата, мел диг-даг, нам земгә серглң бәәх өңгтә, нүднь герл һарсн сууна. Би болхла, толһам өвдҗ бослав, тернь баһ гисн кев- тә, зүн ээмәрм шааһад хатхлад, чис-чис гиһәд йовна. Сальклад, хур-чиг орн гиҗәх кевтә, дегд цогц-махмуд яарад, яһлалулн ал- дад бәәнә. Минь эн хорад иигҗ муулян эдлж, сууҗахар, нег чир- киг дарчкад, толһаһан альчурар бооҗ авчкад, орн деерән, утдан сунад, талваһад кевтхнь, зуг... Арвн часла иртн гиһәд урдаснь келчксн, дәкәд болхла, департаментәс ирсн цаасиг эрк биш эднд күргҗ, көдлмшән ястн, чаңһатн гиҗ некх кергтәлм. Хөөннь күүн- дхд амр, би таднд умшад, цәәлһәд келсн бәәнм гиһәд шахҗ чигн болҗана. Арвнла гисн — арвнла, хооран сааҗ болшго. Аль чигн юмнд амн үгдән кү.рдг болхла, ахлач әмтнд таасгддгнь лавта. Түүг би эс медхм биш. Уралан, полковникин зергәс!..»

— Нә, цаг үнтә, эклх кергтә, — гиҗ Марков келәд, кесг-кесг өмнән бәәсн цаас тохаһарн хооран хамчкад, негл бичг һартан авад, икл чинртә юмн гисәр өмнән тәвҗәнә. Тер хоорнд толһань гүрә- һәрн луг гиһәд, эн бирчиһәд одна. — Зергүд! Би тадниг дууддгм: мана керг-үүл дала сән биш. Эн мини кесн тоолвр, бийинм ашлвр биш. Тиигҗ деер тоолҗадгчн. Мана дуту-дундыг, тату-тартгиг бийстн, нама угаһар, дегд сәәнәр меднәт. Тегәд, эн цаас умшхас урд, таднас, күн болһнас онц сурхар: чаңһатн көдлмшән, улм нәрдүлҗ, улм өргҗүлтн гихәр. Толһам өвдәд, хамхрад һарад бәә- нә, хооран чигн саахм бәәҗ, зуг дассн юмн әмнлә гиһәд — таасх- шв. Келсн үг, керчсн модн гишң, юн чигн юмн цагтан кегдх зөвтә. Таниг сурхар, подполковникин зергәс, үүг авад умшад өгхнтн, буйн болтха.

— Зөв гихләтн, полковникин зергәс, би белмб, — подполков­ник босад одв. Марков су гисәр заңһҗана, одак цаасан өгчәнә. Казуров түүгинь авад сун, умшад бәәв:

МВД-н полиции департаментин заавр?

Әәдрхнә губернск жандармск залврин начальникд.

Бәәрн бәәх, иткмж, уга болдг һарнь, орн-нутгин олн зүсн бал- һсдар болн һазадын ордудар чигн йовх, зөвәр эркн гисн рево- люционн үүлдәчнрлә залһлда бәрдг болсар, эн җил Әәдрхн бал- һсн бийдән онц оньг тусхаҗана.

... Полицын департаменту орҗ ирсн зәңгәр болхла, Әәдрхнд әмтн нег баг болен, тедн «Әрәсән социал-демократическ көдлмшч

75

партии» программ таасад, цуг партии съезд хураҗ, тер партии цуг багмудыг негдүлж, теднә үүлдвринь батрулхин тускд, «Бур- дэгч комитетпн», эннь «Очна» эргнд хамцсн тоотас бурдснь ил, һардгч пилчпнь зөвтә гиҗ дөңнҗ. Эн комитетпн һазадын элчнр, дсер келгдсн баг биисләһән үнндән нег хәләцтә болен төлэднь, «Әрәсән соцпал-демократическ көдлмшч партии Әәдрхнә коми­тет» гиҗ бийән зарлх селвг теднд өгч. Тиигхләрн тер зарллһан эрк бпш адһатн гиҗ, юңгад гихлә, теднд тааста әәдрхнә үүлдәчнр ударлдад бәәхлә, шинәс үүдх бәәрн Комитетпн һардврт талдан улс, «Бүрдәгч комитетд» мел керг уга тоот чигн, орҗ одхдан ара- шго гиж саглҗана.

