гдхлә, тер күүнәс урд, олна керг муурх биший. Нег зокал мартад керг уга — йир яһдг болвчн, медхшв гиһәд бәәснәс деернь, ба- ттань уга. Эндрос авн нуувчин халхан батлх кергтә, цань уга гид- гәр нәрдүлх. Бндн, кергтә цагтан тадниг олад бәәхвидн. Тадн зуг бачм керг харһад, зуг шахрдад ирхлә, нань арһ уга болхла, наа- ран пртн. Лукерья Даниловна меднә, күргәд зәңглх...

... Ик столын ца ротмистр Хлюдов сун-кевтсн, эвтәкн чигн тоң- һргар хумсн болһан тегшләд, ясад бәәнә. Хол биш вахмистр Пе­терсон зогсҗана.

— Тегәд одаксиг номһрҗ гинчи? — болҗ ротмистр сурҗана. — Юңгад?

—■ Миниһәр болхнь, теднтн һундлдан даргдсн, яах-кеехән олж. ядҗана. Келхд, йовҗ йовсн күүнә толһань тасрад унҗ одхла яах? Минь тиим йовдл теднд учрснь ил. Тиигхлә номһрл уга яһдмб?

— Минь тиим болхла юн керг, вахмистр,—Хлюдов гүүнәр сана- лдна, — әәсм күрнә. Эднчн эс медсн болҗаһад, экиг эргүләд орк- дг улс биший. Чи, Петерсон, нүдән, чикән теднәс авдг болвзач! Кемр ода нег үүл учрҗ гихлә, ма хойрас юн үлдх? Ода деерән те- дн невчк номһрсн чигн биз, Мельниковин дүңгә толһач олна гидг амр биш, лавта. Зуг өлзгә улсинь, өдриг сө кечкхдән арашго шу- лмсинь бичә март! Нам нег агчмд бичә март!..

Һурвдгч бөлг

Намр йосар күч авч зөвтән орад уга. Нарн ода чигн земгә шү- рүтә: герлнь чигн, дулань чигн зунак кевәрн. Өдртнь нам халу- рад, зөвәр цунцг болад, күн бүтәд одна. Йир сән, сәәхн цаг. Тә- рән-темсн хамг цуһар болен, элвг-делвг кем. Модна хамтхаснь нам шарлх бәәдл уга, көк кевәрн бәәһә.

Болв зунас хара биш оңдарҗ одень ил медгднә. Өрүн, асхнд невчк серүвр болад, өдр чигн агчад, нарн суусн дару удхш, харң- һурад бәәнә. Тегәд Елизавета Васильевна эртәснь, өдрин гегәтә деер, шаман ясҗ авс гиһәд, түүгән сиинцүр авч һарад, тос кеһәд, шилинь арчад, ормднь зүүҗәхләнь, генткн үүдн секгдәд, күн орад ирнә.

— Надюша, чивчи? — гиҗ Елизавета Васильевна нам ардан эргҗ хәләл уга сурҗана. — Шаман ясҗ авчанав...

— Уга, бив!.. — гиен болла, деернь күн унсн болад одна, йир өөрхн таньдг дууһар келн йовна: — Мана эңкр Елизавета Васи­льевна, таниһән иигҗ үзхм бәәҗлм!..

— Кемб?.. Арһулдыт, хәләлһит бийән...

— Аа, таньҗахшита? — Книпович инән-ууляд, байрин нульм- сан арчн йовҗ босна.

Елизавета Васильевна өндәһәд хәлән, таняд:

2. Бембеев

49

— Лндуша! — гиһәд хәәкрәд, сарвлзад босн, теврәд үмсҗә- нә. — Сәәхн иным, күрәд ирвш!.. Альдас?.. Яһҗ?..

— Оо, келхлә дала, дәкәд хөөннь, — гиҗ Книпович һочкнна, — Надюша яһла?

— Яһла гихв? Яһсан күүнд келдг билү? Ирх зөвтә...

— Не, ямаран бәәцхәнәт? Бийтн ямаран, Елизавета Васильев­на?

— Бийм сән, нам Сиврәр эргәд, һазр үзәд ирүв.

— һазр үзхәс, зөвәр даарх, түрхиг чигн үзснтн ил...

— Ой, ода яһад сиинцд күүндәд бәәнәвидн, а? — гиҗ Елиза­вета Васильевна алң болҗана. — Ор герүр, Лидуша, хаалһд цуц- рад, көшәд ирснч, хувцан тәәл, көлән амра...

һазак үүдн хард гиен болад одв. Книпович «тагчг бәәтн», гисәр Елизавета Васильевнад докъялчкад, бешин ард орад бултҗана. Тер хоорнд герин үүдн секгдәд күн орҗ аашна.

— Надюша, чивчи?

— Бив мама... — гиһәд Крупская уралан һарч йовна. Генткн ардаснь үүг күзүдәд, эргхәр седхләнь — эргүлҗәхш, шуд бийднь шахлдад, уульҗ чигн йовх өңгтә, юңгад гихлә күзүнь норсн болад одна. Надежда Константиновна чочн тусчкад, сана авад, невчк төвкнәд, — өөрхн күүһинь медҗәнә, юңгад гихлә зүсвр улс иигш- гонь ил — алңтрад, инәмсклн йовҗ, һарарн ардан шүүрәд, бәрҗ үзҗәнә:

— Кемб?.. Бичә бийим зоватн, келтн гинәв...

Күүкн хойр һаран деерәснь авад оркв. Крупская доран эргн, хойр һаран өмнән теләд, гиичүр һәрәдҗәнә:

— Лидуша!.. Мини хәәртә эгчм! — гиж; хәәкрәд, гиичиг күзү- дәд, хойр халхинь селн үмсәд бәәнә. Цаадкнь чигн болх гиҗәхш, бийнь бас хара бәәж.әхш, заагарнь үмсәд йовна. Елизавета Васи­льевна түдүкн инәһәд зогсад бәәнә, толһаһан зәәлхәс биш, үг кел- җәхш. Зуг дотрнь байр дуулсн болад, өргмж;нь өсәд, бахтна ги- хәс биш. «Күүкм һанцхн гиж; зовдг биләв, — гиҗ санна. — Сәәхн чигн күргтә болен итклтә гидг, ах-дүүһәс нам даву үүрмүдтә... Иим сәәхн иньгллт гидг!.. Тууврт йовсн бийнь, өдр сө уга гетүләд йов- сн бийнь, хәәһәд, олад, күрәд ирнә гидг!.. Лавта эгч-дү хойр ги- хм!..»

Нә, күүкд, иигәд болхм болвза! Цә ууцхайа... Лида ил өлсҗ йовх...

— Лавта, — гиж; Надежда Константиновна чочад одна, — мама, шулуһар арһлит ю-ку.. яһж. олж; ирвчи, Лидуша?

— Тадниг одна гидг амр юмн бәәҗлм, — болҗ Лидия Михай­ловна инәҗәнә, — Тюремная Жандармская хойр уульнцин сольл- цанд күн эндүрх юмн уга, шуд захас медцхэнэ.

—• Володя, намаг наадлад: «Чамд цань уга ирлцңгү уульнпс, эдн» гиж. хордадм...

— Нааран ирли?

50

— Маниг күргҗ ирлә, тернь — февраль сард билә, дәкәд һаза- дын ор орхин өмн, июльд ирәд, цө хонад одень тер. Нә, Лидуша, наадкинь цә уучкад күүндий...

— Лидуша, тегәд, яһҗ ирвчи? Зөв авадий, аль?.. — Крупская тулад, ирлцх үг хәәҗәхнь лавта, түүгинь Книпович медәд, күцц келүлл уга, цаарлулснь тер.

