—■ Альд йовхан зоцглл уга боовш, — гиһәд Екатерина Рома­новна экрод, хойр нүдән селн арчад бээно.

— һундасн болхуговч?

— Уга, — гиҗ күүкн толһаһарп зәәлҗәнә, — зәңглх зөв уга бнлә тертн. Талдан улс харт авгдх гиҗ саглсна учр...

Эмгн^ түрүлсн, Екатерина Романовна арднь дахсн, үкәр орҗ йовна. Салькн-савр уга, сәәхнчп өдр. Тсгәд Мацал цогц тал ирн, күүкн доран сөгдәд, цецгүд тәвб. Хойр нүднь анята, ә-чимән гих юмн уга, зуг әрә-әрә далнь чичрсн болна, халхиннь герләр халун нульмсн түргләд бәонә. Кесг болад босна, нүдән арчад, невчк хооран һарад зогсв.

— Тиим дуртаһннь би меддм уга биләв, бодхас биш. Келсн угалм, — гиһәд, күүкн бас асхрулҗана, — хуучта болад, түүнә- сн эмәһәд, хорад, келл уга йовснь ода ирҗ медгдҗәнә.

Тер хоорнд үд кецәҗ одв. Ахлачд ирхлә; — Цааснтн белн, — гиҗәнә. — Ик Малзнд күрн, гер олад, экләд сурһад бәәхт... Ээ, та Будаевнг меддг билт? Цсигә авч одв гиһәд, энд нег юмн келчкв. Сән, итклтә үр гидг...

— Гимназистнр, нег-негән меддг биләвдн, хойр класс дора йов- лав, — гиҗ күүкн келҗәнә, — талдан медх керг угай?

— Та өөлвтә? һә болтха, теңгр цоктха, му юм сансн болхла...

— Тиигхлә, мини хааран одсн, яһсн кенд кергтә юмб?

— Кен келчкв энд? — гиҗ мартсар ээмән холькҗ, ахлач баш- рдна. «Мацан бәәсн гер олад, эзн эмг дахулад, цецгүд авад йовҗ одва», — гиҗ гетүл тәвсн күн келснь сангдҗана. Заагарнь: «Хә- ләҗәтн, нүдән бичә автн, әәмшгтә!» — гиҗ бийднь даалһсн бас сангдна. — Нә, Екатерина Романовна, менд йовтн, сән күцмҗ танд көлгн болтха. Кемр күчр, күнд һархла, зәңглтн, иртн, би кезәчн танас чидлән хармншгов, — гиҗ беркл кевәр килсн болҗ, ахлач стол һатцасн һарад, һаран өгәд, үүдн күртл үдшәв.

Бичкн хошан авсн Екатерина Романовнаг эмгн һарһҗ йовна, хотна дота захд ирәд, хаалһин амнд эдн суулдна.

— Катюша, чик-чилгр йов, менд. Яһнач йир, — болҗ эмгн саналдна. — Хальмг селәнд орс кел меддг күн ховр... Чи хальм- гаһар бас меддг уга. Йир түрхч...

— Учр уга, Агаша бергн, — гиҗ күүкн мусхлзна, — би теднд му кехэр, харшлхар, хар саната йовхш...

— Хальмгудчн, Катюша, бийән гиен күүнд, эврэн идл уга өг- дг улс. Биичн, энд һарад, эдн дотр өсәд, босад, бәәһәм эн. Сээхн заңта, уухн седклтә улс: номһн, эмәсн-ичсн, көдлмшч. Зуг бийинь дөөглҗ, наадан кехэр, һазалхар седхлә, бичә үзгдтхә, кишкэрдгнь. Тиигхләрн ю татхинь күн меддг арһ уга. Әәх, сүрдхиг медхш. Те- гэд чигн эднэ эркн үлгүрин негнь — «нерн үкхәр бий үкг» гиҗ...

Кесг болена хөөн, нег мэр татсн хозлг ирэд, зогсв. Өвгәргкүн гекәд мендлн, сурҗана:

— Хаалһтн холый, дүүнр?

15. Бембеев оц

—• Хол, копии ах, эн күүкн Малзанк орх зөвтә.

— Малзанк? — гнж, өвгн өврсн болад одв. — Йосар болхла, Цк Малзн...

— Багшлтха гнһәд, тенд школ сек гиһәд, үүг йовулҗана, — болҗ эмгн цәәлһв. — Бнйнь балһсна...

—• Балһсна? — гпчкәд өвгн бас өврсн болв. — Су, нааран, күүкн... Бнпчн тер хотна күмб?..

— Нампй? — Екатерина Романовна йосар байрлҗана, чирә- һәснь герл һарсн болад, маасхлзад одв, —Тиигхлә, көгшә, Хоха- лыг меддг болхуговт?

— Меднәв, медх биш меднәв, — гиһәд өвгн кесг саамлад гекв, пнәмсклсн болад одв. — Сән залу...

Күүкн, өвгнә шогиг медсн, чирәнь халу дөрәд, ирвлзәд, цәәл- һс гил\ адһад, келҗәнә: — Биитн, көгшә, Мацаг бас таньдг биләв. Балһснд сурһульд йовлавдн...

— Аа, тииклә, мана күүкн бәәҗлмч, — болад өвгн йосар маас­хлзад одна. — Су, нааран, йовн күүндхм... Хаалһ ут...

Эмгн күүкиг теврәд, үмсәд оркна:

— Катюша, сэн йов, бичэ март. Ирхлэрн — зуг манаһур... Медгдви?

Цаадкнь «нә» гисәр гекәд, эмгнд шахлдҗана:

—■ Агаша бергн, танд йир икәр ханҗанав. Эрк биш ирнэв, хаҗуһар һархн угав... —■ күүкн тергн деер сум цацу, амрсн мөрн совг-совг хатрад һарснь тер.

Цоклһта хаалһд хозлг зөвәр сегсрәд, өргәд тәвсн чигн болна, нааран-цааран хойр зәәлнә чигн, келәд керг уга. Болв өвгн күүкн хойр земгә таарад күүндсн, тер хамгиг нам төртән авч йовхш.

— Школ секх гер уга гинә, — болҗ күүкн зовлңган келҗ йов- на, — олхч гинә.

— Зөв бәәсн хөөннь гер эс олҗ болх били, бичә санаһан зо- вад йов, — гиҗ өвгн хөрҗәнә. — Мини нерм — Амха... Сивр орад, туугдад, йовад ирләв...