Әәдрхнә социал-демократическ багин үүлдвр илднь келҗ «Очн» гидг партийн органд литературн материал тасрхан угаһар күргәд бәәдгәрн йилһрнә, терүнднь, Тана Өөдән зергд илгәгдҗәх 39 болн 40 номермүдт Әәдрхнәс ирсн бичгүд барлгдсн бәәнә.

«Бүрдәгч комитетлә¹», тер мет талдан социал-демократическ багмудла кедг эн багин залһлдань, өдгә цагт далаһар дамшлт авад уга болҗ бодгдна, тер учрар чигн эн җилин февралин 15-д һарсн, 34 номертә «Очн» майин түрүн өрәлд Әәдрхнд шин болҗа- снь ил. Тер залһлдаһан дигтә-дарата кехин тускд кинҗ, «Бүрдә- гч комитет» шидр Әәдрхн тал эврәннь элчән йовулсн, түүгинь бәә- рн баг күләҗәдгчн.

Эркн үүлдәчнрин негнь деерән, дүңнәд бодхнь, Әәдрхнә багин һардачнь болҗ бәәхнь, эврәннь революционн үүрмүд дотран «Педагог» гидг нуувчин нерәр темдгтә, С-Петербургт өөрхн та- ньлта күн эс болвас.

Эн баг талдан социал-демократическ багмудла залһлда бәрхд нөкд болдг улс дунд Наталья Алексеевна Александрова йовна. Эн Армяно-Базарн талвңд бәәнә, шаңһа әрк хулддг 12-ч номертә лавкд көдлдг, эсклә тенд өөрхн таньлтта болдг өңгтә. Эврәннь герт, Канав деер бәәдг, доктор Иван Матвеевич Бутков бас. Деер келгдсн тоотыг соңсхн бәәҗ полиции департамент Тана Өөдән зергәс сурҗ, «Очна» 39 боли 40 номермүдт йовх, Әәдрхнәс прсн бичгүд бичсн улс, «Бүрдәгч комитетин» элч боли «Педагог» эдн кенинь, термет, теднә бәәрн залһлда олҗ, Наталья Александрован доктор Бутков хойрин залһлдаг тодрха йилһҗ автха гиж даалһ- җана. Терүг зуг, эрк биш, дораһар кеҗ үзх кергтә. Докторин зал- һлда йилһх саамдан эрк биш тоолхнь — эн бәәрн садовод Бут- ковла болн 1901 җил онц хәләврт ирсн, эн садоводын герт бәәсн улсла залһлдата мөн бишинь нег үлү медх кергтә.

«Бүрдәгч комитетин» элчиг олхларн, саг кевәр, нуувчар, ар- даснь гетҗ, талдан балһс орсн цагтнь дахад, тппгхләрн тер хам- ган телеграфар полиции департаментд, харлһна әңгспн болн жан- дармск залврмудын толһачнрт зәңглҗ йовх кергтә.

Терүи деерән департамент немжәхнь, деер келгдсн Александ­рова Бутков хойр, бодхнь, дала юм кедг улс биш, эдн зуг эврэннь 76

таньлмудын нуувчин даалһвр куцәдг өңгтә, тегәд политическ гет- тмҗ кех халхас бийснь кергтәһәр соньмсах зөв уга. Тер учрар гетмҗнн күчн-чидл гидг нурһлҗ Александрова, Бутков эднәр дөң кедг һара, шунмһа үүлдәчнриг олж, йилһж, цуг халхарнь шин- җл.х кергүр залгдх зөвтә.