— Аль, — гиҗ Лидия Михайловна чирмәд авна, — эсклә кен напд зөв өгәд, наадулад бәәдмб? Полковник Марков? Тиим күн биш... Тадниг санад, бичгичн авн, харһс гиһәд, хулхаһар күрч ирсм эн.

— Хулхаһар? — Елизавета Васильевна зөвәр әәсәр сурҗана.

— Дала юмн болх уга, полковник Марков тавн-зурһан хонг дотр тарад одх уга, — Книпович инәнә, — медҗ гихлә, эс медх- лә — үлү сән...

Үр йүүкнәни келсиг соңсад, Крупская дахҗ инәсн уга, зуг чирә-зүсинь бас нег аҗглсар хәләчкәд, сурҗана:

— Келәрчн дүңнхнь, полковник тиим өөрхн таньл болдгарн, дала сән биш, а?

— Уга, Надюша, әәх юмн уга.

— Мама, ханҗанав, Лида цуцрснь ил, тиигхлә...

— Йовтн, йовтн, — Елизавета Васильевна зөв гисәр гекҗә- нә, — би хурачксв ааһ-савиг... Лидад җөөләр оринь ясҗ өг.

— Уга, бидн өврлдәд кевтнәвидн, мама.

— Валдайкд бәәдгән һарһхарий? — Елизавета Васильевна кесг юм сергәһәд тодлҗ йовх кевтә, чирәнь сарулдсн болад, тол- һаднь кесг давен хамг сергәгднә.

* * *

Надежда Константиновна Лидия Михайловна хойр, өмнк ке- вәрн өврлдсн, басл чигн күүндҗ авчана. Эднд эс көндәх тер гиж, йир уга. Болв ахлдгнь — Владимир Ильичин керг-зуран туск.

— Нэ, тегэд, Надюша, ямаран бәәвтә тендэн? — гиж, Книпович шимлднэ.

— Му биш, — гиж Крупская саналдна, бээдлнь кесг-кесгиг сергәҗ йовх кевтэ, ■»— бидн шинкэн ниилен, наем баһ нег-негн- дэн берк дурта, нам тууврт бәәх-угаһан медл уга гишң бээввидн. Басл әрүн, эңкр, хәәртә цаг билэ. Эргнд мел дүүгәд, сәәхн аиста дун асхрсн болад... юн чигн юмн мент үүдсн кевэрн — йиртмж, манурад, моднь көкрәд, уулнь күриһәд... шилҗиһәд һархлачн — теңгрин ки, зүсн-зүүл ягод, аңһучлх чигн, заагарнь үүрмүдләһән харһад, кеер һарлдад, дууллдад чигн, нам бичкдүд кевтә дөглдәд чигн, герт — мама, эврәннь хүв туск бичкн кергтәһән, бидн гихлә — хамдан көдлдг, нег байрта, нег һундлта, келхд, Бернштейниг авчкад хоюрн уурлад...

— Мөңг-теңгәр ямаран бәәвт? Түрж,әсн угайт?

— Торлцад бәәввидн, — Надежда Константиновна инәнә, —

51

Владимир Ильич дөц гиҗ 8 арслң сардан авдм, мамад 9 арслн пснсь ирдм. Күршгоиь ил, тегәд би английск келиәс нег ик дегтр орчулх болж бооцад, бийләһән авад йовсн, хоюрн хамдан кевү- видн. зсмгә дөц болв. Ода санхнь хол тууҗ болҗ медгднә. Тер үт хаалһ, бүкл һурвн долан хонгт хойр күн йовна гидг, поездәр чнгн, кермәр чпгн, мөрн тсргәр — зөвәр үнтә болҗ тусв. Би Во- лодьд, — Крупская дәкәд инәмсклҗәнә, — ноһан шил бүркәтә шам белг гпҗ авч йовсн, көдлхднь сән болх гиһәд хәәҗ авлав, терүгән хамхрҗ одх гиһәд, Петербургас Шушенское күртл гилтә өвр деерән бәрүв.

— Ого, — гпҗ Книпович өврәд, нам инәһәд авна, юңгад тих­ло, түүгән яһҗ бичкн күүкдәс давуһар эңкрлҗ, саглҗ йовсинь бодҗахнь ил, — һурвн долан хонгт һартан бәрнә гидг!

— Сәәтр хошан һарһад уга бәәтлм, на-ца цаасн ирҗәнә, ис­правник илгәҗ: эсклә шулуһар гер-мал болтн, эсклә Крупская Уфа орад йовх зөвтә гиҗәнә. Тегәд, бачм нәр һарһх кергтә бол- видн: Оскар Александрович Энгберг, путиловск көдлмшч, улан мөңгәр ма хойрт билцг кеҗ өгв. Теднинь одачн, эс зүүдг болвчн, хадһлад йовав.

— Ода яһад таг болҗ одвчи, Надя? Кел, кел... Йир соньн...

— Тер хойр җилән кезә чигн мартшгов, — гиҗ Надежда Кон­стантиновна саналдж.ана, — җирһлинм йир хәәртә болн темдгтә цаг: цань уга, хамгин сәәхн гисн, хамгин герлтә гисн, хамгин энкр гисн... Дурта күүнләһән зергләд, дурлад чигн, байрлад чигн, нөк- днь болад, өөрнь бәәнә гидгәс даву хөв бәәдг болхий? Володя Шушенскд «Капитализмин делгрлт Әрәсәд» гидг дегтрән төгскәд, кесг статьяс бичв. Заагарнь хоюрн английское, немшәс чигн ор- чулдг биләвидн. Би туугдж, ирсн көдлмшчнрт Марксин «Капитал», дасхднь нөкд болдг. Ээ, эврән бичкн дегтр бичүв...

— Ямаран?..

— «Күүкд күн — көдлмшч» гиһәд... Володя земгә нөкд болв, зааһад чигн, шалһад-шүүһәд...

— Барлх кергтә.

— Альд, Лидочка?

— Хәәх кергтә.

— Володя Сиврт бәәхәрә, сүл җилдән нег ик төрт күчр авлгд- сн: революционн марксистск парть эрк биш бүрдәх кергтә гиҗ, аль чигн халхарнь тер тоолвран нәрдүлҗ шинҗлсн... Тегәд салу- салу энд-тенд һарсн, тус-тустан үүлддг партии күчиг эрк биш нег- дүлхин төлә, эврә орс газет һазадын орнд болвчн һарһхмн гиҗ зура кесн, терүгән басл чигн нәрдүлҗ тоолсн йовла.

— Газет гинчи? һазадын орнд гинчи? — Книпович йосар өврҗәнә, орн деер босад сууна.

— Кевт, Лидуша, кевт...

— Володя тиим ик көдлмш кеһәд йовсн бийнь, амрч бас чад­на. Биднчн үүрмүдтәһән хурад, шог-наад һарһад, дуулад-биилдг

32

чнгн бпләвндн. Володя дуулхдан әвр дурта, олн дотр дуулснь арһ- та, һанцарн чигн өргәд авдм. Елецкий нойна романс «Би тан- дан дуртав, цань уга дуртав» гиһәд, әврә сәәхн, ецгсг айста ке- вәр дуулдг...

— «Пиковая дама?»

— Ээ, бас нег романст әвр дурлдм: «Маниг хурлд гер-мал ке- сн уга» гпдгт. Болв революционн дуд дуулхдан нег үлү. Эврәннь заң-бәәрәрн, тоолвр-ухаһарн күчр чик, нег мөслсн болвчн, Володя берк серглң шүлгүдт чигн дурта...

— Наденька, Уфад ямаран бәәнәчи? Ю кенәчи?