— А би, көгшә, тана тускар меднәв.

Амха эс итксәр күүкн тал хәләнә.

— Үнәр, көгшә, нанд Хохал келлә. Угань му, бәәсн болхла, школ олхд йөкд болх билә.

— Бичә гиҗ би чамд, Катя, келә бәәсв. Хе, нам олчкув, — болҗ өвгн доран байрлна. — Хохалын хадм эцк эк хойрнь Хохалынд бәәнә, гернь сул... Асхндан ирн, хойрулн одад, негн деернь һарһ- чкхм... Хойр хора, земгә юмс. Негнднь эврән бә, наадкднь — бич- кдүд сурһ... Бән сун бәәтл сән чигн гер һара бәәх.

— Ханҗанав танд, көгшә, — гиж, күүкн цань уга байрлна. — А Совет йосиг һартан авхла, школ эс олдхм биш.

— Кезәв терчн?

—• Оо, көгшә, та ю келҗәхмтә? — күүкн өндлзәд, тергн деер өвдгләд оркв. — Цаатн Петроградт социалистическ революц дии-

242

ләд, терүг дахҗ Москван болн нань чигн ик-ик балһсдын көдлм- шч, салдс, крестьян улс йосан һартан авчксн, Советпь аль чигн хамгиг медәд, залҗаналм.

— Бидн тегәд кезә йосан авхмб?

— Мана Әәдрхн невчк уддгнь учрта, көгшә. Контрреволюц Әәдрхнә хазг цергнн күчәр ода десрән зөвәр шүрүтә. Нуһрҗ өгл уга бәәнә. Болв удшго. Мана динлвр хол биш...

— Типмл болтхал, — Амха күүкн тал хәләһәд инәнә, — се- ләнд ирәд хамр десрчн тос түркнәв. Сән зәцг келсн күүнд тииг- дг — йорта юмн...

* * *

Әәдрхнә баячуд хазг-цергәр болн аль бишәс зулж, гүүл- дҗ нрсн, шүд хәврҗәх офнцермүдәр омг авад, большевикүдиг эс зөвшәрсн бийнь нурһдад, «Олн-әмтнә йосна комитет» гиҗ коали- ционн залмҗ бүрдәв. Терүнднь Советин элчнр бас орлцх болв.

Большевикүд тиигдг болвчн олн дунд үлмәһән өргҗүләд, тед- ниг Советин йос авхур белдв. Балһсна предприятьмудар, Улан гвардии отрядмуд һарсн, тедниг большевик Лемисов һардж, дәә- нә сурһмҗ өгчәв. 156-ч полкиг большевик Аристов толһалсн, үүр- мүдиннь дөңгәр терүг батта нег чидлд тохрахар күчлв. Итклтә улс Казань, Шарту тал нуувчар йовад, зер-зев авч ирх зөвтә болв.

Таш-ваш бәрлдән болн гиҗәхинь цуһар медә бәәнә. Больше- викүдин комитет, көдлмшч болн салдс улсин депутатнрин Совет хойр кесг эркн төрмүд темдглҗ, күчр адһмта кевәр күцәҗәнә. Дәәнә-революционн балһсна комитет гиҗ бүрдәгдсн, түүг бо­льшевик Аристов толһалх болв. Бәрлдән эклҗ гилә, цугинь эн комитет залң гиҗәнә. Улан гвардь чигн улм арднь орҗ белдвр кех даалһвр авб. Хальмг, хасг, маңһд улс дунд цәәлһвр өргдүлх кер- гтә болв.

Контрревол'юц болхла, бас хара сууҗахш. Балһсна большеви- күдиг болн цуг көдлмшч классиг уга кеҗ хораһад, уңгднь суухин төлә, терүндән юн чигн эсвәр күрх саната, басл чигн белдчксн, зуг түүгән медүлшго болҗ, нуухар, дархар седсн, шуд хумсан зуу- сн мис кевтә, эс медсн болад бәәнә.

Тиим, күчр чинвртә, эрчксн чивһсн болҗ нәрдсн цаг: әрә тат- хла тас тусхнь мел лавта. Бөк-цохан олх бәрлдәнә ки, шатн ги- җәх һалвин үнрлә авлцад, балһсн дундаһар хурлзад, хүүһәс та­ту биш, шуд будн-цаң болад одхиг ил герчлнә.

1918 җилин январин 11. Хүүрә киитн, нимтр цаста, көрә һазр. Күн йовхла, шухтнад, яһлалад, ялан күүнд даалһсар, келәд керг уга. Депутатнрин Советд ирлдсн: нег таласнь — большевикүд Тру­сов, Аристов, Хумарьянц һурвн, талдан таласнь — хазг цергә залврин элчнр, бас һурвн күн, билчхр шар полковник Алексеев толһачта суулдна.

— Үвлин өдр ахр, үүд-түүд күргхш, харңһурҗ одна, — гиһәд, Трусов терз тал зааҗана, — балһснд төвшүн гихд дегд хату...

243

Тер учрар цаг үрәҗ биш, кергои, төрән хооран сааҗ, таварлдг үүл у га.

— Депутатнрпн Совстд маиа герчлх, — гиж Аристов келэд полковник тал хәләһәд оркв, энүпд медүлхәр бәәхнь ил, — кемр контрреволюц зад татхла, урдаснь саглхар, Дәәнә-революционн комитет бели. Ямр чпгн чпдл боев гиҗ сүрдшго, цокад медхэс биш. 1\үн чпгн бәәнә, күчн чигн хара биш. Зуг маниг түрүн болҗ эк татх, балһсна дпг-дара эвдх гиж. бичэ ээтн гихэр...

— Есаул, хазгуд чпгн мел тер, — болж. полковник Аристовд хәрү огн, маасхлзад, сарсхр шар сахлиннь үзүр болһнинь мош- кад, плод оркв, — эврән меднәт, хазгудын үг гидг хадас даву болдгннь...

— Меднэв, медх биш меднэв, — гиж Аристов мусхлзна, — һа- лар ор гихлэ һалар, һолар ор гихлә һолар ордг...

—Мина Львович, та эврэн хазг офицер бээнмт, — гиҗ полков­ник өөлсәр келҗәнә.

— Урднь, полковник, урднь...