Цаарандкпнь зәцглҗәтн гиҗ департамент танас сурҗана».

Казуров умшад чилән, Марков тал хәләһәд, ю келхинь күлә- җәнә. Тернь үг-күр угаһар, һаран суңһад, бичгиг авад оркв. бед­ен өргәд, үзүлҗәнә.

—• Зергүд, эн бичкн бичгт йир ик юмн келгдсн бәәнә. Келхд — амр, кехд — күчр гидг... Кехнь бидн болҗанавдн, департамент тиигҗ үргҗәхнь, маниг көдлмшән чаңһатн гиҗ илднь эс некдг болвчн, медгдҗәнә, келҗәхнь бас учрта. Әәдрхнд сүл цагт дегд эсдекмүд аюдан очахнь, мана дуту көдлмшин аш. Тегәд сурхар бәәхм таднасн. Күн болһн онц, эн бичглә ирлцүлҗ, эврә зура ке- һәд.тодрха кевәр нәрдүлҗ, алькинь чигн тоолад-томҗад авч ир- ТН... V < •

Генткн үүдн секгдәд, дежурн офицер орад ирв. Уралан һарчкад, дундаһарн тасрн гиҗ таскарад, өрчән күвкәлһәд зогсв, зуг, зокал некдгәр, хойр өскә харһулҗ күвҗңнүлсн уга. Марков, эн диг-да- ранд йир дурта төлэдән, терүгинь таассн уга, бирчиһәд одв.

— Тана өөдән зергәс, — гиһәд офицер цеңнәд оркв, — вахми­стр Петерсон...

Полковник дегд ууртан бүтхләрн, нудрмарн стол цокад авсн, луш гиһәд, бүтү дун һарад одв. һарнь гихлә, менрсн болад, һал асад, келэд керг уга: «Иигтлэн аюдан одцхана гидг! Нуувчин сүүр, эркн күр бола бәәтл, хәләһит, Петерсон ик бийэрн ирж, шу- лун орнав гиҗәх болҗана».

— Тана өөдән зергэс, вахмистр Петерсон күчр бачм кергтэ чигн.

— Тиим болхла, дууд!..

Петерсон орҗ ирн, менд-сенд угаһар уралан зүткәд, полковни- кин еер одад зогсчкв.

— Юн болв? Яһв? — гиҗ ууртаһар Марков сурҗана.

— Эн, — гиһәд цаадкнь хавтхасн кесг цаас һарһад, өмннь тәв- җәнә.

— Юмб? Листовке?!.

—^Ээ, тана зергэс, базр дүүрң...

Марков авад хэлэн:

— Ротмистр Хлюдов! — гиҗәнә.

— Соңсҗанав, таниг, — болад, тернь еерэд боев.

— Наарлт, — гиһәд полковник дуудҗана. Наадкснь тагчг суу- лдна, нам юн болсинь, яһсинь медҗәхш, цуһар полковник тал ширтсн бәәлднә. Ротмистр өөрнь ирэд зогсв, полковник энүн тал коле гиһәд, нүдәрн бәрҗ иди алдад, закҗана: — Автн, ротмистр, умштн... Соцсхад, умштн!..

77

Хлюдов листовкнг авад умшҗана: «Хальмг пансиона сурһуль- чнриг күчр му кевәр бәрәд, тедниг һазалад, хотаснь хасад, цокад, гүвдәд чнгн бәәдгиг бурушаҗ, цуг көвүд цаас бичснәс көлтэ, хой- рннь көөж, һарһсна тускар соцнал-демократическ «Очи» газет бич- лэ. Тегәд, түүгәр төр кеҗ сурлһ авчаһад, жандармск ротмистр...» — Хлюдов, шуд чнрәнь хүврәд, тулад зогсҗана, урлнь көндрсн болад бәәнә, зуг ә һархш.

