чигн тппм хамг, эзн оолхла — келчд У^1а, иир сон бәәнә. Те- рнь сурһуль-эрдмәс биш. Мини таньдг, меддг улс дунд сурһуль- та улс угайи тиигтлон? Келхд, Ювеналий Дмитрич, сурһуль-эрдм уга манас деер бишлм. Учр юундв гихлэ — бидн цуһар үкәд-тас- рад көдлмш кехлэ, олз-ору мел эзнә хавтхар ордг, түүгинь хэ- ләҗ-хардг сөөвцгүднь бас күртхгов. Чик, Ювеналий Дмитриеви- чнн келдг чик. Көдлмшч күн көдләд, көлсән эврән, кевтнь эдлдг болдгар — ноолдх кергтә!..»

Хойрдгч бөлг

Дола биш, Бадаш өвгнә селвгәр, хойр дола хонсн, өдрин һурв гүүнә чигә ууҗ, хот-хоолнь тав бәәсн Мельников, земгә гидгәр чаңһрад, хойр халхднь цусн орад, улан-шарнь йилһрәд, бийнь әвртә кевәр гиигрнә. Хоолнь хәргәд, кинь давхцад бәәдг, хара зөндән, тагтан суусн бийнь көлсн чиихлдәд, чинәнь хәрәд бәәдг уурсн эн, тегәд мендән келәд, ханлтан өргәд йовҗана.

Бадаш Болха хойр хашан үүднәс һарһад, үүдшәҗәнә.

— Нә, сән йОв, бичә даар, хәләҗә бийән, — гиҗ Болха селв- гән өгнә.

— Ирҗә, бичә март,—болҗ Бадаш келнә,—күүнд юн чигн харһдм «залу күүнә үүл, көлин тавг дор» гидг хәрнь, энд ма- нахс бәәнә биший гиһәд санҗ йов...

Маңһдураснь авн Мельников көдлмш хәәнә. Кесг завод, док эргнә. «Оо, иим күн манд кергтә, тер-эн», болҗаһад, политическ тууврт энүг ирсинь медчкәд, керго гилднә.

Митрофановин металло-механическд бас тиигж, Мельников һарад: «Ода яһдмб? Альдаран оддмб?» — гиҗәхнь, арднь хаагд- сн үүдн һатцас келсн соңсгдна: «Зергән гегән, тиим күүг яһҗ хә- ләҗәһәд авхви, а? Одак, хөд дахулдг яман кевтә, сальк өрәдбәә- хлә, үүл үүнд бәәнә, ха-ха-ха».

«Учр уга, зергүд, сүл инәсн күн сәәнәр инәнә гидг , — Мель­ников ардан эргәд үүдн тал хәләчкәд, үкс һарад одна. — Кемр әвр төвшүн бәәнәвидн гиҗәхлә, тиигәд санҗатн, зуг эндүрҗәнәт, зергүд! Басл чигн батар суусн болҗатн, бийән, нег-негән тиигәд меклҗәтн, болв суудгартн усн орҗ йовхинь бидн меднәлм»...

Тегәд, Мельников куликовск, докд ирнә, көдлмш хәәҗ йовхан, эв-арһан, эрдмән келнә.

— Слесарь болчкад токарь?.. — Эзнә эркн нөкд өврҗәнә. — Ик дамшлтта, танла әдл нэрн урн манд эрк биш кергтә. Бидн таниг авчанавидн. Биднтн теңгсә шхун гиһәд, тиим кермс яс- дг төләдән, көдлмш җаңһрта деерән дааврта, таднла әдл улсас, хи-хи, мөңг әрвлхшвидн.

— Биитн, — Мельников эдн шахгдҗахинь цань арһ уга бо- лад бийинь авчахинь медә бәәнә, тер бийнь зөрц келнә, — поли­тическ болдв, гем угайи?

24

— Ода тер хамгаи энд һарһшго болҗахуговт? Адг-ядхдан би- дн тиигж, ицҗәнәвидн, альд, юн юм кеснтп манд кергтэ биш...

Мел кееһин тело келҗәх үгипь Мельников медә бәәнә — итк- нэ гидг берк. Гетхнь чигн лавта, чицнх, чимхнь нег үлү. Болв кө- длмшч ул'сас зулх, олнас көндә йовх санан энүнд йир уга. Дүңгә- рнь бээс гиж, санҗана. Сурхлань, эвәрнь хәләҗәһәд — зааиав, сурһмҗан өгнәв, бән-сун бәәтл медгдә бээх...