—■ Генткн тагчг суусн Хумарьянц орлцҗана: — Полковник Алексеевин зергәс, медхәр седхләтн, үр Аристов ода 156-ч пол- кин командир. Зер-зевинь та хазгудт һарһҗ өгчкәд, эврэн хаяд зулен полкиг энтн, ахр цагин дотр шуд теңкән уга гидгэр теткэд, сурһад, бел кечкв.

—• Энтн, тана зергэс, талдан тер, — гиж полковник буруша- һад, невчк уурлсар, сахлиннь үзүр болһниг ясад авб. — Мана герчлх: хазгуд бас хара зөңдән, түрүн болҗ босшго, төвшү эвд- шго. Худл гихлэтн эн... — Алексеев босад, деегшән хэлэн, кирслэд мөргҗәнә. Наадк хойрнь өсрҗ босад, бас кирслэд оркв.

Этцэвр хорунжий сууҗ йовад, тернь баһ гиен кевтэ, чикрэд: — Кемр хазг офицермүдин үг хоома болхла, тецгр цоктха, бичэ хээрлтхэ, — гиҗәнә, кесг саамлад кирслҗәнә. «Аюдан ю келнэ эн?» гисэр полковник кулыһад, хойр нүдәрн сольвад авб. Хорун­жий сууһад одв, цокулен ноха гйм, өөд өндәхш...

...Сөөни өрәл өөрдҗ йовна. Хазг цергә атаман, генерал Бирю­ков ик хора дотраһар йовдңнад бәәнә, болв полковник Алексеевин келснәс нег чигн үг алдҗахш.

— Хм, — гиҗ генерал полковникин өмн зогсад, шинҗлсәр хэ­лэн бәәҗ, сурҗана: — Цоклдад меднәвдн гини?.. Авчатн есаул Аристовасн!.. Нә, тегәд диглий, полковник. Андһар өгснтн, тедниг иткүлснтн йир сән... һаза киитрҗәнә. Тернь бас айта. Санамр бәәх улс, хотнь тату, хувцнь му, даарад, духуцхларн унтҗ одхнь алдг уга.

Полковник мел ду һархш, юңгад гихлэ, генерал ю келхәр бәә- хнь, яахм гихнь медгдж өгхш. Киитрсн, эс киитрсн үүнд юмб? — гиҗ сансн бийнь, генткн дотраһарнь һал гүүсн болад, ирвлзәд одна. — Дәврхм гихәр бәәхий?!. Намаг йовулснь, намар келүлснь мек болҗану?!*.

244

Минь тппм ухан орм цацу, түүгипь моден кевтэ, Бирюков иног- ннэг ги’.юд, келжэпэ: -- Полковник, бнчә сапаһаи зовтн, Тедниг, Арнстовпи пжлиг, чик ухата, эрүн үндсгә күн болвас меклв гиж, улм ясрхас бит, чнприн гсстго юмн. Юнгад гихлә, теднәс үлү хортн манд уга. А хортыг, тегэд, эрвлхмб? Юуһипь теднэс эмэхв?.. ТииГЧКЭД, ПОЛКОВНИК, НСКҖ сурж, чпрәһпти улалһх күн үлдшго. Цупар. неги күртлэп, бахнд дүүжләтэ болх.

— Та, та, юн гпхэр, тегэд? - гиж полковник Алексеев алмац- сн, генсралас нүдән авхш, нам чирмхш.

Бирюков хәрү өгсн уга. ЛАаасхлзн йовҗ столдан күрод, деернь ксвтсн цаас авад, Алексеев/; өгчәпә.

—• Умштн, полковник, сәәнәр оньглад умштн!..

Полковник цааснг авн гүүлһәд умшҗ йовна, зогсад: — Гене- ралын зергәс, эптн... — гиһәд босҗана. — Дәврх заквр!..

—• Өз бийәрн! — гиҗ Бирюков инәнә. — Церг кевәрн энүгитн авчксн, өр невчк өәрдхиг күләсн, мел белн!.. Үүд-түүд күргәд керг уга..

—• Тпим түргәрий? — Алексеев ода чигн төвкнәд уга, нам итк- җәхш гим дүигә.

— Яахм билэ? — болҗ генерал элк хатна. — Теднә эрки түшг болгч тана 156-ч полкиг талхм өгәд тарахла...

— Тиим амрарий?

— Энд-тенд, балһсна туршар, салу-салу бээх полкиг дархд юн бээдмб?..

Хар өрлә, модн хуһрм киитнлэ, генткн луг гиен болад, көрә терзмүд чичрәд, шилмүднь ширҗгнсн болад одв.

—■ Полковник, соңсҗанта? — гиҗ Бирюков байрлад, хойр һаран семрн ниткрәд, йовад бәәнә. — Эклнә гидг эн!..

Товмуд улм лугшулад, тедниг дахҗ яргсн пулеметмуд чигн хотна нохас мет, авч идлдәд... Балһсн кевәрн үүмәд, үргәд, нир- гәд бәәнә.

Удсн уга, телефон дарҗңнад одв. Генерал Бирюков үкн гүүхә- рн одад, трубкиг чикндән күргн: — Би соңсҗанав, келтн! — ги- һәд, закҗана. — Нә, нә, болҗана, ай, мини хазгуд арһта!.. — Да- ру-дарунь зәңглҗәтн, соңсҗанта?!. — трубкиг ормднь тәвчкәд, генерал дәкн йовдңнад, байрлхларн нам яахан олҗ ядҗана, хойр һаран селн ниткрәд, семрәд, бәәнә. — Тана полк, полковник, тар- җадгчн... Селәнд патьрлсн дөрвдгч батальонь хуурч, мел бүклдән зер-зевән өгч... Диг-дара хардг рот, Рубан гидг командиртәһән, каарч... Манахс нег кү үлдәҗ уга!.. Эс медсн болҗаһад, амн анд- һар өгәд, аадрулҗаһад, товин сумар толһадна гидг эн!..

Телефон дарҗңнад одхла, тесч ядад, яахв гиҗәсн Бирюков чо- чад, дор ормдан өсрн алдв. Эн гүүҗ одад трубкиг авн: — Яһла- та?! Келтн, соңсҗанав! — гиһәд шүрүлксн болҗала, номһрад, чирәнь оңдарад, һал болад шачасн хойр нүднь мел унтрад одв.