— Умштн, ротмистр, умштн, — гиж, полковник авглҗана, — яһад зогсвт?

«... Жандармск ротмистр Хлюдов, — гиһәд ротмистр күчәр шахад гишң цааһасн һарһжахнь лавта, умшҗана, — сурһульч Бу- даевнг багшнрин өөр цокснас көлтә, тернь сурһулян хайҗ. Эрл- һдән көвүн бичҗәнә: «Ингж, гүвдүлҗ, цусан уулһҗ, тана һардврт сурһуль сурхар, харңһу кевәрн, хар гертән бәәсн холван деер»,— гнж.. Нань яах бәәсн тер? Зөв уга болхла, кедг арһ чигн угалм. Зуг зөв бийнь иршгонь ил. Зөвин төлә зөрәд ноолдх кергтә!»

Әрәсән социал-демократическ көдлмшч партии Әәдрхнә коми­тет».

— Эх! — гиһәд, полковник бас нег стол цокад, аралдҗана. Манит келәд, күүндәд суутл тедн яһҗана? Шуд толһадна гидг эн. Бндн бичкдүдт чидл үзүлх, бийән ясх, кеерх... — Одак шу тусҗа- сн толһань улм күндрәд, зүн цохарнь зүүһәр шаасн кевтә чис ги- һәд, нүднь харңһурад, өмннь суусн улс негнь хойр болж. медгдәд, хоран булң холдад, харлад, чичрәд одна. — Ода медвт, ротмистр, ямаран күчр хаҗһр һарһсан, а? Кенә ам бәрхв? Яһҗ?!.

— Мини алдг, тана өөдән зергәс, — гиҗ Хлюдов гемән сур- җана. Марковин уурнь невчк тәвгдәд, сана авч йовна. Дорасн бо- сад сунян, хойр нудрмарн ноһан килңгәр бүркәтә стол түшәд, күн болһнд онцднь хәләцән тусхав.

— Зергүд, — гиҗ зөвәр шүрүтә кевәр эклв. — Би таднас сур' хм, күн болһн, эврәннь үүлдврлә ирлцңгү халхар шамдҗ, арднь орҗ эн эрлгүдиг олҗ авдгин арһ хәәх кергтә. Эсклә мана уңгд эн эсдек гидгтн йосар сун гиҗәнә. Тиигхлә кенд чигн, полковник аль вахмистрнь йилһл уга, амр-даян альд? Сансан күцәхд нөкд болт- ха гиһәд, зергнр, бурхндан зальврхас биш. Эн кирсләд мөргәд оркна, наадкснь бас дахҗана. — Тегәд, зергнр, зүркән чолунд тохраһад, зөрәд, юунас чигн әәҗ, эмәл уга, хәәх кергтә! Олх! Уга кех! Уңгарнь уга кех кергтә. Эн мана хамгин эркн, хамгин бачм төр, зергнр минь!

һанцарн үлдчкәд, Марков терз тал одад, цаһан торһн хаациг секнә. Нарн гилиһәд, герл солңһтрсн 'болад, нүднь нам хурцднь тесҗ эс чадсар, аньгдна. Болв, агчмин зуур тиигхәс биш, цааран- днь иҗлднә. Хәләхнь уульнцар мөрн тергн хатрад давҗ йовна. Әмтн, шорһлҗд кевтә, нааран-цааран сольвлдна. Гермүд нег-не- гндән шахлдад, ээм-ээмән түшсн әмтн кевтә, яралдна. Зуг гер болһнд, онцднь юн нуувч дарата гихв? Ямаран булңднь ямаран 78

әәмшг күләҗәнә гихв? Нег гер, хойр, һурвн болвчн арһта, зуг бүкл балһсиг яахв? Ухал, полковник, сан... Эн зогсад бәәнә, басл чнгн тоолна: кемр дор ормднь эс бэрсн болхла, альд, ямаран улс дотр түүг хәәхинь дүңгәр бодна. «Гүрмин икнь туугдҗ ирсн ул ст бәәнә!—Марков дотран аралдна. — Фуф, эдниг нег агчмд хамад, нег кирвтәр холвад, нег бахнд дүүҗлхнь!.. Зуг һар ахр болҗ ге- нүлнә!..»

