— Та намаг альдас таньдвта? — гиҗ эмгн өврҗәнә. — Мини нер-усим иигҗ тодрха келсиг ховр соңсҗ йовлав. Нурһлҗ мел Лушка гнлддг...

— Петерсона эс меддг юмн гиҗ һазрт уга, — гиич сахлан ясад, стол тал ирэд, — тегэд чигн жандармск вахмистр цол зүү- сн болҗахгов би. — Хавтхасн эвтэкн хала хәәрцг һарһад секн, тәмк чимкҗ авад, хамриннь хойр нүкәр селгәдәр гүүлгҗәнә. Тии- гн кесг саамлад чаңһ-чаңһар, ор дарм кевәр нәәтхәд оркна, шуд гер чичрсн болад одв. Дарунь шалвриннь ардк хавтхас альчур һарһад, хамр-аман арчад, сахлан бас нег ясҗана. Лукерья Да­ниловна, өврдм болхнь өврҗәнә, йир ду һархш, зогсад бәәнә.

— Та, суухнт нааран, — гиж, гиич стул зааҗана.

— Учр уга, — эмгн эмәсәр нәәхлнә, — келтн, соңсҗанав.

— Уга, Лукерья Даниловна, та суутн нааран, — болҗ гиич чаңһрҗана, — боен зогсҗах үнн угаһас дор гидг, керг мини зе- вэр эркн, берк... орн-нутгин чинртэ...

— Тиим болхла, — эс итксэр эмгн мусхлзна, болв ирэд сууж; йовна, — сууһад чигн соңсйа.

— Лукерья Даниловна, би таниг иткәд ирүв, — болҗ гиич ики холас эклҗәнә. — Бидн таниг меднэвидн: ааль-җииль уга, хаалһарн бәәдг, цаһан хаана йосндан чигн, хамг бурхн-шаҗндан чигн итклтэ, чик ухата-серлтә бәәдг күнт. Тиим эсий? — эмгн ду һархш, ээмэн холькхас биш. Гиич «чик келҗәнәч» гиж, биидэн зев авсар, бас чигн цаарлна. — Би танд, Лукерья Даниловна, цөөкн сурвр өгхәр, зуг ма хойран күүрәс нег чигн үг талдан күн медх зев уга. Йосна нерн деерәс келҗәнәв, та медҗәнт?! — сүл үгмүднь зөвәр шүрүлксәр, цааһан нам киит дүрсн болад одна.

— Суртн болхн...

— Үгдән бат болтн, — гиҗ вахмистр каңкшлҗана, — өмн кел­ен үг хөөнән герч гидг... хаж,һр нүдтә хармуд келсиг соңсҗ эс йовлта?

— Тернь кен билә?

— Ха-ха, кен болх билә — хальмгуд.

—■ Яһад тиигж; келнәт? Тедн манас юуһарн дор?.. — эмгн доран ондарж; одв. «Келичн чамаг, Петерсон! — гиҗ гиич бий- ән дотран хараж; сууна. — Кен чамас үлгүр сурла?!» — би халь- мгудла хамдан өсәд, босад, көдләд... Йир нег чигн му юм теднәс үзсн угав: номһн, төвшүн, көдлмшч болчкад итклтә!

— Уга, Лукерья Даниловна, би теднитн муулхар бәәхшв, — Петерсон инәһәд, нер уга, — төртән бичә автн, үгин эвәр келгдж, одхас биш... Мини ирдгм эн... Та, Лукерья Даниловна, гертән кен патьрлҗахиг меднт?

— Меднә: туугдж; ирсн көдлмшч. Сән күн — номһн, һольшг, зуг му хуучта гихәс биш.

— Нааһин үзлд тиим, тертн, — вахмистр хурһарн завдад, чаң- һрад ирнә, — цааһан болхла, цапь уга әәмшгтә күн. Әрәсән уңгд

2. Бембсев

I 33

суухар йовх улсин негпь, хаана йосиг хольвлад, хамг тоотыг кем татад, шуд үүтә-тәәтә кехин төлә әмт хутхад йовдг элмр болен төләдән, түүрмд сууһад, туугдад, ор бәәр уга йовдгнь эн.

— Кен гинә? Ямаран күн гинә? — эмгнә чирә-зүснь мел хүв- рҗ доран одсн йосар алң болҗахнь ил, хойр нүднь бүлтәһәд Һа- рн гиҗәнә. Болв иткж, эс бәәхнь лавта, юңгад гихлә, уга гисәр нәәхләд бәәнә. Терүгинь жандарм бас алдҗахш. — Уга, би хөв- дән йир НТКЖ.ӘХШВ. Тиим юм һарһх күн биш... Цаһан седклтә, җөөлн, өр өвч... Уга, та эндүрҗәдг болхт.

— Кен танад ирнә? Кенәд тертн одна? — жандармин сахлнь сөрсәсн болад, хойр үзүрнь өрггдәд, чичрсн болад одв. — Ю күүн- днә?

— Манад талын улс ирхш. Ювеналий юмнд одхш. Көдлмшәсн нрчкәд, ю-кү умшсн балҗаһад, унтж одна. Яах билә тер, әмд бийнь хуучта юмн, цуцрад, даарад ирхләрн нег үлү...

— Умшна гинт? — Петерсон өсрәд одв. — Ю умшна, тегәд?

— Газет... Үснд һархларн, өрүн болһн би хулдж, авч ирнәв, зү- сн болһарнь...

—■ Хорань терий? — вахмистр өргәрн зааҗана. — Орад хәләҗ болхий?

— Эзинь угад эврән чигн ордн угав, — эмгн зөв өгсн уга, — асхлад күрәд иртн, бийләнь харһад, кергтә тоотан сурад, медхт. Та, йосна күн, йосн биш йовдл һарһхар седдгтн эвго бәәҗл.

«Сурһад, эврәһән кеһәд авчкҗ! — гиһәд, Петерсона дотрнь доң- һдсн болад бәәнә. — Эсклә эн үмкә эмгнәс иим каңкш үг һарш- голм! Оратҗ ирҗч, вахмистр!».

— Уга, та, Лукерья Даниловна, мини келсиг невчк талданар медҗ кевтэт,—болад, жандарм инәһәд, босҗана.—Биитн, Лукерья Даниловна, ямаран бәәхинь, яһҗахинь медхэр, кемр умшдг сэн дегтр уга болхла, нам некд чигн болхар седлэв. Тана зөв, хееннь нег ирхлтэ, эвэрнь. Зуг Лукерья Даниловна, келен үг, керчсн мо- дн гидг. Мини ирсн, ма хойрин күүндсиг нег чигн күн медх зев уга. Кемр тер бооцан эвдрҗ гихлә... кх-кх... нанд һундад керг уга. Нә, менд бээтн, — хувцан тач өмсәд, одак дала юмсан шаргулад бүслсн жандарм һарад одв.

Асхн шидр, зөвәр цуцрад, муурхдан күрсн Мельников арһул үрвәд хәрҗ аашна. Гертән күрн гиҗ йовхнь, хаҗук хашан заа- гар генткн шимлдсн болад: — Танад зандарм ирәд, йовҗ одва. — Хәләхлә, ик махлань нүднднь күрсн, бичкн шар көвүн. Ювена­лий зогсад, хаша түшәд, арһаһан һарһҗана гихм, зогсчкад, сур- җана:

— Кезә?

— Өрүнә.

— Яһв, тегәд?

— Зөвәр болҗаһад, йовҗ одв.

— Нә, ханҗанав, менд бә.