Удхш, кесн көдлмшнь әвртә күцәңгү, дигтә болна, ахлачнрин, эзнә седкллә йир ирлцнә. Бәәх бәәдлнь, келсн үгнь, селвгнь көд- лмшчнрт күчр таасгдна: «мана күн» гиҗ цуһар күндлнә. Социал- демократическ кружок бүрдәһәд политическ көдлмш эклхд юмн биш, кен чигн буру гишго, зуг саглх кергтә болна, юңгад гихлә, эргнднь шуд шиңшлдәд бәәсн — ил медгдәд бәәнә. Тегәд энд-тенд, талдан заводмудар кружокс һарһс гиҗ Мельников шиидәд, залһ- лда хәәнә...

Амрлһна өдр йир сәәхн болв. Салькн-савр уга, җөөлн болч- кад нарта, эргнд мел герлтсн, солңһтрсн болад бәәнә. Иҗл гих- лә, нарна алтн толянла наадсар гилв-далв гиһәд, бийнь әрә көн- дрәд, кииһән дотран авсар әрә әмсхәд, йир төвшүн. Цаһан цах- муд чигн бас тер мет, ор дарад хәәкрәд, чишкәд бәәдгнь тас соң- сгдхш.

Балһснд халунь күчр, цунцг бийнь, кииһән авхд берк. Әмтн цу- һар, нам балһсн кевәрн гишң, һол тал адһна, серү хәәлднә. Эдн заагт Мельников бас йовна... Эн Иҗлин көвәһәр бууһад, энд-тен- дән юм һәәхәд, адһм угаһар үрвәд, таварлад, йовхв-бәәхв гисәр, әрә көндрәд йовна.

Болв нег оңһцла туслцҗ ирчкәд, зогсна: дотрнь һурвн баахн көвүд бәәнә — хальмгуд. Негнь — һәрә, энүгән Мельников тань- җана, өкәс-өкәс гиһәд, оңһцас ус утхад, асхад бәәнә. Наадк хой- рнь, одак келҗәсн хойр студент гидгнь эдн болҗана, неҗәд хәәв бәрсн, бас ю-кү кесн болад, эврәннь кергт авлгдсар, эргнд юн болҗахар керг эс ке4әр суулдна.

Зөвәр зогсад, тулсн болҗаһад, Мельников хәәкрәд сурна:

— Көвүд, невчк, наадулнта?

—• Мөңгтәвчи? — гиҗ һәрә хәәкрҗәнә. — Харм эс болхла. су...

—• Мельников ирәд, сун йовҗ мендлв. һәрә оңһцас һәрәдҗ бун, хамраснь авад түлкәд, гүүнд орулчкад, һәрәдәд сууҗ оркв. Хойр студент экләд хәәв татснд оңһц земгә гидгәр ус керчҗ, үдридләд йовна. Зөвәр уухнд һарсна хөөн һәрә келҗәнә: — Ювеналий Дмитриевич, мини келҗәсн хойр көвүн эдн, итклтә улс, эркн үүр- мүдм. Зүн хәәвчнь — Маца Будаев, барунь — Санҗ Мучулаев.

—• Сән, сән, таньл болхм, — гиж, Мельников байрлсар келҗ йовна, — тадна тускар һәрә келн гнж...

— Келм арен уга үлдвш, — болж, һәрә келан үзүлнә, цуһар

25

инәлднә, — киидән келәд-кевшәд бәәҗ кевтәв, хэәвдлһнь дегәд арһ уга...

— Уга, һәрә, — Мельников мусхлзад бәәнә, хойр нүднь мел инәдн, — чи келн гиһәд, невчк ховлс гиһәд эс тиигҗәхчий?

Удсн уга, оңһц уутьхн хоолар орад ирнә. Хойр талан хәләхнь, ннгт бут урһсн, заг-заагтнь ик-ик, сарсхр модд өөдән сунсн көндә болдг һазр.

— Арл, — гиҗ һәрә цәәлһҗ йовна, — шпик биш, шулм чигк олҗ ирҗ чадшго. Олҗ гилә, өөрдтлнь, наадк хажугарнь әрлҗ болхм, бас әвр...

Оңһцан һурвн көвүн татад һарһчкад, энд-тендән хәләһәд, бәә- длнь орман батлҗах кевтә. Тегәд һәрә түрүлсн, арднь —Мель­ников дахсн хойр сурһульч хойр сүл болен, модар орад, кесггән йовад, нег сәәхн чигн тиньгр һазрар орҗ ирнә.