* * *

Зөвәр оратҗ одсн, көдлмш төгсҗ йовна. Күн болһн хәрхәр көдлдг орман ясад-хураһад, энд-тенднь арчад, адһҗана. Мефо­дьич болхла, нам хог-боган хайҗ йовна. Һәрән хаҗуһар һархла- рн, невчк түдс гиһәд, шимлдәд оркна: «Хамдан йовхм, керг бәә- нә».

Удсн уга, заводын бүшкүр утар татад, зөвәр уурта, сөөлңкә дууһар дондад, көдлмш чилсиг зарлҗана.

— Уга болтн гинә, хәртн! — һәрә маасхлзад, Мефодьич тал аашна. — Өрүнд ямаран? Яһлата, яһлата?! — гиһәд, яһлалад, мууха юмн...

— Яахм билә? Чамаг мартчксн болхла, тегәд кендән нәәлхмб? — Мефодьич шогиг улм йовулҗ өгчәнә. — Олз баһрҗ одхла, ора- һарн оңх одад бәәхгов...

Эн хойр инәлдәд, ю-бис келәд, шогла йовҗ, хашан һаза һа- рад, түрүнкснь зөвәр ууҗмд һарчксн, сүүлнь ард йова кемд, эдн земгә зааград, онцрад одна. Мефодьич энд-тендән хәлән шимлд- җәнә:

—■ Чи ма хойрт Комитет даалһвр өгсн, нәрн төр гихәр. Эндр балһснд кесг хург болхмҗн. Кувцнр, земцнр, дворянмуд тус-тус- тан хүүвлхмҗ. Көдлмшч улст хәәрлснь—негхн хург чигн. Ташр зуг бондарьмудт тиим зөв өгч.

— Намий? — гиҗ һәрә өврнә. — Бидн тегәд яахм?

— Хан манифест «хәәрлсиг» соңслч? Юуһинь меднч?

— Соңсла, — гиҗ һәрә хәрү өгнә, — түүгинь чонҗ, хурл-хуврг болһнар умшч, ик өргмҗ кеҗәдчн.

—■ Йоснахн эн хургудт цань уга гидгәр нәәлҗәдгчн, юңгад ги- хлә, тиим әврә манифест хәәрләд, олна сә хәәснднь хаанд ханлт өргҗ, йосинь, диг-дараһинь магтҗах бичг батлҗ авхм чигн. Те- рнь нег үлү көдлмшч улсин нерн деерәс болхла, теднд ямаран түшг...

— Комитет тегәд яһтха гинә?

— Яах билә, тер хургтнь орлцтн гинә.

— Бидн бас, ханлт өргхмб? — һәрә нам зогсад ормаҗана.

— Уга, — Мефодьич мусг-мусг инәнә, — невчк арһулдхнчн. Эн хургудт Комитет земгә белдвр кеҗ. Листовке шишлң барлсн, тедниг делгү тархах: наахинь — нааһад, хайхинь — хаяд, нам ху­рг дотр чигн цацх санан бәәнә. Болв тер хамг баһ гинэ. Теднлэ

79

нүүрцәд, үгцх болсар, теднә худлыпь плдкҗ, манифсстин илдр- билдринь олнд үзүлҗ базринь бархм гинә.

— Бидн тиигж, чадхий, Мефодьич?