— Оо, биичн хара суухшв, — гиҗ Крупская инәнә, — ирсн даруһан Уфан, Златоустын, Усть-Катавин көдлмшчнрлә залһлда бүрдәһәд, көдлмшч улс дунд пуопагандистск көдлмш кеһәд, энд бәәх социал-демократнрла — Цюрюпа, Свидерский эднлә йир өөр- дсн бәәнәв. Самарас үүрмүд зәңг авхар ирнә, Сиврин тууврас йовснь бас хаҗуһар һархш. Петербург, Москва талас бичг авнав. Володя бас дару-дарунь зәңгән өгнә. Заагарнь багшлнав — өдр- тән долан час ядхдан... Иигәд, болзган төгсхинь күләһәд, әрә те- сҗ суунав. Ээ, мел би келәд бәәнәв, а чи, Лидуша, яһҗанчи?

—• Би бас, Наденька, хара суухшв: көдлмш дала — Книпович өндәһәд босхар седнә, зуг Крупская тагчгар, үг угаһар һарарн дарад кевтүлнә. — Сән гидг революционер, марксист Ювеналий Дмитриевич Мельников гиһәд, Әәдрхнә социал-демократнриг һар- дҗасн, өңгрҗ одв. Йир харм төрүв. Ода би тер хамгинь дааҗа- нав, түрүн ишкдлм гем уга, цааранднь улм батрх. Заавр, залһл- дан кергтә болад, тагчгар күрч ирдгм эн. Көдлмшиг делгрүлхлә, кех чигн улс бәәнә, делгрүлх һазр чигн бәәнә. Үгцҗ авхм, цаа­ранднь бидн зәңгән чигн, сүв-селвгән чигн авлцад...

— Бүтүһәр бичхгов, бидн хоорндан меддг болдгар, тиим эсий? — Крупская инәнә.

— Хәрнь, талдан улс үлүдх, — Книпович бас инәнә.

Үүдн арһул секгдәд одна, Елизавета Васильевна шаһана.

— Тадн, күүкд, мууха эрт серсмт?

— А бидн, мамочка, унтад угавидн.

— Ода яһад?

—¹ Елизавета Васильевна, кесгәс нааран бидн харһад уга, келә, күүндә бәәтл өр цәәҗ очлм...

— Нә, невчк унтҗ автн, сөөни дуусн күн күүнддви? — гиҗ Елизавета Васильевна шүрүлксн болна. — Өдрәр күүндхлә яһд- ви?

—• Мамочка, бичә уурл, минь ода унтнавидн, — Крупская буру хәләһәд, эрст өлгәтә кевст шахлдна, — Лидочка, унтый нев­чк...

— Унтый гихәс, Надюша, кергтә хамган кевтнь күүндәд авчк- увдн, — гиҗ Книпович шимлдҗәнә, — би нам хәрү хаалһдан чигн орҗ чадҗанав.

53

— Бас юн гнхор? — Крупская өсрәд босҗ йовна. — Эидртэн боәһәд, маңһдур бас... асхлад йовхлачп болҗана. Түүнәс эрт тав- шгов!..

— По, но, чнниһәр болг, — Книпович инана, — кевтхнч...

... Поезд чигн, «удл уга» гиҗ, рельсин ииилдвр болһнд давтад, улм адһсн болад йовна. Лидия Михайловна терз тал ирәд, һәәх- җәнә. Холдан сунясн тег мануртад, тедүкнд теңгрлә нииләд, негт көкрәд, негт борлад, зәрм һазрарн шарлад чигн, өңгән соляд, нү- днд эротрэд йовна. Күүкн, зөвәр тиигәд зогсҗаһад, терзиг өрәлцә сскәд оркв. Теегин альвн салькн болн паровозин хар утан хойр, ссмрү асхрад одв, болв эн хойриг дегц дарад, камб шарлҗн каңк- кад, хамр авад уудулсн болад одв. Удсн уга, әмтн хухр-хухр гил- дсн болад, хәләхнь, хош-хораһан авлдҗ йовна.

Тер дарунь, балһсна зах үзгдәд ирв. «Иим бәәҗлмч, Әәдрхн,— гиҗ Книпович санҗана. — Тиигхд, түрүн ирхдм, сө бәәсн, керглж, хәләсн чигн уга биләв. Далаһар хәләх дурн чигн күрсн уга. Хаҗу- дм одак нег күн дүртә юмн, модар чавчад кечксн бә гим, әм- шир уга мет, тагчг һалыһад суудг... Зуг хая-хаяд чирмәд, хоолан ясад/хуурхслад оркдг... Фуф!..».

Балһсна өңгнь сән биш. Делгү цәәсн, эн. зах уга элвг усн дунд, бичкн арл шахгдсн, терүн деер бөгдисн болен бичкн балһсн, «минь ода усн авни, аль невчк тотхни?»: гиҗ төр кеҗ, әәҗ-чичрсәр бәәнә. Теңгсин үнр — үмкә бальчгар кекрсн болҗ, салм, мазутар чигн салд гинә — эргнд авглна. Уульнцснь гихлә, ут-ахр чигн, у-нәрн чигн үзгднә, усна эв давҗ матилдсн, кир-бальчгнь, шора-тооснь кезә чигн эс тасрдг, улм немхәс биш. Гермүднь болхла, цутхлңгар бәәх чолун бәәшңгүдәс нань, нурһлҗ хулен шавр хойрар цокҗ бәрсн ахта, маштг-маштг, үзл чигн уга, үн чигн уга, нег-негндән түшҗ, баран болсар яралдна.

Хол хаалһд хурдлсн паровоз йосар көшсәр, әмсхәд, сүүкнәд, һолан цокад, келхм биш, ирәд зогсад бәәв. Хош-хора гих юмн уга Лидия Михайловна үүдн тал адһад, секгдм цацунь, хойр талан харвн, бууһад одв. «Сонҗ йир медгдсн уга, намаг угальсн болх­ла, шарглдҗ бәәх билүс, — гисн ухан толһаднь торлзад одна, эн адһҗ, әмтн заагт орад, хутхл.дад, невчк зогсад тотхҗана. — Ода юуһан тедн кедмб? Хааран чигн йовсн угав. Аһар кииләд амрч йовад, нааран күрч ирүв гив чигн мини зөв, юңгад гихлә, нам ямр чигн сонҗ уга, билет күртлән һарһад хайчксн...»

Болв тер бийнь тотхад, Книпович кесгтән вокзал деер бәәнә. Эс медсн болад, нааран цааран хойр йовдңнна чигн, зогсна чигн. Заагтнь буфетүр орад ус ууҗана, йир нег чигн шпик медгдхш. Тедниг эн эс алддгнь ил: альд, кедүг ардан эс дахулсн болхв? Санчкад, әрә мусхлзад авна — тедн эңгин улсас өвәрц. Йир яһад чигн бичә медүлс гиҗ ягдалдсн бийнь, хойр талан хултхлзад, ор- маһад, бәрг-тәвг гиен болад, олн дундас йилһрәд бәәнә.

54

«Нә, болжана, — гиҗ Лидия Михайловна санҗана, — иигә бәәтл күрч чпгн прлдх, йовх кергтә. Шуд «педагог» тал оде, эсклә күләһәд, зовад үкҗәхнь ил». Тегод дорасн көлг нәәмәдләд, гүүл- гәд һарчана. һәәвһә чигн шүрүтә мөрн харһҗ, көгтә тергнь чигн земгә: уульнцин дундаһур делгсн чолун хаалһин ө болһнд өсрәд, көвклзәд, саатулхин нааһар йовна.