Полковник Алексеев ормаһад босад, му болҗахинь медҗәнә,

245

зуг сурхасн эмәһәд, бпйнь кслх гиһәд күләсн, хойр нүдән генера- лас авхш, зогсад бәәнә. Тернь күүндә чилән, һарарн дайлчкад, тагчгар нрәд, ормдан суув. Ду һархш. Маңнаһан иләд, кесг бол- җаһад, полковник тал хәләһәд, мусхлзна.

Цаадкнь, хар көлсндән күч күрч эс чадсар, кесг саамлад арчн бәәҗ сурна: — Яһҗ, тана зергәс? Юн болҗ?..

— Генткн дәврәд, үүтә-тәәтә кечкхәр бәәсн, болҗ уга, — гиҗ генерал саналдна. — Пошт телеграф хойриг харҗасн рот манах- спг шуд кедгәрнь кеһәд хайчкҗ. Коммерческ тагтын өөр мусуль­манок рот бәәсн, бас манахсин мууд орҗ. Бииснь тегәд шивәд орҗ одцхаҗ. Бултҗ. Тиигән одак хурлд бәргдсн Улан гвардь ги- дгнь бас нрәд, орад бәәнә гинә. Хамгин мунь — маниг балһсна әмтн дахх гнҗ нәәлҗәсн, теднчн цуһар Аристовиг дахҗ. Түүнә закврар портын гудок әәмшг учрҗахинь зарлҗ бүшкүрдсәр, цуг көдлмшч улс босҗ. Залус, күүкд улс, көвүд болн күүкд шуд шивә тал нүүһәд, нүгшәд бәәнә гинә.

— Маниг, генерал, күн дахж, бәәхм бишви? — полковник мел ясад бәәдг сахлан, таслхин нааһар бәәнә.

—• Уга болхдан шаху, полковник. Одак киртә хармуд, хасг, хальмг, маңһд хамгчн бас тер... Кремль Аристовин штаб болҗ...

— Мана зер-зев гидг... — Полковник «медгдҗәхш» гисәр ээмән холькна.

— Полковник, өндәтн невчк, — гиҗ Бирюков мусхлзна, — та мел шал-дам болҗ оддмта? Ноолдх кергтә, чаңһрх!.. Чидл бәәнә^ зер-зев чигн... Уралан!.. Хооран цухрдг үүдн уга...

* * *

Ноолдҗах көдлмшчнрт болн салдсмудт нөкд болхар Ээдрхн шидрк салгудас чигн, селэдэс бас, угатя заһсч, крестьян улсин отрядмуд күчр адһлдсн, ирәд-ирәд, шивәһәр орлдад бәәнә. Хот- хол: заһс, мах, һуйр ачсн, ацата тергд чигн тасрхш.

Теңгсин көвәһәр, Иҗлин бахлурар бәәх хальмгуд бас хара сууҗахш. Яндһа-Мацгахна дөң гиҗ, балһсна шивә дотр бәәх, әмән әрвлл уга ноолдҗах көдлмшчнрт болн салдсмудт күргҗ өгхәр, Элдәшк һуч шаху тергнд хот-хол ачсн, тедниг толһалад, һарад йовна.

Ардаснь дахлдсн Иван Михайлович Новиков һәрән Нальж, хойр толһачта, заһсч көвүд, залус цуглрад, Әәдрх орад һарна. Эдн мел тер дарунь Тамаркина һардҗасн революционн «Кавказ- ск-советск төмр отрядт» ирҗ орснь тер.

Талдан нутгуда хальмгуд чигн, Иҗл көвәхн, хошудахн гиһәд, бас балһсн тал адһсн, ирәд-ирәд, улан гвардейцнрин зергләнд ор- I сн, зөрҗ ноолдҗана гинә.

...Шивән ик үүднә хойр талнь хойрхн пулеметам тәвсн, Арис- ( тов келнә: — Үүрмүд, цуг нәәллт таднд, алдад оркдм болвзат, I 246

хәләҗәтн... Бпчә әәж. сүрдти. Ксмр деврәд орҗ ирҗ гилә, өөрдүл- чкәд, хадад, хаяд бәәтн. Кпндәп, көвүд, сум бичә үрәтн. Медгдви?

— Медгдж.әиә, командир, — гиж, баахн шар салдс инәнә.

—■ Хадж, болҗана хазгудын толһаг, — болж. наадк негнь нем­ца. —• Хулена толһа ксвтә яралдулад бәәхгов!..

Әәдрхнә хазг цергә атаман, генерал Бирюков ик хора дотра- һарн нааран-цааран хойр гүүдгләд, ууртан бүтсн, йосар адрҗа- на гпм. Хәәкрәд, хойр һарари селн саҗад, шүлснь өсрәд, яахан олҗ ядҗана.

— Шуурха-буурха, өлн-түрү, зер-зев уга, Һар хоосн гишң, ха- рңһу Ыөдлмшчнрт күч эс күрч чадна гидг!..

Полковник Алексеев полковник Сахаров хойр мел ду һархш, тас тагчг, гилилдэд суулдна. Цаадкнь нам ду һардг зөв чигн өг- чэхш. Генерал гүүҗ ирәд, хойр полковникин өмн зогсна, нүдәрн бәрҗ иди гиһәд бәәнә: — Уй, тадниг академьсәр сурһсн, аль чигн хамг дасхсн... Яһла тер медрлтн? Хааран одла?..

Генерал невчк тәвгдҗәх өңгтә, номһрсн болад, төвкнәд, кел- җәнә: — Полковник Алексеев, мини нерн деерәс зактн. Шивә ши- др бәәх өндр-өндр гермүдиг эрк биш манахс эзлтхә. Тиигхлә, ши- вә дотркс мел ил, тонталдад бәәхгов, эн бәәнәвдн гилдәд... Хах кергтә!.. Хах!.. Ки сулдхл уга. Сана өгл уга.. А та, полковник Са­харов, эврәннь улсас шивәһүр орулҗ үзтн, хувцинь соляд... Әмтн дунд цәәлһвр кеһәд, ноолдан угаһар эвинь олҗ болхмн, тиигхлә болхас биш, эвдрлдхлә, алх-булхас хавар уга гихлә, кень бэлвчи ухалх. Әмнәсн хаһцхдан кен дурта болх? Медгдви?..

Хойр полковник «дард» гилдәд, босад одв: — Медгдҗәнә, тана зергәс! Йовҗ күцәх зөв өгтн!..