34

Гсртән орад ирхлә, Лукерья Даниловна мел оңдарҗ оч: Юве­налий эс медсн болад бәәнә, хувцан тәәләд, гиигләд, нүр-һаран уһаһад, үсән самлад, таварл.ад, мел адһҗахш. Эмгн үг келх ги- хнь — келхш.

— Лукерья Даниловна, та яһвт, үргсн-чочсн болад?

— Уга, уга, Ювеналий...

— Бн таниг жандармас әәҗ болһад...

Эмгн мел ду һархш, нам альхарн аман бөгләд, алдрад һарч очв гисәр, яахан олҗ ядҗана. Яһад тиигҗәхинь Ювеналий эс ме- дхм биш, төртән эс авсар бәәнә. Тиигх дутман эмгнә төр улм күнд- рәд, йосар зовлң болҗана.

— Нә, тегәд жандарм ю келвә? Яһнав гинә?

— Яах билә, чамаг ямаран бәәхинь хәләхәр ирҗ. Намаг бичә кел гилә, яахв, эврән медчкҗлмч. «Кесән кег, келәд меднәв!» — гиҗ эмгн нег мөсләд, ю келсинь, яһсинь кевтнь келҗәнә. — Би чамас тегәд нег юм сурхар.

— Суртн, Лукерья Даниловна.

—> Чамаг Әрәсән уңгд суухар, хаана йосиг хольвлхар йовх күн гинә, үнний?

—• Үнн, Лукерья Даниловна, — гиһәд Мельников инәнә. — Би- дн нуувр уга, хаана йосиг хамх цокад, хамг көдлмшч, угатя улс орн-нутган эврән эдлдг, залдг болтха гиһәд... Түүнә төлә цуһар негдхм, ноолдхм гисн улсин негнь бив. Ахрар келхлә, цуг олна сә хәәсн...

— Намий? — эмгнә чирәнь тогтнад, нүднь сергәд одна. — Чи, тегәд, Ювеналий, жандарм ирсинь яһҗ медвчи?

— Үнрчләд... Үүд татад оркхлам, үнрнь салд гиһәд одвш...

* * *

Хаврин экн. Нарн земгә күч авад, герлнь немәд, дулань ик- дәд, үдин алднд нам зөвәр ээнә. Болв усна уурар ода чигн кии- тәвр, җиң авган алдад уга. Сөөднь көрәд, өдртнь хәәләд, өрүн- асхнд үвләс чигн тату биш болад одна. Салькн гихлә, хаврин хар гидгнь үнн, хавшад-хавшад эгзңнәд, теңгр Һазр хойриг хутхад, хурлзад... Шүрүнь гихлә, шуд шурһад-шурһад, күүнә дотр орад, һолд курәд, чичрүләд-дагҗулад оддгнь, келәд керг уга.

Хуучта, чидл-гүүдлнь тату күн биш, нам эрүл-дорул, чаңһ- чиирг, наснь баһ, седклнь дүүвр хамгнь бөгдиһәд, үрүдәд оддг кем. Тегәд, чигн эн алднд Ювеналий Дмитриевич йир дор орж; одна: муурад, шанань хавчгдад, өмнк кевәр үлдснь — зуг хойр нуднь.

Көдлмшин хөөн һарч йовхлань, хашан ца хаҗуд генткн һәрә харһҗана.

— Мендвт, Ювеналий Дмитриевич!

— Менд, менд, — Мельников ханяһад, ханян бәәж, хойр талан дораһар харвад авба, — юн болҗ одв? Яһв?

35

— Би хойр даалһврта йовнав, — гиҗ көвүи арһул келжәнә.

— Нә, йовн күүнднй, һәрә...

— Мефодьич келтхә гилә: кружок бүрдсп, му биш көдлҗәнә. Нуувчин дегтрмүд умшад, цәәлһвр кегднә, политическ төрмүдәр земгә күр һарна. Таниг нег ирәд, әмтнлә харһад одсн болхнь гинә.

— Кружоктн икий?

— Зу һарч оч.

—• Зу-у?! — Мельников йосар өврҗәнә. — Однав, однав, эрк биш, зуг цагинь, орминь заатн... А хойрдгчнь?

— Хойрдгчнь, — һәрә мусхлзҗана, — эцкм сурла: минь эн кем, хаврин экн, җанҗалта болдм гилә. Таниг ирәд, нег-хойр долан хонгар бәәһәд, бичкн эмдһ келһәд, амрад, гүүнә чигә ууһад одсн болхнь гинә.

— Ханҗанав ги, һәрә, — Мельников зогсад, көвүнә ээм деер һаран тәвнә, — хөөннь, нег сул цаг олдхла нәйи? Бадаш ах Бол- ха эгч хойрт халун менд, Мефодьичд эрк биш ирҗ үзнәв гиҗ кел. Чамд келхм, һәрә: бидн хойр иигж, олна нүднд харһх мел зөв угавидн. Медҗәнчи? Энчн, негдвәр, хойраһимдн харт авулн гиҗәнә. Хойрдхла, ма хойрас көлтә, талдан улс, келхд, Мефодьич болн нань чигн түүг дахсн тоот, әәмшглә харһн гиҗәнә. Тер уч- рар, би чамас сурҗахшв, чамд закҗанав — намаг дәкҗ иигҗ бичә хә!

— Мини гем, Ювеналий Дмитриевич, — гиҗ Һәрә арһул ке- лҗ йовна, — дәкж; тиим алдг һарһхн угав.

— Балһсн дотр, уульнцд, өңгин улс зөрлцәд, ю-бис сурад һа- рч оддг мет, тиигҗ харһҗах болен бәәнм, — Мельников чееҗнь арһад, хоолнь шиигәд-пиигәд, ханялһад чигн йовна, — түүгән эвдхм биш. Медвчи?

— Медвә, — Көвүн гекҗәнә, — болвчн, Ювеналий Дмитрие­вич, та киидән бийәрн төр кеҗәхшт.

— Нә, байрта харһий, һәрә, — Мельников бичә му сан гисәр чирмәд, маасхлзна, — эврәхстән менд кел, сән йов...

Мельников муудан орҗ гертән күрв. Цогц-махмуднь күндрәд, невчк толһань диинрәд, бийинь заратрулад, негт даарулад, негт халу дөрәд, аальнь йир дала. Цокулад ханялһад, түүгинь дахад, цусвксн өөр болен юмн хооласнь һарад, аҗглхнь — йир сән биш. Тиигх дутман дотраснь шуд кевт, кевт гиһәд, ээрсн болна, тол- һань дерд кезә күрхән ядсар бәәнә.

Ювеналий Дмитриевич хувцан тәәләд, үрвәд орндан күрсн бо- лла, нөг-сөг уга унснь тер. Нег өдр давад, хойр-һурв хонад орк- на, зуг зөвүр гиигрж, бәәхш. Ханядгнь улм давад, хоолнь хәргәд, халунь буурхш. Өөрнь һанцхн Лукерья Даниловна бәәнә, өдртнь чигн, сөөднь чигн нүдн-амн болад, хаҗуһаснь йир шилҗихш. Гүү- һәд гишң эмд одад ирхәс биш, нань һаза һарад уга. Халун цә буслһад өгнә, үс чанад, тостаһар бас уулһна. Болв тер хамгнь 36

хөрлт болҗахш. Эмгн сән бишинь медә бәәнә: чирәнь цәәһәд, нам цусн ордган уурч одсп, һарсн ханядна өңгнь улм улаһад йо- вна.

— Ювеналий, кү дуудхм болвза? — гиҗ Лукерья Даниловна сурчкад, деернь немҗәнә. — Эмч, таньл-үзл...