Удсн уга, заасн хайгар авад күрч ирв. Книпович адһҗ бәәхш: мөңгинь өгәд, ханлт өргәд, тер хоорндан гор тал нег хәләһәд, эр- гнднь бас харвад оркна — төвшүн. Бууһад эн йир таварлад бәә- нә, бийән ясад, саҗад, герүр үрвәд һарчана. Тегәд, кирлцән дее- рнь прчкәд, деерәс унҗсн кирвтнәс арһул татад оркна. Мел да- рунь, цааһас залу күүнә дун һарад одв.

— Аашнав, аашнав... — үүдн секгдәд одв. — Лидия Михай­ловна?!

— Мендвт, Сергей Константинович, — гиҗ Книпович һаран егәд, герүр орв. — Аннушка!..

— Ой, күрәд ирвчи? — гиһәд, хойр һаран делен Рунина шуд иисҗ ирәд, Лидия Михайловнаг теврәд, үмсҗәнә. — Келҗ суу- лав, яһва-кегвә гиҗ. Нә, хувцан тәәл, уралан һар...

Дарунь гилтә нүр-һаран уһаһад, бийән гиигләд, герин халат өмсчксн Книпович хот ууҗана. Сергей Константинович Анна Ми­хайловна хойр селгэдэр «ид-ид, у-у» гилдсн, бас чигн кинсн бээл- днэ.

— Үгин заагт, Лидуша, ямаран йовҗ ирвчи? — болҗ Рунина соньмсҗана. — Ааль-җиил угайи?

— Уга, — гиҗ цаадкнь маасхлзна, — әвр гидгәр йовҗ ирүв. Чамд хәәртә мана «педагог» халун менд «заһснас».

— Ханҗанав, — болҗ Рунина -бас маасхлзна, — Надюша бийнь ямаран?

— Оо, өөд өндәдг цол уга. Ода деерән энчн залһлдана цутхлң болҗана. Владимир Ильич нурһлҗ үүгәр дамҗулҗ, заавр өгч, зәңг-зәр авчана. Икл чинртә, беркл кергтә көдлмш кегдҗәдгчн. Тер учрар ик дөң, дамҗг керглҗәхнь чигн лавта. Тендән, күүнә орнд бән бәәҗ, Владимир Ильич орс политическ газет һарһх болн Әрәсәд бөк гисн марксистск парть бүрдәх зура күцәхәр йир шун- җадгчн.. Энүгән терчн Сиврт бәәхәрә ухалсн, тууврин болзг чилм цацу белдврән эклҗ. Уфад Ленин социал-демократнриг цуглулад, шишлң күр кеҗ. Тер мет Москва, Петербург, Самара, Сызрань, Подольск, Рига, Смоленск орад, социал-демократнрла залһлда бурдәһәд, теднлә зураһарн хувалцҗ. Апрельд Псков балһснд хург хураҗ, терүн деерән «Очн» «Солңһ» хойрин редакции герчллһнә проект» Ленин орулҗ өгсиг цуһар таасҗ. Хургин хөөн шин газе- тин корреспондентнр делгү бәәхин тускд ик көдлмш кеҗ. Редакц- днь Ленин, Плеханов, Мартов, Аксельрод, Засулич, Потресов эдн орҗ. Газет бийнь Мюнхенд һархмҗ...

— Бидн бас тер хамгт орлцх кергтэ, тагчг, чикэн атхад суухм

55

бпш, — Рунпна «тпим эсип?» гисәр пег залу талан, нег Книпович тал холәһәд оркв.

— Мпниһәр болхла, Әәдрхнә социал-демократпр шии газетлә түрүн өдрәснь авн бат залһлда бәрх зөвтә. Тиим эсий? — Вржо­сек Лидия Михайловна тал ширтәд, ю келхииь күләҗәиз.

— Чик, мини хәәртә иньгүд, — гиж Книпович кесг саамлад толһаһарн гекнә, — мел тиим. Би Надежда Константиновнаг тер тускд иткүләд, Әәдрхнә баг шин газетин тоолвр зурад, багтҗ, цуг керг-төрән «Очна» зааврла ирлцүлҗ, терүгәр залмж кеж күцәх гнж герчлүв. Тер хамгиг Владимир Ильичд күргхинь сурад, цаа- ранднь яһҗ, ямаран эсвәр залһлда бәрҗәхин тускар үгцәд, нам шифр күртл батлвидн.

— Йнр сән ашта йовҗ ирҗч, «дяденька», — гиһәд Рунина бо- сад, Книповичин һаринь атхҗана. — Ханҗанав сән зәңгдчн...

— Би, Лидия Михайловна, зөв гихләтн, нам үмсхәр таниг, — гиҗ Вржосек бас босҗана.

— Буру гиҗәхшв, — Книпович инәһәд, халхан өгнә. Сергей Константинович өндс гиһәд, шавҗгнулад үмснә.

Лидия Михайловна бас боев. — Мини хәәртә иньгүд, ханҗа- нав таднд, халун цәәдтн, әмтәхн хотдтн, бүлән үгдтн. Ода хәрнәв.

— Яһад? — гиҗ Рунина ормана. — Хонад йов.

— Сөөһәр яахмт? — болҗ Вржосек хөрнә.

— Намаг бас геечксн, «яһв-кегв?» гиҗ зс бәәдг болхий? Ми- ннһәр болхнь та хойр намаг невчк үдшәсн ке билә...

Тегәд Лидия Михайловна удсн уга, залу гергн хойрар күргүл- сн хәрҗ йовна. Кергтә, төртә хамган кевтнь күүндәд, батлад авч- ксн эн һурвн балһсна уульнцар көтрлдәд, ю-бис келҗ, болх-бол- шго үг һарһҗ, инәлдсн-шууглдсн йовна.

* * *

Үвл зөвәр ут, догшн болв. Цасн мел уга, хүүрә киитн һаньдг- лад, тернь баһ гисн кевтә, салькн чигн адрад, хар цод зөвләд бәәв. Зуг цагас бөк юмн йир угал. Кедү чигн үвл көлсәд, өгтмләд, бәәхәр бас седвчн, цаг нуһлад авчкв. Тегәд согтудан шаарһ күн, агсмнь дегд давад, аальнь улм немәд, аздла бәәҗ көшәд, шуд, доран нуһрад ундг мет, үвлин чидлнь йосар чиләд, ә-чимәнь тас- рад, эргнд мел нам гиһәд, оадарҗ одв. Нарн девшәд һарна, ге- гәнь икДәд, дулань немәд нам аһарин бийнь айта кевәр цеврдсн, ам-хамр авлна. Энд-тенд ноһарад, эртхн эргнд цецгләд, шовуд гихлә, шуугад, җиргәд бәәнә.

Эн хамгиг Лидия Михайловна мел үзҗ чигн, төртән чигн авч йовхш. Адһад, гүүхин нааһар ирн, үүднә хоңхиг тарҗңнулад оркв. Үүдн тер дарунь «хард» гисн болад, цааһас таньдг дун һар- чана:

— Кемб? Кен, мууха адһҗ йовна?

— Аннушка, бив...

56

— Лида?!. — гнҗ, үүдн һатцас өврсн дууһар сурад, Рунина секәд сркв. — Юн болв? Яһв? Цаг бит цагла...

Книпович ардан үүдпг хәм кен, Рунииаг шуд тсврәд, чикн- днь шнмндж. новна:

— Аннушка, күрч ирв!

— Кен?

Цаадкнь хәрүһин орчд хавтхан уудлад, үлү үг-күр угаһар һар- һад, газет өгчәнә.

— «Очн?!» — гиҗ Рунина байрлад, шүүрәд авн, үүдн тал үкс адһад, һохлад оркв. Тиигн газетиг делгәд, невчкн зуур һәәхсн болҗаһад, умшҗана: «Очнас заль падрх!» «Очн»,.. Ямаран әвр- тә, а?..