Шивәһүр ирвчн яахан олҗ ядад, йосар түрҗәх полковник Алек­сеев тал генткн Данзн Тундутов нойн гилв-далв гиһәд, күрәд ирв. һаран өгәд мендлн, шивэ тал өргәрн зааҗана. — Яһна, ши- дрдүлхший? — гинә.

— Хадад, хаяд бәәнә.

— Цаатн, полковник, дөң аашна.

Тер хоорнд шивә эргәд нег отряд һарад ирв — зу шаху күн, мел һурвадар зерглсн, һудылдсн болен, цергә диг-даран биш, нам эцгин эк-зах угань ил. Өмннь нег офицер болен юмн йовна. Эн, ахлачнриг үзчкәд, шуд оңдарҗ одв, бийнь нәрдсн болад, хойр кө- лнь чаңһрад, хоолнь сарулдсн болад:

—■ Ать, два! — гиҗ чашкурдад, бийнь хойр көлән әрвлҗәхш, шаб-шаб гилһәд йовна.

— Әть, дуваһас урд, әлдәрән маниг авч йовна гилчи? — болҗ олнас негнь сурсиг офицер соңсад оркв.

— Ә таср! Көлән чаңһа! — гиҗ офицер шүрүлкв.

— Зу һар хальмгуд, яһвчн немр чидл, — гиҗ Тундутов нойн

247

келәд, цаарандпь эдпиг цуглулхнь амр биш бәәсиг медүлҗ, ачрхс гпх хоорнд, полковник Алексеев тедниг үзн, чирәнь, нүднь мел оңдарҗ одв. Нойпас тернь алдрсн уга. Бийнь чигн үзә, медә бәә- нә. «Дәрк, дәрк, эднә бәәдлппь! — гиж, аралдад, дотрнь кинт де­рен болен бийнь, терүгәи мсдүлҗәхш. — Эднә хувц-хунрнь муу- хн, шуурха-буурхань төр уга зуг... Нсгнь — бууһан модн кевтә үүрсн, өөркнь — тайг мет бәрсн, цаадкнь — даладлад орксн... Пир әвд, зута гпхәс талдап юуһан келхв?»

— Немр чпдлтн, нойн, энви? — Полковник Алексеев һолад, наадан кеҗәхнь чнгн нл, инм-иим юмс тууһад, эркн төр күцәсн болад, нчр-һутр уга каңкшлад йовх гиҗ, уурлн хордҗахнь бас пл. — Эднтн тегәд каалад хайхм болхугов, нойн?

— Керго болхлатн, һолҗахлатн, хәрү йовулчкнав, — гиҗ Тун- дутов һацҗана.

— Уга, нойн, хәрү йовулнав гиҗ бичә киидән зовлң эдлтн. Бии- снь эднтн, миниһәр болхла, түрүн бууһин ду соңсхла, тарвалдад тас бәргдл уга эс одхнь...

— Миниһәр болхла, полковник, та чигн киидән караглҗанат. Өдгә бәәдлд, өргндтн усн күрч йовх кемд, буута күн болһн үлүд- шго. Хальмгуд келдгәр: «Уух уга бәәҗ — җомбасг, унх уга бәәҗ — җорасг» гидгиг һарһад керг уга. — Нойн йосар уурлҗахнь ил, тегәд, шуд келәд хуурс гиҗәнә. — Тиим йовдл һарһна гидг, мана бәәдлд, нам кеерүләд келхлә, эргү... Юңгад гихлә, мана керг йир му. Минь тана селвг, зааврар товмуд, пулеметмуд өгәд, больше- викүдиг ар нурһнаснь, Царев талас цокад, күүчхм гиҗ, бүкл хазг отряд йовулсн яһва? Маңһд район тертн эзлх биш, маңнаһарн өгүләд, тов-юман хаяд, торлго тарад зулҗ һархнь зу болвш. Цер- гә сурһуль дассн, хотнь тав, хувцнь әвр, зер-зевнь күцц, өлкәдҗә- сн хазгуд... Кен теднитн цоква болһнат? — нойн тедүкн зогссн ха­льмг отряд тал зааҗана. — Бас мел иим-иимс, шуурха-буурха, дальҗң-дальҗң хармуд: мусульманмуд болн Паробичев өөдмин партизанмуд — кедлмшчнр.

— Тедниг тиим күчтә сөрлт өгх гиҗ кен медлә? — гиҗ полков­ник Алексеев башрдсн, хойр ээмән холькна. — Та, нойн, бичә нанд өөлтн...

— Тиигхлә, полковник адһҗ һолхм биш гихәр. Юуһинь келхв, тэна хазгудас эднә хувцн-хунрнь, зер-зевнь хол тату болвчн...

— Сән, нойн, — гиҗ полковник толһаһарн гекв, — поручик Галуза цаатн бәәнә, түүнә медлд ортха...

Офицер заквр күцәх болад, адһад йовад одв. Нойн пол­ковник тал улм өөрдәд, алң болсар кәләҗәһәд, сурҗана: — Та дниг, бу һартан бәрҗ, хаж, үзәдуга улсиг, шивә авхд тәвхәрий, пол­ковник? Эрт биший? Саглхм болвза?..

— Саглдг, дасхдг цаг уга болҗахнь яһната? — гиҗ полков­ник Алексеев гүунәр саналдна. — Саахн тана келдг мел зөвтә: «өргнд усн күрч одсн», амар орн гиҗ йовна...

248

Тсрнь үнн. Дәәпә-роволюцпопп комитет боли үүнә тол­кач Аристов үүрмүдтәһои цаг үрәҗәхми уга. Хортнла ноо- лда кеһәд, аль чигн ааль-мскднь авгдл уга, хөрлт ксһә бәәсн бнйнь, йосц цоклт өгхәп, эдииг күүчхәи урдаснь ухалҗ, тодрха зура кесн, белдврин туск көдлмш улм чацһрад, улм өргҗәд бәәиә. Отряд болһн орман меддг, альдас, хааран дәврхнь, кен яахан йил- һәд, дигләд авчксн, негн күртлән мел белн. Күләҗәхиь — докъя...