— Ханҗанав седклдтн, Лукерья Даниловна, эмч дуудад авад нрсн болхнь үлүдх уга билә.

— Бн минь ода, дарунь, — гиҗ эмгн сахняд, хувцан өмсн, һа- рад одна. Тиигәд адһад гүүҗ йовхлань, одак сахлан унҗулсн вахмистр генткн харһна.

— О, Лукерья Даниловна, сән йовнта?

— Намд юн болх билә?

— Тана Мельников эс үзгддм, яһла?

—■ Яахв, көөрк, нөг-сөг уга кевтнә, һурв хончкв, өөд өндәһәд уга, эмч дуудхар гүүҗ йовнав

— Нә, гүүтн, гүүтн, — гиһәд, Петерсон сахлан мошкҗана. «А бн түүг зулҗ 04 болһад, төр кеһәд бәәдг. Нөг-сөг уга кевтхлә, йир сән!» — гиҗ эн дотран ухална.

Удсн уга, эмгиг дахсн эмч йовад одв. Кесг болсна хөөн, хәлә- хнь, эмч үрвәд аашна. Петерсон өмнәснь тосад йовҗ йовна. Зер- глҗ ирәд, мендләд, зогсҗана. Цаадкнь арһ уга, бас зогсна.

— Сән йовнта, доктор?

— Үрвәд...

— Эмч күн үрвдви? — жандарм элк хатад инәнә. — Эмч күн шатад бәәх!.. Үклд нег чигн әм өгшгон төлә үктлән ноолдх!

— Ноолдв, эс ноолдв, цагнь ирхлә...

— Яһна, доктор, одсн күүнтн күндий?

— Ээ гихәс, — эмч гүүнәр саналдад, санань зовҗахнь ил, ша- гшрад бәәнә, — цаган күләҗәнә. Шинкән һуч күрсн баахн залу... Хәәрн насн цогц хойр... Саак садв!..

— Баһдан насан барна гидг, доктор, — Петерсон толһаһарн кесг нәәхләд, бас 1һашудж,ах бәәдл һарһад, нер уга, — йир һунд- лта. Шинкән һучта залу ю эс кех бәәсн, күцәх?... Дотран санна: «Хәрнь гиһит, кехәсн урд ю эс татх бәәсн? Иимнь нам эрт үкәд чилснь сән, маншңднь амр. Эсклә келән балдалһчкад, чикән сер- тәлһчкәд — альд йовна, ю кеҗәнә, ю келҗәнә? — гилдәд теднә ардас гүүлдә бәәҗ, муудан орж.анм. Нә, ода шуд гетәд керг уга. Цаган күләҗәх күн юуһан кех тер? Хе-хе, хәрәд, нам невчк амрч чигн болҗана». Тегәд эн герүрн һарад йовна. Зууран лавкар орад, нег бөтк, нег мә авад, хәрҗ ирнә.

Мельников чигн бас алдж,ахш, цаган болад ирспг медә бәәнә. Тиигх дутман кеснәс кеһәд угань ик бәәснд һундрхна: «һар күрсн уга, эвнь болен уга,— гиҗ санҗ кевтнә. — Эх, сансндан күрсн угав! Цуг көдлмшч багмудыг негдүләд, һардх, залх цутхлңнь болх бат чигн, ни-негн социал-демократическ организац күцц бүр- дәҗ чадсн угав| Тегәд, мини эс күцәсиг, үүрмүд күцәдг болдгар,

37

арһ уга, күчр нәрн, нуувчин зокал эвдх болад бәәвүв, хоорнднь таньлдулад, селвгән өгх кергтә...»

Ювеналнй Дмптрпевичд мууһан мсдүлх санап йир уга, тегәд, земгә гидгәр бийән бәрҗәнә. Түүгинь Лукерья Даниловна чигн алдҗахш. Эн нег үлү медүлшго саната, тиигх дутман улм кинҗ, арднь орҗ эмчин селвг күцәҗәнә. Цагтнь эминь өгпә, заагарнь цәәһинь, үсннь цань угаһар амтлад, нам уутха гиһәд, шүрүлкәд, керлдсн чигн болад одна.

— Акун юм эс иднә гидг, нанд шуд медгдҗәхш, — гиҗ Луке­рья Даниловна, толһаһарн зәәлнә, — чидл яһҗ, юунас ортха ги- җәх күн болҗана? Ик бийәрн бичкдүдәс дорлхад...

— Эдгсн хөөннь, Лукерья Даниловна, эврән чидл орад бээху- гов, — гиһәд Мельников инэнэ, — таниг үрвәд, Хальмг Базр орад ирхм болвзат гихэр?.. Уга, тернь хол, амрарнь Митрофановин за­вод ортн. Меднт эсий?

— Тенд яахм?

— Бадаша һәрә гидг хальмг көвү олх кергтэ. Токарь. Түүг уга болхла, Мефодьич гиһәд, дөч һарсн залуг, бас токарь. Намаг кевтнэ гитн, хуучнь боссн...

Асхлад һәрә ирнә. Үүдн хоорнд хувцан тәәләд, хойр һаран семрн үмгәд, невчк дуладулчкад орҗ аашна.

— Мендвт, Ювеналий Дмитриевич!

— О, һәрә ирвчи? — болҗ Мельников байрлад одна. —Мефо­дьич прхий?

— Аашна, бидн невчк саглсн болад, цувад йовлавидн, — гиж көвүн келәд, өөрнь одад сууна. — Яһвта?.. Мууха муурвта?

— Чи, һәрә, — Мельников эрэ мусхлзад «учр уга» гисэр чир- мод оркна, — Бутковин сад гиһәд, дунднь улан чолун гер бээхиг эс меднчи? Үкс гүүһәд, теднәд бәәдг Лидия Михайловнаг шулун наар ги. Болв, энд-тендән хәлән йов.

Тер хоорнд күн орҗ ирснь соңсгдв.

— Мефодьич, — гиҗ көвүн босв, — би, Ювеналий Дмитрие­вич басл чигн шинҗлүв, йир эвго юмн медгдсн уга. Мефодьич бас алдсн уга болх...

Мефодьич орҗ ирәд, мендләд, суув. Мельников нам сергсн бә- әдл һарв: чирәднь цусн орад, хәләцнь батрад, дунь чаңһрад одв.

— Лукерья Даниловна, — гиһәд эндәс дуудҗана, — зөв ке- һәд. ма хойрт цә өгсн болхнтн...

Цә өгхд юн бәәх билә, — болҗ эмгн тендәс хәрү өгсн бо- лла, мел дарунь хойр ааһд кеһәд, авад күрәд прв.

— Бал тәвәд, эн шүүснәс немәд оркхла, малина басл айта, — гиҗ Мельников цәәлһҗәнә, — тәвтц, Мефодьич, бичә эмәтн...

Цо уулдн бәәҗ эн хойр кесг төрәр күр кеһәд оркв. Эннь нур- һлҗ әмтнә күнд бәәдлин, йосна өршәңгү уга даҗрлтын тускар, арһан бархларн, тесҗ болшго болад ирхлә, сүкән авад босдгиг чигн серголдҗәнә.

38

— Бослдад, тедн ю күцәдг бплә, көөркс, — гиҗ Мефодьич саналдна.