— Әвртәнь ил, — Книпович уралан һарад, столд күрәд сууна. Руннна ирәд өөрнь зерглнә. — Көдлмшч класст революционн эр- дм дасхд эн багшас давхнь бәәхий? Кесг миңһәдәр зүсн-зүүл дуу- двр, заавр онц барлгддг бәәсн, ода «Очн» деернь немгдсн... Олн- әмтнг омгшаҗ, эврәннь хөв-җирһлин төлә ноолдхднь хаалһчнь бо- лх эн хамгиг кен, ямаран полиц көөлдҗ тесдмб? Маничн ода улм нәрдүлҗ улм эс гетлдхнь, юңгад гихлә... нег эсер тедн бәрҗ гилә, — хаана нег ямтын үклинь хооран саадг бәәснь ил. «Очна» нег агент бәрхлә — революционн ноолдана зергләнд эс орулгдсн зуу- һад, миңһәд көдлмшчнр болхнь бас ил. Тиигхлә бомб авчкад хү- рүлҗәсн эсерәс маниг полицихн невчк доталдг бәәсн.болхла, ода эсдек болһна ардас үктлән көөлдхнь лавта, юңгад гихлә, хаана йоснд манас әәмшгтәнь уга болҗ һарчана.

— Терчн, Лидуша, үнн, болв чонас әәҗәхлә, модар ордг уга гидг.. Орчксна хөөн юунаснь әәхв?

— Би, Аннушка, әәхм гиҗ келҗәхшв, саглхм гихәр... Көдлм- шән бидн улм делгрүләд, бүрдәмҗән улм чаңһаһад, диг-дараһан нег үлү нәрдүлҗ, батлхм гихәр... Бичг бас ирв. Надежда Констан­тиновна «Очна» даалһврта сегләтрнь чигн, хамгин гүдүднь йовх болж,ана. Дегтрмүд йовулгдсна тускар, тер хаалһ ямр эргцтән тускар, йир тодрха кевәр бичҗәнә. Тиим кевәр «Очниг». йовулҗа- хла яах гиҗ сурж,ана. Бас нег күчр төр тәвҗ, селвг сурҗана: «Очн» элвгәр күртдг болдгар үүнә барллһиг Әрәсәд бас эклхлә яах?» — гиҗәнә.

— Мана типограф яах? Барлҗ чадхий? — Рунина үр күүкн талан хәләнә. — Чи эн тускд зөвәр дамшлтта бәәнмч.

— Аннушка, тиим болсндан би чамла ода суунм, — гиҗ Кни­пович мусхлзна, — болв сөрәд хәләв гиж, гем уга. «Очн» Әрәсән көдлмшчнрт эркн кергтәнь ил. Тендәс үүг авч ирнә гидг йир амр бишнь бас ил. Тиигхлә энд эскл.ә талдан һазрт чигн, зуг эврә орн- нутгтан барлсн хол деер болхнь алдг уга. Тиигҗ зәңглхәр бәәнәв. Чи юн гиҗ санҗанач? Бас кенлэ зөвшлсн сәп болх?

Рунина кен медлә, яахла сон болхиньгисәр хойр ээмәнхолькад оркв. Болв не-вчк ухалсн болҗаһад: — Сергей Константино-

57

вичәс напь дав зуур талдан улст мсдүләд ксрг уга ксвтә? — Ти­хона.

— Газет һарһна гндг зөвәр пари төрнь пл, — Книпович босад йовдңнҗана, — чпдл күрпү-угай гпһад мсл маһдлулад бәәпа. Тии- гдг болвчн, Аннушка, ухалад баахнь, тоолад-томҗхнь мана типо­граф яһвчн зөвлх гиж. бодгдпа.

— Болх гиһад бпч, — Рунппа бас босчкв, — бидн иигәд хара, тагчг суүхм бнш, бас ю-күүһппь ясад, арһинь хәәхгов.

— Харнъ, арһ баана, Әадрхп кемр эс ирлцхлә, талдан чигн һа- ;р олдх гнһәд бичнав.

Удсн уга Мюнхснәс харү күрч ирнә. Владимир Ильич бийнь бичж. Эн цань уга гидгар соньмсҗ, әврта кевәр нәрдүлж. сурҗана: 'Әрәсәд «Очниг» бас һарһх ксргиг, Та ямаран эсвәр күцәхәр бәә- нәт? Нуувчин типографд, аль нуувчин бишт? Кемр хойрдгчньбол- хла, шулуһар дарупь бичти, лавта белн эсв бәәвзә: бидн тер зу- раһастн шуд хойр һардад атхлдн гиҗәнәвпди (манд нег герчлсәр бодхнь, Кавказд чигн һарһҗ болад бәәх өңгтә), тиигхлә һару чи­гн баһ болх била. Кемр түрүнк болхла, эрк биш оньгтан автн, ма­на негнтн (4 халх) 100 мицһ шаху үзгүд (негл сар дотр биший!): тннмпг нуувчин типограф дааҗ чадхий? Тертн күчр әәмшг үзүлҗ, дала мөңг, амт хорах угай? Тиим элвг мөңгн, чидлиг эндәс зөөл- һнд һарһсн сән болвза, тер угаһар Әрәсә мел ил тесҗ чадшго».

«Очниг» Әрәсәд һарһна гиспг Ленин әвртә эркнд тоолад, «цуг Әрәсәг цадхдг болдгар» элвгәр барлҗ болхинь берк үнлнә. Болв ним, хаана цага Әрәсән бәәдлд «Очниг» нуувчин типографд барл- на гидг — күчр күнд, ик әәмшгтә йовдл гиҗ Книповичиг Ленин саглна. Тегәд, Кавказин социал-демократнрла залһлда бәртн гиҗ терүнд селвгән өгнә, юңгад гихлә, бииднь болхла, тер төр күцә- хин кергт ирлцңгү, нуувчин биш типограф бәәдг чигн. «Кемр нуув­чин биш типографсла болм дүңгә ямрчн залһлдан бәәдг болхла, — теднлә эрк биш үгцчкәд, манд бичтн: биднтн тер тускд эврә, цань уга эвтә болчкад кесг сөрчксн зуратавидн», — гпҗ Влади­мир Ильич заана.

— Залһлда бәрәд, зөвчлх кергтә болхла, — Книпович бпчгиг бас чигн умшҗахнь ил, юңгад гихлә, нүдән тер цааснас авчахш, — би йовх болҗанав. Чи юн гиж. санҗанач, Аннушка?

— Эс йовхла, залһлдан бийнь учршго, тиигхлә, йовсн чпк. Зуг альдаран?. Кезә?.. Яһҗ?..

Хоцх җиңнәд одв. Рунина босад, үр күүкн талан ормаҗана. — Ода кен болх?

— Кен болвчн секх кергтәлм, — гиҗ Книпович келәд, цааран хәләһәд, бичгиг чеежвчдәл шурһулад оркв.

Хонх дәкн дарҗңнад, яһлалсн болад одв.

— Аашиав, аашиав, — гиһәд Рунина һарч йовна.

— Бив, Аннушка, — гиж. үүдн һатцас залунь инәсн соңсгдна. — Сергей Константинович, фу, кү типгж, чочадвп? — Книпович

58

тосад, һаран өгнә. — Нам нрснтн сән болв, эркн зөвчлх керг бәә- нә.

— Кергәс ахлх юмн уга, пег үлү ксмр эркн болхла, — гиҗ Вржосек маасхлзна. — Соцсҗапав...

Книпович хәрү эргн, бичг һарһад өгчәнә. Териь„ авн, доран хәләчкәд, өврсәр: — Ленин?.. Владимир Ильич бийиь?.. — Мел дарунь, на-ца гитл умшчкна. — Тегәд яахм, Лидия Михайловна?