— Оо, кел^әд керг уга, — болж. һәрә өврҗәнә. Әмтн ирхинь медсн болвчн, иим олн улс хурх гиҗ, кень чигн эс санҗаснь лав- та. Зун күн баһ гихдән бәәнә. Цуһар мел заводын көдлмшчнр болдг өңгтә. Эдниг Мельников талдан улсас йилһл уга бәәшго. Ювеналий Дмитриевич хол биш зогсҗах Мефодьичиг үзн, уухнас медмҗән угаһар гекәд, өөрдҗәхш. Цаадкнь би талнь йовхар сед- хлә, «бзг» гисәр нрәхлчкнә. Энд-тендән хулмлзҗ бәәһәд, нег зем- гә довң үзәд, адһад одв. Деернь һарад, хурсн улсиг эргүләд хәлән, хоолан ясчкад, эклв.

— Үүрмүд, һазр деер хойр зүсн класс бәәдг биший, түүгинь тадн келлдән уга меднәт, — гиһәд Мельниковин дунь цеңнәд одв. — Эн хойр хоорндан төвкнүн бәәҗ чадшго, түүг бас мед- нәт. Юңгад гихлә...

— Кемб?

— Юн күмб?

— Соңсхнтн, кень медгдә бәәх, — гиҗ Мефодьич шимлдҗә- нә, — оньһад чиңнхнь, чик келн гиҗәно. Келтн, келтн, үр!..

— Юңгад гихлә, учрнь негн, күн эс медх юмн уга: нег кла- сснь наадкиннь көлс идҗәх болҗана, тернь даҗрач капиталистн- рин класс. Келхд, тадн бийстн кесн-күцәсн хамг олз-зөөрән эврән эдлнт? Уга. Тана олсн-зөөсн тегәд танайи? Бас уга. Тегәд кенәв? Капиталистнрин, баячудын... Тедн тана, олна хөв-җирһл ясрул- хин төлә гиҗ, тер дала зөөрәсн эврә сйн дурар таднла хувалцх гиһәдий?

— Уга боллго!..

— Үксән!..

— Тиим юмн альд?!

— Тиигхлә, көдлмшч улс минь иим бәәдлд тесҗ, цаараиднь бәәҗ чадхий? — Мельниковин дунь у^м җиңнсн болад бәәнә. — Угань ил, бәәҗ чадшго! Тесх чидл чигн, седкл чигн уга! Эс гиҗ. крестьян улс, һазр эд-бод кедг, малар йовдгарн сән бәәдг болвза? Уга, тедн таднас, көдлмшч улсас, ик хол дор бәәнә. Эврәннь нәр- 26

ян күзүн деер тешкәсп байн-нойн хамгпг мордулад, харһнад чигн, даарад-көрәд чигн, үкәд-тасра йовҗ, өшрҗ одсн бәәхнь ил. Тиим кецү, зөв тату, күчр түрү-зүдүг уцгарнь уга кех кергто. Түүг зуг һанцхн эсвәр — нег мөслсн поолдаһар күцҗ, эврә җирһләи бидн эврән эс ясрулхла, талдан улс ирҗ, манд кеж. өгшго!

— Мел чик!

— Лавта!

— Авдг җалвтн, олвр мөңгнтн ямаран? — Мельников цу- гннь эргүләд харвад оркв. Цуһар чигн «шурс» гилдәд одна.

— Дегәд яду!

— Күчр баһ!

—■ А бәрҗ авдг ялнь яһҗана? — Мельников улм эрчмдүлс гнҗ санҗана. — Баһрҗани?

— Баһрдгинь ноха идхн яһна!

—• Сүркәлә, сүркә!

— Ичр-һутр хуурла!..

— Заһсна салгудар болхла, ямр күчр күнд көдлмш, зуг залу улсин сара җалв 10 — 12 арслңгас давхш. Күүкд улс, хальмгуд, хасгуд гихлә, түүнә өрәлинь болһна, болв кедг көдлмшнь әдл. Эннь йир альк чигн халхарн дегд зута. Ташр тер мөңгән хәрү авхин төлә, баячуд юн ааль эс һарһна? Лавкдан хот-хоолын, эд- таврин үниг бийснь өөдлүлчкнә. Хоосн бәәхм биш, арһ уга, авхл кергтә болҗана. Тиигчкәд, салга көдлмшчнр зуг хавр, намрт көд- лхәс биш, наад биштнь хара бәәдг, көдлдг һазр чигн уга, олвр мөңгн чигн уга гиһит. Тегәд өрк-бүлнь ю идҗ-уухм? Өмсх-зүүх бас кергтәлм.