— Өшрсн мухла көвүн өгтм эзнә өмнәс һанцар зөрәд, гер- малынь шатаһад, түүмрт өгдгнь, сулдхвр хәәҗ, бәәх бәәдлән бу- рушаҗ, ноолдҗах йовдл бәәснь лавта. — Мельников, чееҗнь ар- һад, кинь давхцад ирсәр, невчкн зуур амрч авчана, тагчг, Мефо­дьич чнгн адһаҗахш. Удсн уга, бийнь цаарлад бәәв. — Зуг тер ноолдань өшрәд, һацсна үүл деерән, юуһар чилхнь мел ил бәә- снь бас лавта: үктлән малядулх, түүрмд суух, эсклә киитн Сив- РҮР туугдх. һанцхн модн һалд өр болшгог көвүн медә бәәсн бийнь, зөрц <'болсарн-болг!» гиҗ нег мөслҗ гих кергтә. Тиигл уга бәәҗ чадх бәәсний тер? Уга.

— Кемр хамцад, чидлән негдүләд, дегц босхла, цугинь түүм- рдхлә яах?

— Тинмнь бас учрҗ йовла, — гиһәд Мельников чидләрн инә- җәнә. — Степан Разин, Кондратий Булавин, Емельян Пугачев... Келхд, Пугачевиг сергәхлә, кесг арвад миңһәдәр, олн келн улстуг доран негдүлҗ, хаана йосна ©мнэс босад: «Бахнынь манахс чав- чтн — хашань бийнь нурад унхЬ». — гиҗ закон болдг. Му бишэр чавчҗ йовцхаснь ил. «Бахнс» болҗах баячуд хуһ тусад, «хашас» болҗах хамг зөөрнь ху-мулт одсн бийнь, цань бултсн хаана йосн, чолун шивә кевтә, көндрл уга үлдвш. Учрнь юунд гихлэ, чолуг сүк даасмн уга. Ашнь саак: толһас өсрнә, төмр чөдрмүд жиңгр- җиңгр гисн, түүрмсин көгҗмд тохрна. Тегәд, иим һашута кевәр төгссн бослт кергтә бәәсний гихлә? Эрк биш кергтә бәәснь лавта.

Олн-әмтн гихлә, ода чигн зовлң-түрүдән даргдҗ, тату хөвдән бүтҗ, дотран аралдхас биш, оларн зөрәд, дегц босҗ, онх тусмар эн йосиг цокҗ чадҗахш. Эдниг нег кеҗ хамцулҗ ардан дахулх, эврәннь сә хәәҗ ноолдхур омгшаҗ, чик хаалһинь зааж көтлх ит- клтә толһа одахн күртл уга билә.

Цаатн «Әрәсән социал-демократическ көдлмшч партии Мани­фест» һарсн, парть бийнь бүрдәгдсн бәәнә, Мефодьич. Зуг ода деерән Устав чигн, Программ чигн уга. Болв, ар һазрар, энд-тенд үүдҗ йовх үүнә әңгснь — комитетмүд, хоорндан нам сәәтр нег- дүлгдҗ, залһлдад уга бииснь, көдлмшчнр дунд земгә тоомсрта болҗ йовна. Тиигхлә, Мефодьич, хамцх кергтә, батрх. Бичкн бич- кн, салу-салу кружокудыг негдүләд, нег нудрм кехлә, цокхд шү- рүтә болхнь ил. Хар мөртә хаана шивәг, ха-ху гилдҗ, негнь бос­хла, наадкснь хәләлдәд суулдҗ, хамхлна гидг берк. Түүг дегц оларн, сүртә, күчтә цоклһар кү татхас биш. Тер төләд көдлмшч улсиг, цуг әмтиг нег кеҗ хамцулҗ, залх кергтә, көтлх. Кен түүг кехмб? Бидн эврән, нань нәәлвр уга. Амр төр биш, нег үлү, мана ар нурһнд шалз мет наалдсн зүсн-зүүл анддуд — шиңшдг, гетдг, чиңндг — шаргсн... Эдн гихлә, тер тускдан болмар заавр, сурһ- мҗ авад дассн, цевтә нохас кевтә, аль үзгүр зааж, тукрҗ «шть» гихиг күләлдәд, аңһалдад бәәдгнь ил.

39

Көдлмшч класс болхла, Мефодьич, рсволюц ксх эрдмиг дац анад уга, энүг сурһх ксргтә. Дасад авхла, эврәннь күчн-чиладц нткҗ. юуна төлә, яһҗ, кенлә ноолдхад лавта медж авхла, шуд күүләд, күүчәд, тууһад одхнь алдг уга. Ода десрән энтн, кслц мөсн дора урсхул: үрвәд, усан тууһад, бичк-бичкнәр, эс медгчор мөсиг мсрәд, зәрм уутьхн, шахр һазрар бүтәд, кү татчкад, дәкэд үрвәд... нар күләҗәхнь пл. Невчк дуларҗ өгхлә, цуг хамг хчэлц, уланн усн бууҗ прхлә, тегәд деер дор хойраснь земгә нимгр- сн мөснг негхн сө кү татад, хамхлад, күүләд, үр-мәр кеһәд, тууһал новад одхнь лавта...

Үүдн секгдсн болв, һәрә шаһачкад, «ирвидн» гисәр гекчкәд биннь уга боли; одв. Орҗ ирн-яһн гихнь — уга. Мельников, тот һаһан әрә өндәлһәд, арһул дуудҗана: — Лидия Михайловна, та- дн яһлта?

— Эн Гювнавидн, эн... — гиһәд һәрәг дахад, күүкд күн орад нрв. Мендлн йовҗ, Мельников тал хәләһәд оркв. — Нә, яһҗгнт? Ямаран?..

— Мефодьич, металло-механичёскәс, таньлдтн...

Күүкд күн уралан ишкәд, һаран өгчкәд: — Книпович Лидия Михайловна, — гпҗәнә.

— Нә, суутн... — Мельников экләд келҗәнә. На-ца гиҗ дуу- ддгм учрта, тадниг нүүрцүлҗ, таньлдулхар. Тегәд чигн күн бо- лҗ нуувчин зокал эвдҗ үзәд уга бийм, тадниг шуд иләр наар гил- һсм тер. Цаг бачм болад, шахрдад. Негдвәр — алдад оркх гц одакст нәәләд. Хойрдвар — эс алдхла, келх үг, заах учр белн: гемтә, әрә бәәх кү сурхар ирснд юн бәәдв? һурвдхла — эннь яр­ки! — герәсән келхәр.

— Ювеналий Дмитриевич, тедн алддг болвчн, бидн алдшгодм, — болад Лидия Михайловна инәҗәнә, — зөвәр нәрнәр аҗглуви- дн, нег чигн сонҗ медгдсн уга. Бичә санаһан зовтн гихәр.

— Саглв гиҗ йир үлүдшго, — Мельников кесгтән ханяһад, нульмад, ам-хамран арчад тагчг, — керг мана тиим... һәрә Ме­фодьич хойр, Лидия Михайловна, итклтә улс, хара биш дамшд- тта, олн дунд тоомсрта. һурвдгчнь — Лукерья Даниловна. Та- дн, Лидия Михайловнан үг угаһар, зөв угаһар нег чигн ишкм бичэ кетн. Энтн, тадниг медтхә гиһәд келҗәнәв, итктхә гиһэд: лрофессиональн революционерк, Лениниг бийинь меддг, таньдг күи...

Бас нег сурхм: мини үкләр төр бичә кетн. Яахв, гемәс давдг арһ уга. Негл һундҗахм—кесн хамг баһ. Оршахларн би тадм гелдгүд бичә шидрдүлтн, эврәһәрн, медсәрн, чадсарн кетн.

— Та, Ювеналий Дмитриевич, яһҗахмт, әмдәр бийон оршаһад бәәх? — гиҗ Книпович шоодсар келҗәнә. — Тиигҗ болдв?