— Яах билә, йовх кергтә, — болҗ Анна Михайловна орлцҗа- на, — зуг альдаран, яһж. йовснь сән болх? Чи, Сережа, яһвчн тер тускд өөрхн бәәх күн...

— Кеи йовхмб? — Сергей Константинович тайи гисәр Книпо­вич тал хәләнә.

—• Би, — гиҗ цаадкнь кивнә, — Баку Тифлис хойрин негинь орнав. Шиңшдгүдиг яһҗ меклхнь зуг медгдхш.

— Миниһәр болхнь, — Вржосек маасхлзад одв, өңгәрнь кирц- хнь, зөвәр сән эсв олсндан шаху, — тадн хоюрн йовтн. Баку ор- тн. Негдвәр — хойр иньг аальсҗ йовхд хар уга болх. Хойрдвар — би гергән үр күүктәһинь өңгәр, билет-милет угаһар йовулн гиҗә- нәв. Зөвән эдлх кергтә. Наадад би кермин халх «Дорд үзгин об- ществин» юрисконсульт биш. һурвдвар — олна нүднәс далд, онц болчкад земгә күндтә һара директорск каютд йовхтн лавта. Тии- гән нам шиңшдгүд шаһахасн әәдгнь ил...

— Тиим болхла, манд нань юн кергтә, а? — гиҗ Рунина инә- нә. — Меднәл мини залу!..

Тегәд, Вржосекин келсәр, Книпович Рунина хойр йир ик ам- рар, цань уга гидг күндтә кевәр, ңег чигн буру нүднд үзгдл уга йовҗ ирнә. Кергнь чигн сәәнәр күцнә. Эн хойр түүгәрн нам наад келдәд, нег-негән шоглад, зооган чигн һарһна.

— Лидия Михайловна болхла, шиҗтә чигн күүкд күн, толһа- һан әрә эргүләд басл дүңгһр, амна ки хәәрн кевтә, ду эс һардгар йовдм, — гиҗ Рунина инәнә. — Кермихн шуд үктлән үүнәс зул- дм.

— Чи чигн, Анна Михайловна, ард үлдҗ йовсн угач, — Кни­пович маасхлзад, нүдән чирмәд оркна, өңг-зүснь гихлә шуд наа- дһа мет, хувц-хунрнь гилв-далв гиһәд, хойр көлтд уга гим күцц болҗ медгддм...

Болв Книпович тер хамган эс нуудг болвчн, Крупскаяд бичсн бичгтән нам сергәсн уга. «Хәәртә Надежда Константиновна, йов- дл әвр сән ашта болв, ода нег сар давулчкад — экләд көдлхәр седж,әнәв. «Ю кехмб?» гидгин матриц олад, керг кеһәд, бас чигн элвгәр белдтн гиҗ сурҗацхана... «Ю кехмб¹» ода деерән баһар олнд күрсн бәәнә. Түүгәр олыг үкс гпҗ цадхдг болдгар шунҗ, шамдх кергтә, юңгад гихлә, нам хортдын бийснь түүгитн таасҗ, беркл үнтә юмн гиж; тоолҗацхана»...

Әәдрхн Мюнхен хоорндк залһлдан улм ясрад, улм өргҗәд, бичгүд гихлә торвр угаһар ирәд бәәдг болв. Удхш, сүл бичгин хә-

59

рү күрч ирпә. Крупская бпчжапә: «Хойр бпчгичн авув. Сүүлңк- днь нам тсцкән уга гидгәр байрлув. Матрипин тускд эвинь хәәж үзнәвндн. Зуг «Ю ксхмб?» матрицд кевлгдсн уга билә... «Ю кехмб?" чамд икәр таасгдснд дсгд байрлҗаиа, тегод эвцулгч по- литпкин тускд чп әвртә чикәр келҗәнәч. Ээ, һазадын нөкднрлә хамдан хаш чанҗ болх-угаһинь кен медхв, эдн бийән күчр гидгәр, әргүн эргүһәс дорар бәрҗәнә»

— Хамдан чандг болвчн кениг амрах хаш болхм тернь? — гиҗ уурлсн Книпович мусхлзад, босҗана. Тегәд үрвәд бешүр одад, аминь секчкәд, кердг деерәс хустг авв. Тер хоорндан бич- гиг бас нег гүүлгәд умшҗ йовна. Зәрм һазртнь үүнә нүднь тот- хад, зогссн болна, давтҗаснь ил. Удсн уга, бичгин нег үзүртнь һал өгәд, бешүр шурһулад оркв. Тернь дәрвкәд, дарунь гилтә хар үмснд тохрҗ одна. Лидия Михайловна өөрән кевтсн чимкүр авад, тер цааснас һарсн үмсиг дорнь үүләд урдк үлдллә хутхчкна.—Нә, болв, — гиһәд, эн босад, терз тал одн, хойр өрәлинь дегц түлкәд, секчкв. Цааһас серүн орх гисн — уга, хәрнь, халун ки асхрсн бо- лад одв.

Басл цунцг өдр болҗана. Нам салькна бийнь салдаһад, әм- шир уга унҗ гихм, әңклҗ кииһән авснь медгдхш. Герин сүүдрт әмтн ду һарсн болад, гүңгр-гүңгр гиснь соңсгдна. Книпович өкә- һәд, өрчәрн терз деер кевтәд, дорагшан хәләҗәнә. Маңһд көвүд эргәд суулдчксн, шаһа наачана: хая-хаяд зүтклдәд чигн одна, бо­лв эвәсн һархш, ик шууган-дууган угаһар, доран суулдна, бас хөв тускдан авлгдсн, земгә таарад күүндлдсн бәәнә. Хаҗуһас хәлә- хнь — эднд нам төр кех ик дуту-дунд, зовлң-түрү чигн уга, геснь цадхлң, ээмнь бүтн, таварлхас талдан керг уга гим.

Зуг тиим лавта бишинь Лидия Михайловна дегд сәәхн меднә: күн болһна чееҗ дүүрң, толһаднь то уга тоолвр ивр-ивр. Тиигл уга яһ гинәт? Тату-тартг эдниг бахлурдна. Тохм тасрсн баячуд мухлална. Гем-зовлң басл ээрнә, һацхнь чигн дала, һашудхнь чигн дала. Зәрмнь арһан бархларн, әркин ард орад, үрәд-тарад чигн одна. Зәрминнь үрн-садн цергт, зәрминнь түүрмд... Негнь ца- һан хаана төлә, наадкурн бу зөрүлсн, ха гихлә, хахасн арашго... Наадкнь улан туг авад, уралан зүткҗ, сән җирһл мөрәдҗ, поли- тическ зөв неклдж, нег мөслсн, түүнәни төлә нам үкхәсн чигн әәҗ сүрдшго...