— Ээх! —• гиһәд, нег залу аралдад, һарарн зуг саҗна.

— Бидн, — Мельников хоолан ясад, невчк төвшүнәр келҗә- нә, — зуг экономическ халхар ясрлт неклдҗ, идх-уухин, өмсх-зүү- хин төлә биш, политическ неквр тәвҗ, тегш зөвтә болхин төлә ноолдх зөвтәвидн. Кевтх чолуг көндәҗ эс өгхлә, дораһурнь усн орна гидг берк гиһәд, хара келчксн үг биш. Йосн олн мана оә, Әрәсән пролетариатын — цуг көдлмшчнрин болн крестьянмудын сә хәәҗ, маниг бас харсдг болх зөвтә. Хаана йосн гихлә, капита- листнриг харсдгнь ил, юңгад гихлә, йосн бийнь мел капиталистн- рин һарт бәәх, теднд түшҗәхнь бас ил. Хаанас үлү байн күн бәә- дг болхий? — һанцарн хойр сай шаху арвна һазр эзлнә. Үүнә дала болен рудниксәрнь Сиврүр туугдсн улс көдлнә, цуг тер ха- мг өңгәр күч-көлсн болҗана. Хан тегәд эврәннь иҗлән, бийлә- һән нег үндстә байн, нойн тоотыг һундах, тедниг хөрх гиһәдий?

— Уга боллго!..

— Үкснә цох!..

— Керә керәни нүд чоңкдм биш!..

— Көдлмшч, угатя улс җирһл ясрулхпн тело, зуг бийснь йо- сан һартан авхла, күцх гихәс биш! Түүнә төлә соцпал-демократ- нр ноолда кеҗ йовна. Би эврән, үүрмүд, таднла әдл көдлмшч

27

күмб — токарь эрдмтә болдв, слесарьв, партийн халхарн социал- демократв. Мана җисән цуг дслкәһәр тарҗ, күч авч делгрҗ йов- на. Болв улм энүг делгрүлхин төлә — эрк биш көдлмшч улсин серлинь өөдлүлж, медрлинь өргҗүлҗ, ухагинь немх кергтә, Ке- лит гнхәр: күчр күнд бәәдлд, даңһар мсл 14 — 15 част зогсл уга көдлжох тадн кезә тегәд сурһуль сурхмт? Бидн социал-демокра- тнр тср зовлцгитп дегәд сәәхн мсдҗәнәвидн, кевтнь хувалцҗана- вдн. Тсгәд, өмиән ним нег эркн төр тәвҗ күцәх кергтә: мел ода, капиталистирнн авг-бәрц бәәһә бийнь, өдртән нәәмн част көдлдг болх зөв авхмн гпжәнәвидн. Босх кергтә манахс, буцх — тер тоот капиталпстнрнг мошкад, нуһлад авх, арһан бархларн, тедн зөвшәрх... Цуһарн чигн, үүрмүд, негн мет, негл күслүр — көдлм- шч, крестьян улспн җирһл ясрулхин, тедн тегш зөвтә болхин те­ло зүткж, чндлән эс әрвлий! Сулдхврин төлә, уралан! Хаана йосиг хамх цокад, уга кехм!.. Эсклә амр уга...

— Зөвтә!..

— Чик!..

— Үн келҗәнә!..

— Манахс, түрд гиҗәһит! — болад, өндр шар залу Мельни­ков тал өөрдҗ йовна. Довң деер һарч ирәд, зергләд зогсчкад, келжәнә: — Мини келхәр бәәхм эн... күүнә келсн цань уга чик болсндан намд йир икәр таасгдв. Тегәд олн тадна нерн деерәс харчудын төлә зөрҗ ноолдхм гисн халун, зальта үгднь ханлт өр- гхәр бәәнәв. — Мельниковин һаринь атхҗана. Цуһар зөв гисәр альх ташҗана. — Ирәд, ю-кү болҗахинь манд келә бәәтн гиҗ сурхар бәәнәв. Социал-демократнртан мана, көдлмшч халун ме- нд күргтн. Зуг нанд нег сурвр бәәнә: юңгад мана Әрәсәд көдлмш уга улсин то улм икдәд йовдг болх? Ямаран хөрлт терүнд керг- тә болх? Тиим бәәдлиг яһҗ ясрулсн сән болх?