— Лидия Михайловна, үнинь келхлә, мел тиим... Үкс гнх кружокудан негдүлҗ, балһснд бат, ни-негн социал-демократе- 40

ск организац бүрдәҗ, көдлмшән делгрүлтн. Хәрнь тер, келхм. Ханҗанав прсндтн, ода үрвәд хәрцхәтн, удан болҗ одв.

— Би үлднәв, — Книпович Лукерья Даниловна тал хәләҗә- нә, — тадн, өрүндән көдлмшт одх улс, йовцхатн...

— Би бас үлдх болад бәәвүв, — гиҗ һәрә келжәнә, — ода Хальмг Базр яһҗ орхв?

— Үлд, үлд, бәәрн эс олдхм биш, — Лукерья Даниловна Ме­фодьич тал хәләҗәнә, — та чигн үлдтн...

— Уга, би үрвәд хәрнәв, хол биш, өрүндән орад һарнав, — гиһәд Мефодьич менд келәд һарв.

* * *

Тер сөөдән Мельниковд му болад, на-ца эмч дуудлдад, басл чигн арһинь хәәсн бийнь, болҗ өгсн уга: өр шарлхин алднд эн муурад бээв. Нам Книпович һәрә хойр үлдснь сэн болв, эсклэ Лукерья Даниловна һанцар зөвәр түрх бәәҗ. Кедү келвчн, һан- царн күүнә әм һарһна гидг — хара юмн бишнь мел ил, нег үлү күүкд күүнд. «Эврәхстән» келчкнәв болад, Книпович гүүһәд йо- вҗ одла, удсн уга, Рунинаг дахулсн ирв. Тер хоорнд һәрә Ме- фодьичиг дуудад авч ирв.

— Одакст зәңглх кергтә, — гиҗ доктор Бутков селвглҗәнә,— кен медхв.

— Иван Матвеевичд җиңнүлчкхлә яһна? — болҗ Книпович су- рҗана. — Яһвчн эмч күн, итклтә болх...

— Тиигхм кевтә, — гиһәд доктор йовад одв.

Өр цәәснә хөөн вахмистр Петерсон орҗ ирв. Уралан һарад, нүдәрн үзәд, лавта сәәһән хәәсинь иткәд, сәәни орнд төртхә гич- кәд, кирсләд мөргчкәд, һарад йовҗ одв.

—■ Вахмистрин зергәс, оршаһад бәәхд учр угайи? — гиҗ док­тор сурҗана.

— Кезә? — зогсад, ардан эргн, сахлан мошкад, уха туңһасн болҗана.

— Маңһдур, үдин алднд...

— Болҗана, кхм, — хоолан ясад, Петерсон һарч одв. Зууран басл чигн ухалсн йовна: «Яһҗ бийдән туста болдгар, одак орлң ротмистрәс түрүлҗ, полковникд күргҗ келдмб? Орлң өмн ирхнь ил. Тиигхлә, түүг орулчкад, полковниклә дигтә үүдн хоорнд зөр- лцхлә... — Минь иим седвәртән байрлсн вахмистр өөрхн бәәсн нег гер ташрлсн, бултг-бултг гиһәд бәәнә. Кесг болчкв, кень чи­гн үзгдхш. «Эднчн яһсмб? Юн ик гүрмлә харһсмб?» гиҗәхнь, рот­мистр аашна. Көвклзсн, гииглг йовдларн шуд биилхин нааһар йовна. Нам'энд-тендән хәләлго үүдәр орҗ одна.

— Биил, биил, Хлюдов, зуг кен шаңнгдхинь хәләхгов! — гиҗ ардаснь Петерсон келн бәәнә, нүдән уульнцас авхш. — Хәлә, һа- рад ирәд бәәвш! — тегәд, хойр мөр татсн гпигн тергн өөрдхиг ку-

41

лән бәәҗ, бийән энд-тендэн ясҗ авчана. — Нә, бурхн, нөкд бол, — гнж, зальврад, бултсн һазрасн һарн, жандармск залврин гер тал адһж. Гювна.

Тер хоорнд тергн ирәд, ик герин үүдн хоорнд көндлц зогсв. Полковник Марков бууһад, җолачд үг келх хоорнд, вахмистр Пе­терсон күрч прнә.

— Мендптн эрҗәнәв, полковникин зергәс! Зөв гихләтн...

— Кел, кел, юн болв? Яһв? — Марковны чирәнь атысн болад одв.

— Сән зәңг, полковникин зергәс!

— Намнй?

— Политический Мельников тоңһаҗ одсн...

— Тоңһаҗ гисн?

— Үкж, полковникин зергәс!

— Кен келнә? Худл болвза?

— Эврән үзәд ирүв... '

— Кезә оршахар бәәнә?

—■ Маңһдур үдлә, полковникин зергәсЫПаңндгнь һәәд одг нам «сән», чигн гил уга, полковник орад йовҗ одв. Арднь вахми­стр хуухан мааҗад, уурлсар нульмчкад, бас герүр орв.

Полковник ик сарул хора дотраһурн мел йовдңнад, зогсхш. «Полиции дөң угаһар болшго, — гиҗ хурһарн завдна. — Тиигхлэ «өвр уга бухла» үгцх кергтә болҗана. Яһҗ? Наар гихлә — эвго, яһвчн бүкл балһсна полиции толһа-полицмейстер. Түн тал эврән одсн орхнь — үксн деер. Тегәд, ээ!..» — Адһж. полковник ормдан сууна, телефоһар дуудҗана: — Марков, мендитн эрҗәнәв, Сергей Иваныч. Таниг бас... Сергей Иваныч, маңһдур политическ Мель- никовиг оршах болҗанавидн. Ээ, биди... Оршаҗанавидн гиһәд, да­ла эмтн хурад, тедниг меднэлмт, политическ төрт хүврәһәд оркҗв гиһәд,.. нег үлү шаҗн-бурхнахн түүгитн үкәрторшалһҗахш. Көдл- мшчнр, пролетариат цуглрҗ авчкад, саак хәәкрлдәд, революци- онн ду дууллдад, Әәдрхнә уульнцар йовхла, тегәд, кенә толһа ирҗ цокх? Мини, тана... Тиигхлә, чидлән негдүләд, урдаснь уңгинь та- слх кергтә. Тегәд, ротмистр Хлюдовиг тан тал илгәҗәнәв. Ю ке- хән, яахан урдаснь күүндәд, батлад, үгцәд авчктн...

Үүдн секгдәд одна: — Орж, болхий?

— Боллго, боллго! — полицмейстер ормасн адһҗ босад рот- мистриг тосҗ авчана.Шарвадм дүңгәр күндлҗ, һаран өгч мендләд, җөөлн креслд суулһад, бийнь зергләд залрҗана. — Тегәд яһсн сән болх, ротмистр?

— Сән болһхин төлә, полицмейстерин зергәс, тедниг шуд ху- мулт кеһәд, әминь таслад, уңгарнь кудх кергтә! — жандарм арал- дад, хойр нудрман атхад, яһж, цокхинь үзүлҗәнә. — Тадн болх- ла, бичә өөлтн, теднлә йосар нааднат: сурад, эвләд, иләд... Цокх 42

кергтә! Алн цокх!.. Зуг маңһдур буйн төләд тиигхм биш: төрүц һар күрәд керг уга. Мана төр — олар хурхднь харшлад, цуглрул- хмн биш. Тер төләд эргндкинь шуд бүслчкхмн, арһта болхла, нег чигн кү тәвәд керг уга.

— Тертн, ротмистр, әмтиг һацах угайи?