Генткн тер хамгин ил герчнь кевтә, гер эргәд, согту залу Гоша һарад ирнә. Ним күчр халунд, ташр уучксн, тенҗ одҗ, на-ца хой- ртан сели тирислсн, дала юм келәд, бурад, әрә йовж, йовна. Тернь баһ гисн кевтә, земгә сарул дууһар өргәд авсн айс цеңнәд, нам халуһар халу эс кеҗәхнь ил:

Мипп мордиг эцкдм күргич, Миии мендиг экдм күргич, Кел авальдм — бичэ зсвтха, Кемр таасхла, түүндән одтха, —

60

гиһәд, ца-цааһаи цастсн, мөстсп болад, цапь уга шуурһлҗах нүц- кн тег дунд царцад, көрәд, көлдәд үкҗ йовх күүнә сүл герәснд тохрсн, эңсәд-энрәд йовна. Яһсн үүсрт уга үгмүдви? Болв мел дор ормдан дун сольгдад, айснь оцдарад, улм һашудсн болад, хоринь буслһҗах кевтә, үг болһнь күндрәд, шөвг мет шурһад, шаагдад:

Гергп залу олхпь лавта, Гейүрсп ээҗ, көвүһән — уга!.. — гиҗ, седкл урсмар, күчр үүдәҗ, күн болһна зүрк шарклулад те- рнь йовна. Тер хоорнд дуучин бахлурнь сулдсн болад, дунь эгзң- нәд, таг болад одна. Эн доран зогсад, хойр талан хулмлзад, күүр- лх кү хәәһәд, хурһан өмнән шовалһад, завдад бәәнә: — Олтха!.. Олх биш, олтха!.. — гиҗ бийдән келҗ, бийдән цәәлһсн болҗана, генткн бударад, бузр үг келәд, хойр һарарн селн саҗад, хойр та­лан нульмҗана.

— Андна амнднь яһҗ багтад бәәдв? — гиҗ эмгдин негнь уурл- җана. — Эн шачах халунд...

Лидия Михайловна үргсәр, үкс гиһәд терзән хааһад, хооран һарад одна. «Хөвдән цөкрнә гидг эн эс болхий? — гиҗ толһаднь төөнрнә. — Арһан барад, тату-тартгт даргдад, яахв гихләрн, те- гәд әркәр зовлңган гөңгрүлхәр седсн эндү йовдл. Әрк савасн би- шинь буддгнь лавта, тер учрар үүгәр нөкд кехәр, үүнд зовлңган чивәхәр, чавас, эн халунд... Уга, Гоша, хөвиннь төлә ноолдх керг- тә! Зуг кенлә, яһҗ ноолдхан медх кергтә! һанцар, согтуһар болш- гонь ил. һанцхн модн һалд өр болдго гиҗ хара келсн үг биш. Оларн негдәд босхла, олнас бөкнь уга болхас биш, тус-тустан, неҗәдәр хавар уга. Зуг эн хамгиг яһҗ Гошк болһна толһад ору- лҗ, зүркнднь шигдәсн сән болх? Хә эвинь, арһинь, чидлән бичә әрвл, хәәртә «дяденька'», көдлмшч класст революции эрдм дас- ххар зүтк!.. Теднәс үргәд зулҗ, терзән хааҗ, тер хамгчн күцшго. Тиигхлә, зулҗ биш, арһта болхла, зергләд йовх, эс медсинь цәәл- һәд, заах кергтә... Тегәд манас нань кен кедмб?» Книпович терзән түлкәд секәд оркна, цааһаснь халувр болвчн, цевр аһар асхрв.

* * *

Заводын үүднәс уухнд, тер хаҗуднь, зөвәр сарсхр модна дор сүүдрлҗәх өңгтә Лукерья Даниловна сууна, нам юуһар чигн төр эс кеҗәхәр бәәнә. Удсн уга, ик төмр үүдн хард-таш секгдәд, цаа- һаснь туугдад, шорһлҗн мет, дала улс һарад ирнә. Хәләхнь, ард- ардасн тедн шуд асхрад гишң, улм нигтрсн болад, чилхш. Болв эмгнә нүднәс кен негнь чигн алдрхш, на-ца гитл дорнь зүсләд, давулад бәәнә.

Зөвәр холас эн кергтә улсан үзәд оркв. Адһм угаһар босад, энд-тендән саҗад, бийән ясад, олн тал өөрдод хутхлдн, дахад һарчана. «Мини йовдлар тедн дарунь күцчкх, — гиҗ Лукерья Даниловна санҗана, тегәд, эс медсн болад ардан чигн аҗглна,

61

соня; мир уга боля; медгдно. Тер бийнь бийән хөрнә. — Сагл, би­ча адһ. онь11, — гпя; закна. — Батын ээж. уульдг угаг мартхм биш. Чамд юн үүл, омт зовахч...»

Тер хоорнд Мефодьич һәрә хойр күцәд ирчкв, ар нурһнднь йовна. Өмнән кен йовхиг эс оньһҗахиь ил. «Эн хойрин ард «сүл» йовдг болхнй? Тиигхлэ яахмб? — гиҗ эмгнә толһад гүүдглнә. — Эргя; болшго, эдн намаг үзхләрн, яахинь кен медлэ?» һәрә чпгн цеңнәд йовна, чицнхнь — йир соньн.

— Хорта моһан хорнь гидгтн негл дарңхта: мөрнә көлсн! — гнҗәнә. — Тегәд, хальмгуд кеер хонад, кец дерләд йовсн бийнь, юн чнгн теднд эс болдгнь тер. Эмәлән толһа доран тәвәд, кевтх һазртан эргүләд цулвран хайчкад, эврән ялдаһад унхла — болснь тер. Нег чигн андн шидрддг уга чигн...

Эн хойр — негнь келҗл йовна, наадкнь соңсҗ — давад һарад одцхав, эмгиг оньгтан нам авсн уга. Тернь түдс зогсад, ардан эр- гәд, талдан кү күләсәр харвад оркна. Эдниг дахсн «сүл» уга бо- лҗ медгдв, тегәд, земгәһәр чаңһрад, өмнк хойран күцҗ ирн, ар нурһнднь шимлдҗ йовна:

— Бичә эргтн, би — Лукерья Даниловна, мендвт... та хойраг күлән гиҗ... Тустан манат ортн, тадниг күләлдҗәнә. Би ардастн үрвәд, таварн, адһм угаһар ирнәв...

...Үүд цокм цацу, цааһас ортн гисн ә соңсгдад одв. Мефодьич түрүлсн, һәрә дахлдсн.орад ирхлә, Книпович маасхлзад тосҗа- на, һаран өгәд, хойралань мендлнә. Зүсвр залу бәәсн бас боев. Хойр ик нүднь зөвәр оңһалдсн, шанань хавчгдад, чирәнь зөвәр цәәһәд бәәснь, Мефодьичин болһамҗта хәләцәс алдрсн уга.

— Таньлдтн, Иосиф Федорович Дубровинский, үр Иннокен­тий, — гиҗ Лидия' Михайловна залу тал зааҗана, — мана күн, итклтэ... Мини орчд үлдҗәнә. Би шишлң даалһврар эндәс йов- җанав.

—• Эннь Мефодьич, тернь һәрә, — болҗ Дубровинский инәмс- клҗәнә. — Күн далаһар эндүрәд одшго, нет үлү тана тодрха кел- врин хөөн, Лидия Михайловна... — Эн уралан ишкәд, ирсн хой­рин һаринь селгәдәр атхад оркв.

— Нә, сууцхатн, — Книпович стулмуд тал зааясана, — күүндх төрмүд хара биш... Түрүн кергм күцҗ одв: тадниг таньлдулх зөв- тә биләв. Залһлдаг, манахс, өргдүлдг болвчн, түүг улм нәрдүлв гиҗ төрүц үлүдшго. Йир болһах кергтә. Зерглән мана өсх дут- ман, талын улс орҗ одхдан арашго, тиигхлэ, аль чигн халхарнь батлад, сагас саг болҗ үзхмн. Цань арһ уга болад, зуг шахрдх- ларн Лукерья Даниловнаг орлцулхас биш, наад бийднь үүг мел көндәхмн биш. Эннь — негн.