— Чик!..

—. Залу гидг эн!..

— Үүрмүд! — гиһәд, Мельников 1һаран өргәд оркв. — Көдлмш фабрик, заводмудар улм хасгдад, эздүд көдлмшч улсиг хоос да- хулад, һаза түлкәд һарһад, көөчкдг йовдл дала. Мел кенд чигн керг уга кевтә, терүг хамриннь хаңхт авхш. Учр юундв гихлә? Кеҗ һарһсн хамгинь күн, әмтн керглҗ эс авдг төләд, фабрик, завод болһн өрәл-дөрвнәд көдлдг болна. Цаатн, доменн бешмүдин өрә- лнь унтрагдсн, нефть һарһдг ормсин баһ зунь хаагдсн, төмр-болд цутхлһн зөвәр хасгдсн бәәнә. Тегәд чигн Әрәсәд көдлмш уга үл- дсн улсин то баһрх биш, улм немәд йовна. Тегәд чигн дуран күр- хлә, эзн көдлгәд, дурго болхла, көөчкәд бәәдг йовдл, үлдсн «хв­ата» хамгинь үүлтә кевор дажрдг, йосар мухлалҗах йовдл улм давад йовна.

Хойр-һурвн жил эргәд, эн алдар эрк биш һаң болад, мел шач одна. Күн, мал уга күчр гндгәр түрәд, нам харһнна, мәәртнә. Те- гад түржәх көдлмшч, крестьян улст посн ядхдан нег болвчн нө-

28

кд болви? Угатьнр, көөркс, харһнад, хавдрлад, үкәд бәәхлә, ха- мг байн-нойна хавтхнь улм тертәлдәд бәәлә. Эсклэ, мартад уга болхговт йирн хойрдгч җилә зуныг. Түрү-зүдүһәс болн кир-буз- рас авн оңһадг гемин ширг экләд, үкәд-тарн гихләрн тадн, балһ- сна әмтн, ар1һан бархларн, бослда кесн... Яһв, хаана йосн нөкд болв?

— Болва, хава!..

— Тараһад көөвә!..

— Ухаллт тегэд, — Мельников улм чаңһрҗана, — хаана йосн чик кеви? Уга! Бидн цуг хамг эдлх-зүүхиг кеҗ һарһх, тедн мана шим-шүүсиг уух, тиигчкәд, маниг һарһад көөх, даҗрх, дорацулх... Нанд хальмг нег үлгүр йир таасгдна: «һар көндрхлә амн көндр- дг» гиен. Бидн кеҗәнәлм, тиигхлэ, кесэн эврэн эдлдг болх кергтэ! Иим зөвиг зуг ноолдаһар күцҗ болхмн. Тегэд, минь тиим ноолда кехэр хаана йосна өмнәс бостн гиҗ би тадниг, үүрмүд, дуудҗа- нав! Кемр цуһар чидлән негдүлхлә — сансндан күрхвидн!..

Удсн уга, оңһц-оңһцарн суулдсн, үзг-үзгәрн цуһар болен, хэ- рҗ йовцхана. Болв күр одачн төгсәд уга. Цуһар чигн тер келд- сн, Мельниковин келсиг икәр таасҗ, дөңнҗ, мел чик гилдсн, бе- рк өргмҗтә йовна.

Мельников түрүн хурлдан тиим сэн ашта боленд байрлад, иим кевәр залһлда бәрҗ, цааранднь чигн иигҗ әмт негдүлҗ чадхла, мана социал-демократическ җисән улм делгрх гиен ики хол уханд авлгден, кедлмшч, крестьян улс йосан һартан авен, сән-сәәхн җирһлд күрсн цаг үзсәр сууна. һәрә чигн, хәәвдҗ йовх Маца Са- нҗ хойр чигн, энүгәс нүдән авхш: ик медрлднь, чик келнднь, нег мөслсн зөргтнь бахтҗ, җилвтҗ йовна.

* * *

Өдр өдрән сольна, сар урһна, удхш, чилҗ одна. Тер хоорнд Ювеналий Дмитриевич докдан эркн күн болна. Ахлачнр шуд ам- насн энүг авхш: әвртә нэрн эрдмтә, алтн һарта күн гилднә. Ке- снь -т- һәәхүлд орулм күцәңгү дигтә гиҗ таасцхана. Көдлмшчнр болхла, үүг берк күндлнә, юңгад гихлә, кенләнь болвчн тегш, үүринәр бәәнә. Альк чигн төриг басл сәәхн тодрха кевәр, медгд- мәр эн цәәлһҗ, мел бийсиннь бәәдл-җирһллә залһлдулҗ, үлгүр кёдгтнь цуһар таасҗ, келсинь әвртә гидгәр оньглҗ соңсцхана.