— һацахм биш, — Хлюдов мусхлзад, толһаһарн зәәлнә, — хәләх кергтә, юн күүһинь, яахар йовхинь. Кемр хамдан көдлжә- ләв, эсклә сән таньлм билә, хамдан туугдҗ ирсн гихлә, арһ уга, тәвх кергтә.

— Үкәрт оршалһҗахш эс гинт? Тегәд яахмб?

— һазр чилсн биш, һазань оршахгов!

— О, бурхн! — полицмейстер кирсләд мөргәд оркна. — Күн кевтәһәр оршагдш чигн уга болҗана...

... Ик хоран тал дунд, улан кенчрәр бүрәслсн яршг дотр Мель- ннковин цогц бәәнә. Цуг хамг белдвриг доктор Бутков һардҗа- на. Өөрнь Бегичев, Книпович, Рунина, Мефодьич, һәрә, Маца эдн нөкд болҗана.

— Нә, иигәд болҗана, — гиҗ доктор саналдв. — Болв батлх нег ик төр бәәнә. Кемр үг һарад бәәхлә, хөөннь чигн кен ю кел- хән үгцҗ авхмн. Лукерья Даниловна ма хойрт төр уга; герин эзн эмч хойрт.

— Маднд бас төр уга, — гиҗ Рунина һарарн Книпович тал зааҗана, — бидн өңгрсн үүрән оршаҗанавидн. Түүгинь тедп ма- нас деерәр меднә.

— Лукерья Даниловна намаг сурла, — болҗ Мефодьич кел- җәнә, — бәәрн хуучн таньлан, нөкдән һәрәг дуудлав. һәрәг дахад үүрнь ирҗ...

—• Мел чик седвәр! Лукерья Даниловна тодлҗ автн. Танас хамгин түрүнд сурхнь ил. — Иван Матвеевич бас нег диглжәхәр энд-тендән хәләчкәд, келҗәнә: — Иигәд болҗана, үүрмүд. һаза әмтн бәәхлә, орулх кергтә.

— Цөн улс хурсн бәәнә, нурһлҗ «манахс/»¹ — тууврихн... Би дуудчкнав, — гиһәд Рунина һарад одв.

Книпович терз тал одад шаһачкад, келҗәнә:

— Кү нааран тәвҗәхш гинә. Дарук уульнцст әмтн хурсн бәәд- гчн. Тиигхлә, Иван Матвеевич, бәәсәрн селвлцәд, олнд күрх керг- тә, цаадкинь — хәләйә...

Тер хоорнд һаза бәәсн улс цуһар орҗ ирцхәв: хойр хора диг дүүрәд одв. Залуснь махлаһан авлдад, тагчг зогсҗана. Күүкд улс гихлә, шулуһар альчуран һарһлдҗ йовна.

— Нә, үүрмүд, авад һарх болад бәәвидн, — гиҗ доктор келәд, улан бүрәстә яршг тал өөрдв. — һәрә Маца хойр наартн, толһа талнь... Та, Мефодьич, та, дү көвүн, — болад, зүсвр залу тал заа- җана, — көлднь һартн... Зууран селвлцәд йовхм. Дарук уульнцд күрхлә, нөкд дала... Нә, автн, көвүд...

43

Тегәд харар тасмлсн, улан бүрәстә яршгиг ээм дсерәя авсн Мефодьич нөкдтәһән өмн, һәрә Маца хойр дахлдсп, паадк хөр шахунь — залуснь харм төрҗ һудылдсн, күүкд улснь уульн-шуг- шлдсн — арднь үрвсн ирҗ йовхнь, дарук уульнцин эклцд эдииг дала улс тосҗана. Цуһар чпгн, нурһлҗ көдлмшчнр болдг өнгта, махласан авад оркв.

Тср дарунь кесг баахн-баахн залус, көвүд Мельннковип гюг- цнг ээм дсерән авад, өөрнь тедниг сольх селгәнь бела, балһснз нк үульнцар йовҗ йовна. Генткн цецнәд, сәәхн чигн айста дун өр год авчана: «Вы жертвою пали в борьбе роковой»... гиһәд. Те- рүг цуһар чигн дахҗ өгсн дун улм өсәд, өргҗәд...

В любви беззаветной к народу Вы отдали все, что могли за него, За жизнь его, честь и свободу! — ца-цааһан күңкнәд йовна.

«Бнчэ дуултн!.. Ду тасртн!.. Зогстн!..» — гилдэд, полицихн чигн оркрна, жандармснь чигн өлкәднә, болв дун чаңһрхас биш, баһрхш, хәрнь Иҗлд күрәд, үүнә хойр эргәр дүүрән болҗ донһ- дад, нисәд йовна.

* * *

Полковник Марков ууртан бүтәд, яахан нам олҗ ядҗана: мацсиһәд, хур орх теңгр кевтә, хар күрңтсн болад, зуг бәәҗ-бэа- җәһәд хойр нүднәснь һал цәклсн болад одна. Бийнь, цогцнь агч- сн мет, хойр ээмнь хурагдад, хаҗуһас шуд зара гихм, харһсинь хатхчкхар белн.

Үүд арһул секәд орҗ ирн, ротмистр Хлюдов болн вахмистр Петерсон хойр үүднә барун зүн хойрт дердәлдсн, тал дундаһурн тасрн гиҗ мегдәлдсн, басл муудан орҗана. Ахлачин бәәх бәәл үзчксн эн хойрин чирә негт көк үмсн болад, өңгән гееһәд, негт улаһад, негт толвтад цәәһәд, мел хүврәд бәәнә.

Хойраднь чигн эс зальврх бурхн уга: халхнь татгдад, чичрәд чигн одна, халу дөрәд, шачах кевтә ирвлзәд чигн одна, келәд ке- рг уга. Көлсн гихлә, көлин тавгас чигн һарчах өңгтә, һосн дотр чиигтәрсн болад йовна. Хлюдов медҗәнә яахан, юн болспнь, яһ- синь кевтнь келҗ өгх зөвтә, зуг амнь зууньрҗ одсн мет, аңһаж егл уга, үг һарч өгл уга, арһан барад, чирм-чирм гиһәд, тагчг мегдәһәд бәәнә.

—Хм, эн хойрин бәәх бәәдлиг, — гиҗ наад бәрсәр полковник мусхлзад, киитн хәләцәр эдниг селгәдәр цөлвәд бәәнә. Генткн стол цокад хәәкрәд босҗана. — Би тадниг яһтха гиләв, а?!. Уга, хой- раһитн теднлә холвад, хол Сиврүр тууһад, киитнд эс күргхла, тарһндан тесҗ ядад, өөкндән бүтәд, үмкәрәд тарн гиҗонэт. Бал- һсна цутхлң, һол уульнцар революционн ду дуулулдгитн би таднд үзүлсв!..

Хлюдов улм мегдәһәд, басл чигн бийән һартан авсн болад, зн-

44

рәд, келҗәнә. —• Полковникин зергәс, болшго болад бәәвлә, мел кевтнь бүсләд авчксн, кү тиигән тәвсн угавдн... Зуур тедн тосҗаҗ- лм!..

— Хахм биш, яахв? —болҗ вахмистр йовулҗ өгчәнә.

—¹ Ду таср! Ки бичә һар! — Полковник доран тавшад оркна. — Хахм гнҗ кен чамд келҗәнә? Гемин икнь чамд бәәнә, вахмистр!

— Бодв полковникин зергәс, мел цугинь чигн зүсләд йилһәд медвпдн, — гиҗ ротмистр невчк сана авсар немҗәнә. — Книпо­вич, Рунина, Бегичев, Гальперин, Вржосек, Китайская, Бутков...