Генткн портын ик бүшкүр сөөлңкә дууһар ор дарад, оркрсн болад одв. Терүгинь күләҗәсн мет, наадк бүшкүрмүд — ясврт бәәсн кермсин, завод-фабрикүдин чигн—цуһар ду негдүлсн, яһ- лалад, яргад, нер уга. Деернь немр болҗ, чонҗ-хурл болһна хоңх- муд җиңнлдәд, җиңгр-җиңгр гилдәд, көл көдлгәд, авад һарад бәә- нә.

Тним күчр сүрәд тесҗ сууна гидг берк. Нег үлү докъя күлә- җәсн белн бәәсн улст. «Эклтн!» гисн негл заквр цугаснь ахлсн учрар, цаг түдлго дәврлт эклснь тер. Революционн салдсмудын болн улан гвардейцнрин әңгүд хойр талас халһрад, тасрсн боод- гин усн кевтә, ү-дә уга, хамад, тууһад йовна. Эднә ардаснь дахсн көдлмшч харчуд —орс, маңһд, хасг, хальмг болн нань чигн келн улс — хавал, шор, ханҗал күртл авсн, бас күчр омглҗ зөрҗ йов­на. Нам балһсна өвгд, күүкд улс, бичкдүд чигн, һар хоосн бии- снь, бас дутҗ йовхш. Цуг олна күчтә «урала!» ду негдүлҗ, улм сүриг немҗ йовна. Тегәд олна дәврлт, уулас түрглҗәх усна урсхл мет, зууран харһсн хог-богиг хамад, тууһад оддг кевтә, цаарлх дутман улм күч авад, өргҗәд, делгрәд йовна.

Мел тиим цаг ирхинь күдәҗ, агчм болһиг хавлҗ, чама гиҗ гетлдҗәсн партизанмуд омглад, Криуш, Паробичев өөдм, селән талас, сүр-сүмсән алдад, зулҗ йовх хортыг дотраснь, теднә ар нурһнаснь цоксн...

Контрреволюц гихлә, цуг олна нег мөслгч дәврлтд тесҗ бәә- хш, эн дегд сүрдхләрн, нам кергтә сөрлт чигн өгч чадҗахш. Өдрә- рнь невчк торлцсн болхас биш, асхлад, харңһурҗ өгхлә, әм-әмән харсад һарад зулцхасн, шуд үзг-үзгәрн одцхаҗ. Зәрмнь цаһан боо- дһа, ю-күүһән уга кеҗ далдлчкад, бийснь бултад, ичәндән орсн күрн кевтә тагчг: заарин үнр һархас биш, ил хорлт йир медгдхш.

Большевикүд, көдлмшч харчуд, цуг күч-көлсч Әәдрхн кевәрн байрлад, нер уга. Эдн эркн гисн ноолданд дииләд, эврә көдлмшч- крестьянск Советин йос бүрдәспь, балһсн деерән Алдр Октябрин Улан Туг өргснь басл ончта болчкад, омгта. Тер тугнь салькна аюһар сәрвкәд, ямр чигн шүүвр харһҗ өкәш чигн угав, унш чигн угав гисәр, улм өөдлсн болҗ, әмтно седкл, байр өргҗүлҗ, эргнд дуудвр болҗ делено. Эн өдр — 1918 җилин январин 25 — Әәдрхнә тууҗд алтн үзгәр бичгдҗ, энүнә герлтә солңһнь болҗ, эргндк теегәрнь тарҗ, хальмг болһна хар җолмарнь орҗ ирснь лавта.

249

* * ♦

Күүнә хөв гпһәд, келхд, тсегнн сала мст. Хаврин экнд хәәлси 1_часн, мөонә усар дүүрч күч авад, нк һол кевтә көөс цахрад, хорҗңнад, дольгарад... Боне гпхлә, экләд татгдад, нәрдәд, баһ- рад, халун һаңла нам хагсад, хоосп ормнь үлдәд давста хаг-ху- җр болад, цәәһәд үлддгнь тер. Хөв чигн тпнм: мел нег ижл, бер тегш, әдл болхш...

Болв цуг ппм хүврлтс цагта, болзгта, тср учрар кениг чигн тедн өврәхш, үргәж чочахш, кспд чигн тачал болхш. Цаг селгәтә гпдг мел үнн. Күүнә хөв гндг бас тер. Бнчкнә цаг, көк ноһан дот- раһар көл нүцкәр хурдлад һарсн, байр-бахар дүүрң агчм — хавр, дарунь өөдән сәәхн сунсн уласн модна көк хамтхсн болҗ шуу- гад, шуржннад оддг баһ насн. Үүг дахлдн түрүн дурн ирсн, тее- гнн альвн салькн кевтә делсәд, шатаһад йовдг — зун: цань күн невчк медәрәд, цаңтсн намринәр тунад, болһаһад, өдртнь зу- на авг алдл уга, сөөднь үвлә захас татлдсн болад, иар дахҗ ха- лулад. сар дахж серүтәд одна.

Мел тнигҗ җирһлин эргц сольгдҗ, нег-негән көөлдҗ, орад- һарад геедрәд, дуудсн бийнь дәкҗ ардан хәләшгоһар әрлдг. Болв күн болһна седклд, терүнә тодлврт цаг эврәннь хөв туск тамһан тәвәд, онц-онц зәңгдән болҗ, тиизрәд үлддгнь тер.

Минь иим тоолврт авлгдсн, кесг-кесгиг сергәҗ ухалсн, сансн Екатерина Романовна Малзанкин көвәд сууна. Авч ирсн дегтрән нам сексн чнгн уга. Хаҗуһас хәләхнь, көөркиг, һазрин шим, пар­на герл дулан хойрт эртхн күртҗ, күч авч урһсн бийнь, халун һаңла харһҗ, цагасн урд өгрәд, шатад одсн ноһан гим.

Басл хөвдән һундсар, седклнь шурдсн бәәнә. Үүрмүд бәәнә, цөн биш. Цуһар чигн чик, чилгр, соньн улс. Кергтә болҗ кень чигн оньган, дөңгән әрвлшго. Зуг иньг уга. Дуран өгх, зүркинь эзлх күн уга. Маца тер... Гемәсн көлтә дуран хөрәд... дотран зо- вад, ам аңһал уга йовсн.. Яахв, би чамд дуртав гиһәд, эврән кү- зүдәд гүүхм биш. Үксн деер... Экин келдг сангдна: дурн гисн — зүркн туслһн, ухаһан, седклән кевтнь өглһн. Кедү мет тиим энкр болна, тедү мет дурн чаңһ, кемҗән уга ик болдгнь ил. Эцкнь эв- рәһән бас келдг: дурн гисн — ухаһан гееҗ экн эрглһн биш. Тер- тн, миниһәр болхла, дурлсн хойр седкл хамцҗ, тоолвр-ухань нии- лҗ, нег-негән тевчҗ, күндлҗ, эңкрлҗ йовх зөвтә...