Тер хоорнд энд-тенд бас чигн кружокс һарад, көдлмш улм өс- әд, сул цаг улм баһдад, күртл уга генүлнә. Ңамрлад, хур-чпг эл- вәд, земгә серүтрәд ирнә. Тиигх дутман, әмд бийнь эрмдгтә күн, басл чигн саглх, эвинь хәәх болңа.

Болв хойр-һурвн дола ханҗаһад, Мельников, эрк биш суббот асхар, Хальмг Базр орад һарна. Тер сөөдән, маңһдуртнь бүкл өдр тенд бәәнә. Бадашла чигн бахан хацһаһад, седклән сергэһәд күү- нднә. һәрәлә чигн һәәвһә кевәр күүрлнэ. Заводын зәңг-зә сурад, эс медсинь цәәлһҗ, Мефодьичд кергтә хамг заавр өгч, ю-бпс даа-

29

лһж, энд-тснд болҗах хамг тоотар соньмсна. Маца Санҗ хойр чнгн гүүлдәд күрәд ирнә. Умшсарн хувалцад, эс медгдсән сурад, земгә цәәлһвр, заавр эдн авдг болна.

Мсталло-механическд, һанцхн терүнд чигн бишл, көдлмшчнр оцдарад, урдклаһан әдл «махлата мал» болад, тагчг даҗрулад, дәәлүләд бәәдгән уурсн, хаҗһр һархла, хәәкрлдәд, бурушалда^ неквр тәвәд, зөвләд бәәхинь соңсчкад, Мельников цань уга гидгәр байрлад: — Тиигх зөвтә!.. Цагнь, цагнь... — гиҗ чееҗәр амрна, Тнигҗ өдр-сөөд амрч авчкад, саак балһсан орад һарна.

Ода бас йовхар бедрҗәнә. Бадаш өвгн тедүкнәс аҗглҗ баэ- һәд, келнә:

— Ювенал, бас невчк бәәх, амрх, бичкн эмлһ чигн келһх арһ угайн? Бничн, хәләһәд бәәхнь, зөвәр муурад бәәҗч...

_ у_Чр уга, Бадаш ах, ясн бүтн бәәсн хөөннь, махн урһад бәәх эспй? Нә, сән бәәтн, — гиҗ мендән келәд, Мельников һарад одна.

Шин урһҗах миңһн йисн зуудгч җил. Йир ямаран эн болна? Яһна? Түрүн сөнь земгә төвшүн, салькн-савр уга, дала киитн чигн биш болна. Зуг цасн уга гихәс биш, шуд йоста шин җилә байрин сө. Деер одд гилилдәд, чирм-чирм_ гилдсн, альвн-долын күүкд хоорндан дөгсн, наадсн мет бәәлднә.

Болв мел маңһдураснь авн экләд сальклад, түрәһәд, иигәд ах- рар татхм болвзго гихнь, улм өгтмләд, чаңһрад, тиигх дутман һазрин мууд күрчәнә. Үләһәд, киискә бәәҗ, үүнә деерк көрсн бол* синь шуд хамчксар, элсн шора хойрар шуурһ орулад: әмд бийнь әрә торсн өвсдин уңгинь ил һарһад, салвлад, хагсаһад, кецү ги- хәс талдан келх үг олдхш. Үвлин ахр өдр улм агчсн болад, кеэә экләд, кезә чилснь медгдл уга гилтә одна.

Киитн чаңһрад, шуурһлх дутман докин көдлмш улм шатад бәәнә. Тернь бас учрта, юңгад гихлә, хавр ирхәс, мөсн унхас өмн, теңгсүр орх цуг сав-санх белн болх зөвтә. Тиигхлә цаг үрәх биш, шулуһар, үкс гиҗ тедниг ясх керг учрҗана. Көдлмшчнр яһсн- кегснь эзнд юмб? Кегдх зөвтә көдлмшиг эрт төгсәҗ, элвг олз-ору узхәс талдан тоолвр үүнә толһад орхш.