Хойрдхла — Лидия Михайловна ирсн хойрт келхән нерәдҗ бәәхнь ил, юңгад гихлә, эднүр колс гиһәд оркна, — цаатн май өөрдҗ йовх биший. Тер учрар Комитет шиидвр һарһсн бәәнә. Те- рүндән Әәдрхнә көдлмшчнриг «Очн» газетлә болн нуувчин лите- 62

ратурла өөрхн таньлдулхас напь, эднд эврә политическ үүлдврән үзүлҗ, балһснд хаана йоспа өмпәс зөрж, ноолдж, чадх револю- ционн партии бат әцг бәәхииь мсдүлҗ, әмтнд иткүлти гиҗ Коми­тет зааҗана. Тегәд «Әәдрхн балһсна цуг көдлмшчнрүр» гиҗ онц дуудвр барлгдсиг, көдлмшч күн болһнд күрдгәр цуг хамгиг кех кергтә. Дуудврт өдгә бәәдл кевтән илдкгдсн, харалта йосна өмнәс кегдҗәх ноолданд күчн-чидлән цуһар хамцулх кергтә гиҗ келгд- җәнә. Учр тиим болсар, Мефодьич, әмтиг түрүн маевк кехд сәә- нәр белдх кергтә. Неҗәдәр, хошадар кружок болһнас, зуг цань уга гидг сагар... Эврәннь заводын улсиг та шүүҗ, белдх болҗа- нат. һәрә, — чамд эн... — Книпович өкәһәд, нег баахн багла ав- чана. — Листовке... Заводтан тарха, олп күн умшад меддг болд- гар кеж. үз.

— Бас нег, эрк биш олзлх эв бәәнә, — гиҗ һәрә келҗәнә, — даруһас йир олн улс хурн гижднә.

— Терчн юмб? — Лидия Михайловна зөвәр соньмсҗана. — Альд?..

— «Аркадий» садт, зуна ик театрт, «Евгений Онегин» опера һарчах учрар, йир әмтн хурна гинә. Даруһас артистнр йовхм чигн, тегәд эдн сүл наадан зөвәр кимдрүлҗ. Тиигхлә эңгин улсин мө- рнь гүүһәд бәәхгов. Нам мини бийм үүрмүдтәһән билет авсн... Хәләҗәһәд, хамгин соньн чигн кемлә, листовксиг деерәс тараһад хайхла... Тегәд кенд эс күртх?

— Иир соньн, — болҗ Дубровинский таасҗана, — зуг үүр- мүдтн кемб, һәрә? Кемр мууһинь тоолхла...

— Итклтә көвүд, хальмг сурһульчнр, — гиҗ һәрә адһҗ хәрү өгчәнә, — Ювеналий Дмитриевич меддг билә, таасдг...

— Би чигн меднәв, — Лидия Михайловна «э» гисәр гекҗәнә,— кемр Маца Санж; хойр болхла...

— Ээ, — гиһәд һәрә бас гекж.әнә,—талдан көвүд чигн олдхмн. — Теднь? — Дубровинский зөвәр ормаһад одв.

— Уга, Иосиф Федорович, бас итклтә улс. Эднтн цуһар круж- ковцнр... «Очниг» боли нуувчин литератур күртл умшцхана. Эврә хальмг оркестр гиж; бүрдәсн, белдвр кехләрн, түүгән дахулад, политическ күр-күүндвр чигн кенә. Эдниг харлх ухай нам кенд чигн уга. Үлү нүдн, буру чикн гих юмн уга, мел бииснь. Иир со­ньн оркестр, одад соңсх болхла, келчктн намд... Зуг көвүд йир му, түрү бәәдлд бәәнә. Эдниг тер багшнр болен хамгнь күчр кевәр зовадг чигн. Цаас, карандаш күртл теднәс әрвләд, хотынь хасад, нам цокдг, гүвддг болна. Му келдгнь, ээрдгнь — келәд керг уга чигн.

— Тернь ямр сурһлһн болждхмб? — Дубровинский Книпович тал хәләнә, хойр нүднь улм оңһасн болад, шам гихм, гилвкәд одна.

— Көвүд тесҗ эс чадхларн, арһан барад, кружокдан күр ке- нә, — гиҗ һәрә цаарлҗана, — тер тоотынь йосн биш йовдл гиҗ

63

бурушах болҗ үгцнә. Тсгәд әвртә билгтә хуурч Манҗин Дорҗд цугннь нуувр угаһар бичх даалһвр өгцхәҗ. Түүгинь директорт бәрүлҗ өгх болҗ сурһульч Мучулаев дур суңһҗ. Бичгиг авн ди­ректор өөдән йовулна, гуврт күргнә. На-ца гитл Хальмг залврин цергләч Сусковскнй бачм даалһвр авсн, негинь йилһх болна. Те- гәд, түүнә кесн «йилһврәр», пансионатд бәәх хальмг сурһульчнр «үүсрт уга буцачнр» болҗ һарна. Бичсн Дорҗ күргсн үүртәһән «толһачнр» гих нертә, гимназяс болн пансионас көөгдәд, теегүр туугдх болен, бәәрн йосна онц хәләврт тенд бәәхмҗ.

—■ Ой, ой, — гиһәд, Лидия Михайловна зовна, — бичкдүдиг тегәд тууҗахмб?

—■ Хм, — гиһәд, Мефодьич һуян ташад авна, — яһдгчн эдн!..

— Икин чигн, баһин чигн «сурһмҗнь» негн болҗ һарчана, — Дубровинский инәнә, — меддгнь: туувр.

— Сурһдгнь кен болһнат? — һәрә инәнә. — «Авһнр» гиһәд, аль чигн хамг сурһмҗ өгдг улс чигн. Келхд, нег «авһнь» урднь унтер-офицер йовсн күн болна. Көвүд түүг Мис гиҗ нерәдҗ, юң- гад гихлә цуг бәәх бәәдлнь, авг-бәрцнь мел тиим гинә: сөрсәсн шар сахлта, цеңкр нүдтә, оньдин җивсн, гетсн болен йовдлта...

—Лидия Михайловна, «Очнд» әвртә, а?—Дубровинский инәнә.

— Намий? — Книпович байрлад одна. — һәрә, көвүдәр би- чүләд авад ир, зуг дораһар, күн меддго болдгар ке, үр Иннокен- тийд өгчк.

— Би, Лидия Михайловна, зөв гихләтн, көвүдин неҗәдләнь харһх биләв, күүндх... Тиигчкәд бичҗ болҗана.

— Би хөвдән буру гиҗәхшв, һәрәтә хоюрн үгцҗ автн, альд, кезә харһхан, Иосиф Федорович... танд сурвр угайи? — Книпо­вич бүлән нүдәр, Мефодьич тал хәләнә, тернь уга гиһәд толһаһан зәәлнә.

— Тиим болхл.а, төр төгсв, герүрн үрвцхәй.

— А белг? — Дубровинский инәнә. — Белг угаһар йовулҗ болдви?

— Белгнь белн, — гиҗ Книпович маасхлзад, неҗәд багла Мефодьич һәрә хойрт өгнә, — батлтн зуг...

—■ Юуһинь батлхв, — Мефодьич авад, һартк дорвадан тәвнә, — чи бас тииг, һәрә, хар уга болх.. Көдлмшәс хәрҗ йовх манд юмб?

— Театр гисән, һәрә, сәәнәр йилһҗ ав, зуг нег сурхм, — саг- лх кергтә. Тер төләд цань уга гидгәр шинҗләд, ухалх, тоолх керг- гтә, батлх, — гиҗ Книпович келҗәнә, — листовке олдх... Нә, та хойр йовтн.

Мефодьич һәрә хойр бослдна, тагчгар һаран өгәд, чаңһ-чан,- һар атхад, һарлдҗ йовна.

— Сән йовтн, — гиҗ Дубровинский хаалһинь йөрәнә, — хар- һн бәәхм...

— Байрта харһий, — гиҗ Книпович дайлна.

64