—■ Өмннь тедниг меддг уга билт, ротмистр? — Полковник наад бәрсәр инәсн, шүднь ирзәһәд одна. — Кень, юуһинь намас ирәд сурх билт, эс меддг болхла. Келхд, Книпович. Цергә эмчин өрк- бүлд, Финляндьд һарсн, финск, шведск, немш кел меддг. Ахнь — Николай бас социал-демократ... Бийнь — Ленинск «Көдлмшч кла- сст сулдхвр өгхин төлә ноолдх Ниицәнәс», тегәд түүнәнь дуудвр, дегтр болен хамгиг нуувчар Лахтинск типографд барлулҗаһад бәргдсн... Бас кергтәйи? Би күн болһнд күцц гисн цәәлһвр өгч чадхв. Эврән чигн намас тату бишәр меднәч. Чи нанд, ротмистр, эндркинь ас: кен альд ю кенә? Яһна? Хумсан зуусн мис кевтә таг- чг сууну аль... Медгдҗәнү?

— Медгдҗәнә, полковникин зергәс!..

—• Тиигхлә, уга болтн нүднәсм, болв тодлтн: дәкҗ иим күр болшго!

... Мельниковин хора, һурвн столыг утднь көөлдүләд тәвсн, деернь хот-хол бел кечксн, хоорнднь шилтә әрк, чаһр үзгднә. Лу­керья Даниловна бас нег сән гидгәр ю-күүһинь бүрткҗ, диглсәр йовна.

— Иигәд болх эсйи? — гиҗ тедүкн бәәсн Книпович Рунина хойрас сурна.

— Та, хәәртә Лукерья Даниловна, санаһан бичә зовтн, — гиҗ Книпович хөрсәр келнә, — хәләхнт, алькнь чигн йир элвг, кен ба­рж эдлх билә эн хамгитн?

— Уга, Лидия Михайловна, — болҗ цаадкнь зөвшәрхш, — дөчн хонг күцәнә гидгтн наадна төр биш. Цуг хурсн улс ханад, цадад, идх, уух дутман, сәәһән хәәсн күүнд хөөт төрлднь йир сән, туста болдг чигн. Тер амулңгин орнд оч төрәд, таралңд тусдг чигн.

— Та ю келҗәхмт, хәәртә Лукерья Даниловна, — гиҗ Рунина инәнә, —■ мана Ювеналий Дмитриевичиг бурхн таралвд биш, там- дан чигн шидрдүлшго. Тенднь тегәд социал-демократическ кру­жок бүрдәчкхлә яахмта, а?

— Таралңд биш, цаатн үкәрт оршалһсн угалм, — гичкәд, Кни­пович чиңнсн болж,аһад, немнә, — залусиг дуудхм, эсклә һаза, хаша дотр, тәмк татлда бәәҗ, элкн нурһн хойрнь эднәнтн наалдҗ эс йовхнь...

— Үксн күүг үкәрт эс оршалһсн үүлән бийснь эдлх, манд юн

45

болла, — гпж, Лукерья Даниловна чаңһрҗ йовна, — мана керг ода —сон залуһнн хонгинь сәәнәр кехм...

Тер хоорнд залус орҗ аашцхана. Мефодьич хоолан ясад, келн йовна: — Эн халун яһҗана гинт? Сәәтр хавр болад уга, тер бийнь кн авдг аһар угад күн алң болхм. Зундан яһна маниг?

— Цаатн «шпикандрмуд» медгдхший? — гиҗ Рунина сурад, бнйнь терз тал өөрдәд шаһана.

— Нам ирхнь сән биләл, миниһәр болхнь, — Книпович мусхл- зад авна, — цутхад тәвхм бәәҗ. Нә, үүрмүд, уралан һарцхатн, суутн, эклх кергтә.

Цуһар багтад суулдсна хөөн, Иван Матвеевич хойр талан харвад хәләчкәд, келҗәнә:

— Көвүд, бичә эмәтн, авад кетн цуһараднь. һәрә, Маца, Гри­горий... Та һурвн хамгин баһнь болад бәәвт, тиигхлә, кен ахан күндлтн, тевчтн, тоотн...

Тегәд көвүд күн болһна өмн бәәсн чирксиг дүүргәд орксна дарунь, Бутков босад, невчк тулсн болҗаһад, эклҗәнә:

— Үүрмүд! Мана зергләнәс Ювеналий Дмитриевич Мельни­ков — үннә төлә, үкхәсн чигн әәҗ-сүрдл уга ноолдҗ йовсн, иткл- тә гидг марксист, йоста социал-демократ, тоомсрта һардач болч- кад эркн үр мордсн учрар, ода бидн арднь хурад, ээҗ-аавин зока- лар, дөчн хонгинь кехәр бәәнәвидн. Ювеналий Дмитриевич бурх- нд иткдг уга билә, болв үүрмүднь, бидн цуглрад, сән залуһин неринь һарһад, кеҗ йовсн сәәхн кергинь тодлв гиж. хажһр уга. Мини келхм, иим саамд йөрәдг авъясар, кевтх һазрнь җөөлн бул болҗ, таралңд тусҗ, амулңгин орнд төртхә гиһәд, эн сөңгән ма- нахс эдлчкий. — Иван Матвеевич ууһад оркв, наадкснь «тиим болтха» гиҗ, бас дахлдв.

— Хот идтн, бичә эмәтн, — гиҗ Лукерья Даниловна дууһан өгч йовна, — хонг деернь сәәнәр идәд, уухла, тер күн бийнь хан- сн, цадсн болдг учрта гидг. Сән залуһин нернә төлә невчкн әрк ууснд юн гем бәәхв?

— Көвүд, бас неҗәд кечктн, — болҗ Бутков келҗәнә, — зогс- чаг... Кен медлә, «гиичнр» чигн ирәд бәәх. Невчк уулдсн бәәдл бас Ьарһх кергтәлм. Ода, күн уга деер, кергән күүндҗ авхм гихәр, Лидия Михайловна, келтн...

Генткн зөвәр чаңһар үүд цоксн соңсгдад одв. «Кемб?.. Секә- тә!.. Ортн!..> — гитл.үүдн секгдсн болла, бүдүвр дуута күн хоолан ясад оркв. Книпович мусхлзад, толһаһарн үүдн тал зааҗана: <Ик бийәрн ирҗ эс йовну?» Бутков өсрҗ босад, чиркән бәрчксн, земго согтҗах авцтаһар келҗәнә: — Нә, Ювеналий Дмитриевича сэә- ни орнд төртхә гиһәд, бас неҗәд уучкий гихәр. Тадн яһҗахмта? Лукерья Даниловна келдгнь үнн. Хонг деернь сәәнәр идәд, уух.

— Арһулдыт, кен ирв? Юңгад эс орна? — болҗ, Лукерья Да­ниловна адһҗ босад, үүдн тал һарн, байрлсн болад одв. — Оо, жандармин зергәс, уралан һартн, суутн...

46

— Ханж.анав, Лукерья Даниловна, — гиһәд, Петерсон хувцан тоәләд, орж ирн, сул бээсн стул деер суув. — Хаҗуһартн йовад, орж ирсм эн, ним юмн болҗана гиҗ мини уханд уга. — Гиич стол зааҗана, сахлан ясад, үзүр болһинь мошкад оркв.

Бутков пк чигн чирк авад, дүүргәд кесн, Петерсона өмн тэв- жэнэ:

— Бидн эндр, күндтә вахмистр, мана үр Мельниковин дөчн хон- гинь темдглҗәнәвидн. Тегәд таниг наадкан эдлчктн гиҗ цуһар сур- җанавндн.