Энд-тендәс ирсн зәңг-зә чигн кү йир ээхш: альднь болвчн мел әдл кевтә. Дуту-дунд, тату-тартг хамг негдәд, зовлң-түрүд цуһар тохрсн, көдлмшч, угатя тоотыг шуд бахлурдсн, бүтәһәд, ки авхул- җах бәәдл уга.

Йосна халх газетмүд секхлә — күчр. Хаана өргәд болад бәәх тоовр-такврар төр келдсн, нәр-наадынь магтсн, келәд керг уга. Заагарнь завод, фабрикүдин эздиг, теднә эв-арһинь буульҗ, яма­ран ик олз-ору тедн үзҗәхәр бахтн җилвтсн тиим. Кенлә, кезә кехнь уга гихәс биш, Әрәсә ик дәәнә өргн дор бәәхәр төр келдҗ, нам күләҗәх чигн өңгтә. Зуг ил келҗәхнь — революции үндстә хамг үүмән һардгт һундл төрҗ, тиим йовдлыг уңгарнь уга кехнь гиҗ, олна серлд нәәлҗ сана орулна.

30

Лнберальн газетмүд авхла — талдан. Көдлмшчнрин түрү бәә- длд тедн сана зовсн, Әрәсән аль чигн булң болһар генткн дәрв- кәд һарсн делгү буцлдан-бослдана болн тедниг ямр өршәңгү уга кевәр дарена тускар: крестьян улсин кецүхн бәәдлд харм төрсн болен, тернь гихлә, саак түрү-зүдү, харһнлт болн зүсн-зүүл гем- зовлң, ширг...

Соңсхврмуд бас дала: кениг бәрсн, кедүг суулһсиг, хааран туу- сн күртл йир тодрха. Эннь мел революции төлә ноолдҗ йовх үүр- мүдин тускар. Яһдд барлҗахнь бас медгдә бәәнә. Санань — нам мөр кишг болхнь, әмтн әәһәд, сүрдвзә гисн учр-утхтань ил.

— Уга, зергүд, ки седкл тертн! — Мельников газетиг шивч- кәд, шүрүһәр босхар седсн, генткн дотрнь кирд гиһәд, махн таср- сн болад, нүднь эргәд, харңһурад одв. «Акад юмб? Минь иим үүл учрх тату билә! — гиҗ эн дотран уурлдг болвчн, наадна юмн бишинь медә бәәнә, саглна, үрвәд доран сууна. — Хара йовдл биш, шуд унҗ одна болһув. Ээ, өвгнә келдг «'биичн, хәләһәд бәә- хнь, зөвәр муурад бәәҗч» гиснь үнн, терүнә уршгнь эн болҗах- дан шаху. Тегәд, яһсн сән болх? — кесгтән эн көндрл уга сууна, зүн өрчән, одак кирд гисн ормарнь арһул иләд бәәнә.

Тер хоорндан Мельников кесг болчкв. Одак зәңгнь кергә юмн биш бәәсндән шаху — нам ямр чигн сонҗ уга. Нүдн эргәд, харң- һурад оддг уурсн, бийнь земгә гиигрсн болад, өмнк кевтән. Тернь мел мер кишг гисн кевтә, Ювеналий үкс босад, хойр һаран өргәд- буулһад, хойр талан делҗ үзҗәнә — өвдх-бәрх юмн уга. «Нә, иигәд болхм болвза? — гиҗ Мельников бийән хөрнә. — Цаг харм. Кех, күцәх хамг келәд керг уга. Докд чигн көдлмш шатад бәәнә, докин хөөн — нег үлү... Бас чигн кесг көдлмшч багмуд бүрдәх, тедниг хамцуЛад, балһснд нег цутхлң кех, бар тархах шин эв-арһ хәәх... Тиигхлә, таварлхмн биш, Ювеналий Дмитриевич!»

Лукерья Даниловна арһул үүд секәд шаһаҗана: — Халун цә уухм болвзач, көвүн? — гиһәд үүдиг хаах хоорндан, Ювеналин чирә үзчкәд мел оңдарҗ одна. — Яһвчи, көвүн, а? Чирәчн шуд көк үмсн болдмб? Юн болв? Яһв?

— Уга, дала әәх юмн уга, — гиҗ Мельников мусхлзна, — ха­лун цә ууж, болҗана...

—■ Болвчн, өңгчн йир му, — герин эзн эмгн тотхад, бас нег чирә-зүсинь болһамҗта кевәр аҗглад авна, — бәәдлчн нанд йир таасгдҗ бәәхш.