— Уга, һәрә, манас терчн болшго, — Мефодьич һәрән ээм деер һаран тәвәд, саналдна, — тиим улс бас ирхугов. Тиигхлә харх, харсх кергтә. Эсклә тедниг амрана болһадий? Шиңшдг бол- һнг, тер орлңгудыг бидн эс йилһҗ чадхм биш, бүсләд авчкад, өм- ннь теегләд, шуд көндлңләд, оларн ю болвчн кехугов. Тиим эсий? Талдан завод, салг болһнас бас әмтн ирхмҗн.

— Бондарьмуд бийснь чадшгой?

— Чадх... Би чамд Комитетин шиидвр келҗәнәв: завод болһнас орлцтха гисинь. Юн болсинь, яһсинь хөөннь эврәхстән бас келҗ өгх кергтәлм... Хан манифест һарһхларн «олна иткл эзлсн» хам- гиг дөң-дамҗг болтн гиҗ сурҗ. Маншңгинь, харчудыг, хамриннь хаңхт авчахш гинә. Тернь бас учрта: Әрәсәг дөрвн үзгтнь делгү дәәвлүлҗәх харчуд ямаран «дөң» болхинь медә бәәхнь ил. Тииг- хлә маниг дарҗ авхас, эврә үгәрн кеҗ авхас талдан ямр ах төр түүнд бәәх гинәч? Тегәд чигн «олна җирһл-бәәдлин чик хаалһас хаҗисн тоотыг эрк биш дарҗах кергтә» гиҗ манифестдән заадгнь терлм.

... Урчуд көдлдг у-өргн мастерской дотркиг невчк зәәцүләд, көлврәд кевтдг хамг төмр-төңкиг хол булңд хураһад, нүд далд кесн, ор һанцхн шам ики тенд, хург толһалх улсин деер гилвкхәс биш, герл энд күрчәхмн уга. Зуунас даву күн хурсн, ю-бис келәд, күүндәд гүңгр-гүңгр гиснь соңсгдна.

Хург эклв. Хатмл хар пирств хоолан ясад босн, цаһан хааг, үүнә йосиг цань уга гидгәр магтад, маанян кем дүңгә манифест һарһсинь келҗәнә. Тегәд бурхна элчд үг өгчәнә.

Мефодьич дораһар шинҗлҗәнә: көвүд сонҗта болдг кесгинь земгәһәр аарглад авчкҗ. >«Тернь сән, зуг Иннокентий уга!»— гиҗ төр кех хоорнд, Дубровинский үзгдв. Эн дегд оңдарҗ: сахлнь са- рсалдсн болад, үснь чигн өңгән соляд, чирә-зүснь шуд талдан бо- лҗ оч. Тиигчкәд бийнь земгә сән ормд зогсҗ. Үүднәс хол биш, сүүдрләд, эре түшәд эргндкиг йир сәәнәр үзҗәх өңгтә, болв бий- инь күн тодрха үзҗ чадшго. Мефодьич һәрә хойр арһул өөрдәд, хойр талнь һарад оркна.

«Бурхна залмҗар, бидн Николай хойрдгч, Цуг Әрәсән эзнь, Польшин хан, Финляндии Алдр нойн, болн нань чигн, наньчн ха­мг, тегәд эврәннь дуран өгсн олн-әмтндән зәңглҗәнәвдн...»—гиһәд гелңгин төвшүн, айста дун авад һарад бәәнә.

Дүң-дүлә тагчг. Хурин өмн бүтәд, нам хурлздг салькн хәәвр болад, ки давхцад ирдглә әдл. Тиим кемлә хая-хаяд дуурхдг мет, энд-тенд ханялдсн соңсгдна. Дәкн тагчг болҗ одна. Тиигх дутман гелңгин умшлһн улм янзрад, негт чаңһрад, «олна җирһл-бәәдлин чик хаалһас хаҗисн тоотыг эрк биш дарх» хаана нег мөслсиг медүләд, негт арһулдад, нам айслулад, болх-болшго «үүмән», 80