Петерсон босад, чиркиг зүн һартан авсн, барун һарарн кирс- ләд мөргҗәнә: — Хөвән эдлсн Мельниковиг теңгр, бурхна медлд амулңта йовтха гиһәд, уучкхас биш, — болад, чиркиг шуд көмрч- кв. Невчкн өдмг үнрчлн, нег зүсм мә авад көкҗәнә.

Бутков чиркиг бас нег дүүргәд оркв. Вахмистр хәләчкәд, «кх, кх» гиж, хоолан ясхас биш, таасҗахнь ил, бичә гиҗәхмн уга.

— Та, жандармин зергэс, бас нег бэрчктн, бидн нам кесгэс нааран суулдавидн, зөвәр болҗ одвидн. Та минь ода ирсн...

— Учр уга, бәрҗ болҗана, — гиһәд, цаадкнь маасхлзсн бо- лла, чиркиг авн, дәкн көмрчкв. Цуһар нег-негнүрн дораһар хә- ләҗ, өврхәс биш, йир ду һарчахш. Жандарм чигн үг келхш, хо- тыг идҗл авчана, шуукрадл бәәнә. Удсн уга, йосар цадсн өңгтә, хойр-һурв кекрчкәд, хооран сууһад бәәв. — Нә, иигәд болҗана...

— Сууҗахнта, вахмистрин зергәс, — гиҗ Бутков сурҗана.

— Уга, иигәд чигн болҗана, ханҗанав, — Петерсон сахлан ясн йовҗ, үүднд күрәд, хувцан өмсчкв. һазаран һарн гиҗәһәд, үүднә бәрмткәс авчкад, генткн хәрү эргәд келҗәнә: — Таднас сурхм, политическ зергнр, ааль-җиил угаһар энүгән күцәһит, эск- лә манахс намаг эн делкәһәс көөһәд, Мельниковур эс тәвхнь...

Вахмистр һарч одв. Книпович босад, терз тус зогсад, хәләҗә- нә: — Шуд ардан хәләл уга одв, — гиҗ байрлҗана.

— Яахм билә тер? Иван Матвеевич түүг ардан хәләшго болд- гар гиичлвш, — болҗ Рунина инәв.

— Нә, иигәд, төрин күүриг эклҗәнәв, — гиһәд, Книпович цу- гинь бас нег эргүләд хәләһәд оркв. — Ювеналий Дмитриевич ге- рәсән келхләрн, нанд даалһҗ, негл юм икәр сурла. Бат гидг, ни- негн, шунмһа гисн социал-демократическ организац Әәдрхнд бүр- дәтн гилә. Тиим эсий, Мефодьич?

— Тиим, Лидия Михайловна, негл нудрм кехлә, цокхд шүрүтә болх гилә.

— Бидн, ода, дөчн хонг деернь хурҗ ирсән олзлад, үгдән баг- тад, тер келсинь күцәхмн гихәр. Талдан тоолвр бәәвзә? — Кни­пович бас нег цугтаһинь эргүләд хәләһәд оркна. Нег чигн күн ду һарч бәәхш, цуһар зөв гиҗәхнь мел ил. — Тиим болхла, негл үг- дән багтжахла, онц-онц кружокудан негдүләд, деернь бас немдг арһ хәәх бәәнә, нег организац бүрдәҗ, эндрәс авн РСДРП-н Әәд- рхнә баг гих шишлң нер зүүһәд, цуг цаарандк үүлдврән мел түү-

47

нә зааврар кедг болхмн. Кех күцәх хамг дала. Шин кружокуд бүрдәҗ, бәәсән батлх кертә, Мана кружокудтн, илднь келхлә, кө- длмшән сәәнәр делгрүләд уга. Зәрмнь, Ювеналий Дмитриевичи? хуучта бәәтл, нам хөөннь чигн бүрдсн, түрүн ишкдлән кеҗәнә. Болв кружок болһна элчнр ю кеҗәхән, яһҗахан, ямр бәәхән, яахар седжәхән ахрар келхлә, сән болх. Бидн, — гиһәд Рунина Бутков хойр тал Книпович зааҗана, — туугдҗ ирсн социал-демо- кратнрнн кружокас болдвидн. Мана кружок хара биш дамшл- тта, му биш көрңтә, арһта болсарн үүлдврнь бас му биш. Тер учрар наадк кружокудтан түшгнь болҗ дөң-дамҗган чигн күргҗ чадх. Тадниг, кружокудын һардачнриг, эрк биш терүнлә цааран- днь залһлдата бәәх улс гиҗ иткәд, тер тоотыг келҗәнәв. Хәрнь, тер. Ода тадниг соңсий. Невчк үкс гиҗ гем уга, эсклә дәкн чигн «гнич» ирәд бәәх. Тиим эсий?

Мефодьич босад, хоолан ясад, невчк тулсн болҗаһад: — Би Д^итрофановин заводасв, — болҗана, — мана кружок зуг көдлм- шч улсас бүрдсн, земгә ни-негн, бат. Эврәннь бәәдл-җирһлин болн тату-тартгин тускар күүрләд, селвлцдг деерән, Маркс, Энгельс, Ленина үүдәврмүд хара биш умшнавидн. Намаг цуһар Мефодьич гидмн.

Дарунь хойр күн дегц боев: өндр маштг хойр. Өндрнь келҗәнә, маштгнь чик гисәр гекәд бәәнә. «Бидн, — гиҗәнә, — «Нобель» акционерн обществэс йовлавидн. Келхэс, хая-хая цуглрад, ю- күүһән күүндхәс биш, Маркс, .Энгельст күрәд угавидн. Мини нерм — Иван Новиков, механик, үүнә — Николай Самсонов, урч».

«Бидн бас хойрвидн, — гиһәд, шуд нег бәәдлтә хойр залус боелдв — ах дү хойр болдвидн, Дмитрий болн Сергей Ивановихн. Эллингин заводас, керме яедвидн. Кружок мана шин бүрдлә».

Дарунь Болдинск керм ясачнрас, Форпостын бондарн завод- мудас, һосчнрин, сурһульч баһчудын элчнр боелдв. Сүүләрнь баа- хн шар көвүн үг сурв. Босад, невчк хорсн-эмәсн болжаһад, кел- җәнә: «Тадниг бичә алң болтн гиҗ сурхар. Би балһсна гарнизо­на 156-ч полкасв. Бултңһугар, эңгин- күүнә хувц өмсәд һарч ирсм эн. Юн дала юм келхв, салдсн^ин бәәдлиг эс медхм бишт. Иигәд, нег организац бүрдәһәд, ни-негн болна гидг сән йовдл. Бидн, сал- дснр, йир дөңнҗәнәвидн. Заавр, селвг авх һазр бәәнә гидгәс сән юмн альд?

— Нә, үүрмүд, — гиһәд, Книпович босв, — мана онц кружо­куд негдәд, эндрәс авн РСДРП-н Әәдрхнә баг болҗах учрар, цу- һараһитн үнн седкләсн йөрәҗәнәв. Болв кесн көдлмш йовудта, келсн үг тоомсрта, сән ашта болһхин төлә, мана организац үүлд- врән зураһар кедг деерән, бат залһлдата, нәрн диг-дарата, нуув- чин болх зөвтә, Тегәд, мана мартгдшго Ювеналий Дмитриевичин неринь чигн, төринь чигн һуташговидн гиҗ андһарлхмн!

Бас нег келхм, үүрмүд, таднас сурхм: йир саглхм. Хортн мек- тә, аврлт уга. Тиигхлә, цань уга гидгәр нәрдүлх кергтә. Кемр бэр- 48