— Уга, Лукерья Даниловна, генткн нүдм эргсн болад... Ода чикрҗ одув. Та, мел мини эк, бичкн юмнас сүр-сүмсән алдад, үр- гэд-чочад...

— Тиигл уга яахм билэ? — Эмгн шүрүлкж. бәәхш, болв зөвәр дааврта кевәр келҗәнә. — Хальмгуд келдгәр, ээҗин седкл үрнд, үрнә седкл көдәд гидг эн болхугов.

Лукерья Даниловна земгэ гидг нигт, сээхн чигн каңкнсн амт- та цээд нег ухр бал тэвэд, хутхад оркв, сорад у гиҗәнә. Мель-

31

ников йог кссннь чиләһәд, бас нег келгәд, дегд таасҗана. Бийнь товгдод, колен асхрад, чирэднь цусн орад ирнэ.

— Ханжанав, Лукерья Даниловна, цә болчкад цә... Яс-үсәр орад, хамг царцсн-корсиг биш, нам гем-зовлңгиг авад одм дүң- гэ болж. Нанд хавр күртл торлцхнь, хәәртә Лукерья Даниловна, а хавртан... хальмг өвгнә чигәнд күрхлә, биитн бииләд бээх би- лэв.

— Мууха бпплж йовхмб, — гиһәд эмгн мусхлзҗана.

— Нә, үрвхлтә, көдлмшәс алдгдҗ болшго.

— Чп, көвүн, саглҗ йов, бийән хэлэ. Минь иим кем мана һазрт йир кавжрта болдм: усна уурар аһар күнд, чиигтәвр, киитн саль- кн, дегд үзүртә бийнь гиһич, көлин тавгт чигн, толһан экнд чигн тегш күрдм. Эрмдгтә күүнд биш, эрүл күүнд зөвләд бәм...

— Ханҗанав селвгдтн. Лукерья Даниловна, басл чигн саглсн болнав. Нә, асхн күртл... — гиһәд, Мельников махланнь чикиг буулһад, захан босхад, һарв.

«Хард» гисн үүдн тал хәлән бәәҗ, толһаһарн хойр-һурв нәәх- лчкәд, Лукерья Даниловна саналдҗана: «Басл гемтә болхар сед- хшлә, чавас, зуг би үзә бәәнм! Хойр-негн хонгт кевтәд босхла яһдв? Баһ, дүүвр насн болад, терүн деерән, бийәрн төр эс кедг күн болад, иигәд... Хөвднь даалһхас талдан арһ уга, бурхнь мед- җәнә. — Эмгн ааһ-саван хуран йовҗ, шуд һанцарн ду һарад, зогсхш. — Экнь яһҗ зовҗадг болх? Хәләсн нег үрнь хуучта, тии- гчкәд, хол һазрт тууврт йовх...»

Генткн үүд цоксн болад одна. Эмгн үгән татад, үүдн тал хә- ләҗәнә, чикән өгәд, маһдлҗана. Удсн уга, дәкн кор-кор гиҗәнә. Тиигхлә, уһасн саван арчҗасн альчурарн һаран арчн йовҗ, үүдн тал өөрдҗ одад:

— Кемб? — гинә. — Орс, хальмг уга, манахс болхла, шуд орад күрч ирдг... Үүд цокад, мууха каңкшлҗ йовхмб?

Тиигҗ келхинь гетчәсн кевтә, үүдн секгдәд, һазаһас киитн ур асхрад одна, дахлдн:

— Орҗ болхий? — гисн бөдүн дун хәнкнҗәнә.

— Ортн, ортн, — эмгн, чочн тусад, цухрад, ут чигн чашк, һаз- рт күрн гиһәд унҗснас, барун ташаднь пистул йовхнь ил, — минь эн хойрас нүдән йир авхш.

Тер хоорнд гиич маасхлзад, халхин герл дахсн, харадан җивр болен сахлын хойр үзүрәс мөсинь 'авчкад, хоолан ясад, келҗәнә:

— Вахмистр Петерсон, мендвт!

— Та, эндүрәд, орҗ ирсндән шахут?

— Уга, Лукерья Даниловна, эндү уга, — гиич инәҗәнә, — буру эс гихләтн, хувцан тәәлхәр.

— Тәәлтн, адһҗ эс йовхла.

— Невчкн керг бәәнә, тегәд, тан тал ирдгм эн, Лукерья Дани­ловна, — болад, гиич бүсән тәәләд, зертә-зевтәһинь шаргулад өл« гчкәд, шинелэн шувтлад бас өлгжәнә.

32