Санхнь хойраннь чигн зөв. Кень чигн буру уга. Минь тиигж ухалн, Екатерина Романовна даарсар хойр ээмон хураһад, Һола- снь чичрүлсн болад бәәхләнь босад йовна. Тер хоорнд селән тал хәлән, алң болҗана: «Уульнцар, әмтн мел сольвлдсн боллдад, ард- ардасн цувлдад, яһҗана? Ээ, эндр әәмгә хург гисн...

Әәмгин парвлян дүүрң, мел залу улс, заагтнь цөн медәтнр — Амха, Отельдан ахта суулдна. Өмнәһәр Очка, Луузң эдн, теднлә зергләд нутга элч, эрдм-сурһулин халх һарддг залу бәәнә. «Мөн! — гиҗ Екатерина Романовна үүг таньҗана. — Хм, түрүләд ямр 250

күчр школ күүнә гсрпн булцд сексән хәләх били! Намаг хәәсн чнгн биз, би энд, кеер... Зогс, зогс, Хохал эсий?..»,

Тнигх хоорнд генткн Хохал ардан эргсн, эн хойрая хәләц хар- һад одв. Гекәд мендлп, ирәд су, зә һарһнав гиж., оөрән зааҗана. Екатерина Романовна «медүв, ханҗанав» гисәр гекәд, эвинь олад уралан һарч йовна. Күп болһн күндлсәр мендлж, зәәцәд, зааград, дарунь эн Хохалд күрәд, өөрнь сууснь тер. Тагчгар һар-һаран атхад, мендлнә.

— Кезә првчп? — гиҗ Екатерина Романовна арһул сурна. — Би нам медсн уга бплэв.

— Би эврән меджосн угав, — болҗ Хохал мусхлзв. — Наша наар гилһҗ.

— Кен?

Хохал дэкн мусхлзад, «эдн* гисэр омнэн суух Амха Отель- дан хонр тал заав.

Генткн суулдсн улс дундас Луузн босад, стол эргәд зогсв. Гүн,- гр-гүңгр гилдҗәсн улс невчк тогтнад, ю келхинь, яахм гихинь күләлдҗәнә.

— Манахс, түрд гилт, — болад Луузң хоолан ясад оркв. — Иигәд, әәмгин хургиг секгдв гиҗ зарлҗанав. Үүг толһалх ахлач сегләтр хойр шиидх кергтә.

— Чи ахлач болад бә болхн! — гиһәд эндәс Очка хәәкрв. — Бе- лн күн бәәһә бәәхнь...

—• Чик! Мел дигтә! — гиҗ Маша эзән дөңнв.

Амха ормасн босҗана. Цуһар ормалдад одв. Очка нам галл- зад, хойр нүднь бүлтәхин нааһар болен, «ода ю татхар бәәнәчи?» гисәр күләнә.

— Хургин ахлач Луузң болтха чигн, — Амха зөвшәрсәр гек- җәнә, — сегләтрт багш күүкиг, Екатерина Романовна Подосинни- коваг суңһхмн гихәр...

— Зөвтә!

— Дигтә!

— Болҗана!

Тегәд Луузң хургиг һардҗана: — Күүндх, хаһлх төр зарлхас урд, манахс, нег ним селвг өгхәр. Нутга элч, эрдм-сурһулин халх һардҗах Сергей Дмитриевич Иваницкий ирсн, үүг нааран, ма хойрин өөр суудһйа гихәр. Күндтә Сергей Дмитриевич нааран Па­рад суутн... Тернь нам удсн уга, күләҗәснь ил. Луузң цаарлҗана.— Мана хүүвлх төр негн: әәмгә көдлмшч болн заһсч депутатнрин Советин күцәгч комитет суңһад, үүнә ахлачинь шиидх кергтә. Кен-кениг орулсн сән болх? Ухалтн, келтн...

Залус босад чигн, ормасн чигн хәәкрлдәд бәәнә. Аҗглхнь хотн болһн эврәһән, күн болһн өөрхнән орулхар мөткәлдәд, бас чигн әмндән күрлдҗәнә. Яһдг-кегдг болвчн әәмгин күцәгч комитет диглгдв, хотн болһна элч орсн, нам эләдәснь хошад, һурвад суңһ- гдсн, төр невчк төвкнв.

251

Десрәс прсн элч Иваницкий боев. Нсвчк тулсн болжаһад экләд бәәв: — Нутга күцәгч комптстпп нерп дссрәс би үин седк- ләсн шпн суцһгдсп улспг йөрэж, эврә әәмгин болн нутга керг-тө- рт тедн шунмһа кевәр орлцж, дөцгәп күргх, нөкд болх гиж йир нцҗәнәв. Ода тадн әәмгип ахлач шиидх зөвтәт, Путга һардврин сслвг болхла --- Луузцгпг үлдәтхә гижәнә. Эн кесг жилмүдлн эрг- цд толһалад йовата, зсмгә дамшлт хоршасн, биидән зөв медрл- тә. Юугпнь келхв, тадп пама угаһар үүг мсдиәт, күндлнәт...

— Чнк! Зөв!.. — гнҗ Очка эндәс хәәкржәнә, Бас чигн кесг дөңнсн дуп энд-тсндәс соцсгдв. Нег залу босҗана.

— Бндн, Нәрн һазрнхн, тннм болх зов уга гиҗ тоолҗанавдн. Посн сольгдна, диг-даран оцдарпа, саак Луузң — нег кевәрн. Санхнь, ухалхнь, хаана йоснд прлццгү боәсн Луузц цаг зуурихнд таасгдх зөв уга било. Тср хойрадпь таасгдҗ бәәсн чигн болтха, ода кедлмшч, заһсч улсин йоснд яһҗ эн ирлцдмб?

— Үг гндг эн! — болад хаһрха девлтә, хатсн буршмгта, хатмл хар залу үкс уралан һарад ирв. — Луузңгин йосп хольврсн, цөг- цнь келтәһәд, тоснь асхрҗ одсн... миниһәр бслхла, эн амрх зөвтә, манла зовлң эдләд, ноолдснь болх.. Тегәд Гецлә Манжиг шиидхм гиж санҗанав. Үүг цуһар меднәвдн. Малта-гертә, бәәхтә. Кергтә цагт кенд чигн уга гихш, кезә болвчн дөңгән күргнә, дамҗна.

— Меднәвдн түүгичн! — гиһод негнь хәәкрәд оркв.

— Гесндән гер шүдтә Гецлә Маиҗиг...

— һәәд өг түүгән!

— Хей, чамаг бийичн шиидсн хол деер, — гиснд цуһар шуу- гад, ниргәд одцхав.

— Тадн яһҗахмта? — болҗ хатмл хар залу өөлсәр келнә. — Төр келхлә, нааднд тохраһад... Оңһц кергтә болҗ, гөлм-урх хәәх- лә кен өгнә? Гецлә Манҗ! Мөңгн-теңгәр дутхла кен дөңннә? Гец- лэ Манҗ! Нег шөлнә юм хәәхлә кенд однта? Гецлә Манжд!..

— Хәрнь чи мел шөләр, махар бәәдг өңгтәч! — дәкн цуһар шуугад, ниргәд одцхав, кесгиннь нүднәс нүлмсн цәәрэд, арчлдҗл бәәнә. Хатмл хар залу арһан барад, һарарн кесг саҗчкад, одад ормдан суув. Тиигхләнь ормасн Отельдан босад, уралан һарч йо- вна. Очка шуд өттә юмн кевтә доран нүүхлзәд, нег Луузң тал ширтәд, нег ардан эргәд, дахх болен улсан, Маша эдниг бүрткэд, яахан олҗ ядҗана, юңгад гихлә, Отельдан хара эс босспнь меддг болвчн, кедг арһ уга.

— Минь ода келҗәсн залу күүнә зааврар, күүнә сурврар келх, келгшго кесг хамгиг үнд келәд, амтан барва. Гецлә Манҗ тиим күчр өглһин эзн болхла, халасн деер халаста, хаһрха девлтә хар- сач альдас нааран ирсн?.. — цуһар саак ннргәд инәлдҗәнә. Оте- льдан невчк төвкнхинь күләҗәһәд, цаарлв. — Тегәд келхм эн. Цаатн Әәдрхнд Советин йосн диилсн, эндр-маңһдур манур чпгн тер ирхнь, тогтхнь лавта. Негл бидн көдлмшч, заһсч улсин Сове- тд шиидҗәхлә, Луузң чигн Гецлә Манҗ чигн ирлцҗәхш. Энүнд 252

талдан, мана күн, әәрстә һарта болдгнь орх зөвтә. Тер учрар би Хохал Җалыковпг шнпдхмн гпхәр. — Ниргәд альх ташлдад: «Чик!.. Зөв!..» — гилдәд әмтп хәәкрлдәд одв. — Көдлмшч гихлә көдлмшч, заһсч гихлә заһсч. Сурһульта. Болһамжта. Келтә-амта. Тоомсрта... — дәкәд чпгн нпргүләд альх ташлдсн, дегд гидгәр тааслджахнь нл.

Тегәд әәмгин көдлмшч болп заһсч депутатнрин күцәгч комите- тпн ахлачд нег дууһар Хохал Манжиевич Җалыков суңһгдснь тер.

Хург төгсв. Түрүләд Амха, Отельдан эдн Хохалыг йөрәһәд, әәмг-алвтдан, әмтнд туста, теднә сә хәәгч керг-үүл күцәх, теднә халун-бүләнднь орлцх, нүдн-амнь болх ахлачнь болҗ, келсн үгчн йовудта, кесн көдлмшчн үзмжтә йов гиҗ, күн болһн седкләи, тоо- лвран келҗ нәәлмҗән илдкв.

Хохал Екатерина Романовна хойр әәмгин парвлянас һарч йов- на.

— Би хөвдән йир байрлҗанав, — гиҗ багш күүкн инәһәд, бай- ран нууҗахш. — Мана школд сән болх... Келхлә, сурхла, чикн уга толһа кевтә, бүлтәһәд суудм... Соңсҗах-угань медгдхш. Келн- амнь зуурсн кевтә ду һардм биш. Хойр-һурв ирчкәд, ки, ю хәәхв гиһәд, оддган уурлав. Нә, Хохал Манжиевич, бас нег үнн седкләсн йөрәҗәнәв. Би Басңга Дорҗинәр орад һарнав, көвүнь невчк ааль- лхар седәд...

— Екатерина Романовна, — гичкәд Хохал зөвәр тулад, ю кел- хән олҗ ядҗана гим, тагчг зогсад* бәәнә.

— Соңсҗанав, Хохал Манжиевич.

— Нам юн болснь, яһснь биидм сәәтр медгдл уга, ода чигн сана авад угав.

— Юн медгдхш? — гиҗ багш инэнэ. — Өмннь йосн таасгдл уга, тер йосна улс, эврэ биш болад, ноолдад йовсн... ода цуһар эврә һарт... һард, ке, күцә!..

— Уга, дегд генткн болад... Кен санла, намар ахлач кех гиж;.

— Ханҗанав, Екатерина Романовна, сән үгд, эркн селвгт, — гиһәд Хохал һаринь авад, чаңһар атхад оркв. — Чидлэн, чидврэн, эв-арһан йир хармлхм угав. Итктн гиж сурхар...

Күүкн элк хатад инэнэ: — Мел чик, кергтә гиен үг. Зуг һан- цхн намд биш, цуг олнд, хург деер келх бәәсн... Басл күләвүв, минь ода босх, келх гиһәд.

— Би босҗ үг келх биш, башрдад.. Бүкл әәмг толһална гидг наадна юмний?

— Өвгдүд әвртә! Теднлә ю эс кеҗ болх? — гиж Екатерина Романовна Амха Отельдан хойриг таасҗана. — Тоолврта, тоом­срта, зөргтә...

— Теднтн ил манад бээдг болх. Йовий, шин ахлачиг оч йө- рәйә, — гиһәд Хохал күүкнә һаринь авна. Тегәд эн хойр селәнә уульнцар зөрәд, келх, шивр-шивр гихәс әәҗ, эмәл уга, уралан герлтә иргчүрн адһснь тер... ’ ’

253