эдн о һарлю, т\с-тусдаи доолвртан авлгдсн йовпа. «Манахс иигҗ, хоорндан нн баодг, мини хнв, му көвүдппм хөв. Нсг-негндән кү- чр, — гпж. Хохал дотран байрлна, — Ууҗасн цәәһән хаяд, дахад һарад бәәвш. һарлдсн эгч, дү чигн тиигнә гишго. Хамдан цуһар бәә.хлә амрхм... Нег^үлү, нсвчкн хоршулсн мөңгн чилҗ йовх... үкр дүүрсн... Эндрин бнйднь эднлә күүндәд, үгдән орулҗ үзнәв. Эврән йовад көдлнәв...»

Хохал хадм эктәһән күрч нрнә.

— Оо, усн буслад, ширгәд бәәж, — гиһәд деерпь ус немх саната, Хохал суулһур өөрдҗ йовна.

— Күргн, зогсҗа, — болҗана, хадм экнь тендәс нег ааһ авад, хәәснүр одад, буслсн уснас кеҗ авчана, — ода нем деернь, цә чанхм... Энүг тос тәвәд, самрад, худ эмгнд өгхмн...

Тер хоорнд яхлсн Өлзә, нег ачан көтлсн, наадкинь һар деерән авсн, һарад ирв.

— Толһам хойр әңгрәд, луг-Луг гиһәд.. яс-үсм өвдәд, салга давсиг юм үлдәл уга зөөснәс хол дор...

— Аака, кевтх билт... — гиҗ Хохал эк талан өөрдәд, бичкн көвүһән авч йовна.

— Ичкевт, гегән цаһан өдрәр яһҗ кевтхви, эс дассн юмн бол- хш, эвгә бийнь...

— Та, худ эмгн, царцсн болхт. Невчкн ширгәсн ус ууһад, бич­кн көлс һарһҗ үзтн, тәвгдхт...

һазаһас Амха орад ирв. Мендләд, тедүкн сууһад, эн-тер гисн болҗаһад, хавтхасн бичкн багла һарһв.

— һәрә чамд илгәҗ, — гиһәд терүгән Хохалд өгчәнә. — Эркт- нә нег залу балһснас йовсн, манад хонад, йовҗ одва.

— һәрә гинтә? —• Хохал сарвлзад одв. Баглаг авад, секн байр- лад: — Газет!.. Газет илгәҗ!.. — гиҗәнә.

— Умшич, соңсий? — болҗ Амха сурҗана.

Хохал газетиг авад, умшхас урд кесг эргүләд, йир оньһҗ шин- җлҗәнә. Зөвәр тагчг болҗаһад: — Хальмг газет, «Ордан зәңг»— гижәнә. — 1915 җилин ноябрин 15 өдр һарч. Очра Номт гидг күн һар тәвҗ.

— Зогс, зогс, одак, әмтн келәд, шуугад бәәдг: «Ноха, сурһуль сурад, нерән соляд, номт болҗ гидг, энчн эс болвас? — гиҗ Амха бодҗана. — Нә, тегәд юн гиҗ бичҗәнә? Тер залуһин келәр болх­ла, хальмгудыг хамцулх төр балһснд хаһлҗадгчн гинә.

Хохал орҗ аашсн хадм эцкән үзәд, ормасн босад, суутн ги- җәнә. Өвгн мендләд, суув. — Зуг эн газетинәр болхла, бидн саак кевәрн... Тенд, энд йовсн хальмгудыг, теегинлә хамцулад, нег ке- һәд, эврән, талын үлмән уга бәәдгәр кехмн гивчн, байн-нойнла, зардг-даҗрдг хамгла ноолдх, көдлмшч, крестьян улсла чидлән негдүлх төр мел тәвҗәхш. Хальмг болтха, хар толһата болтха, нань юмн. керг угачн. А хальмгт хальмг бәәхиг тас көндәҗәхш. Келхд таниг Амха, Очкала яһҗ хамцулхмб?

15. Бембсев ппсг

— Хәрнь гпһнч! — Амха инәҗәнә. — Цар кевтә негнь ура- лай, шуд мөлкҗәһәд чнгн чирхлә, цаяха кевтә цаадкнь хоорак дәвәд, усар орхан хәәх. Тингҗ эс йнлһдгәрн, терүг эс көндәдгәрн, эн газетчн мана бнш, тсднә болхдан шаху.

— Чи ма хойрт, Амха, хара зөцдән бүкл газет биш, тәмк орах чнмк цаас күн өгшго, — гнҗ Хохалын хадм эцк инәҗәнә, — тед- нәс өңгәр юм хәәһәд бәәх.

— Уга, Мәцкр, биптн газет авхар, келҗәхшв, — Амха толһа- һан зәәлҗәнә. — Хальмг газет һардг болен, тиигхлә, хальмгудыи, эгл улспн сә хәәх гиж, санлав, нам нәәлләв.

— Мууха юмбчн? Кен чамла зөвәрн хувалцхар бәәхмб? Очка, Түмн эдннн? Хавтхан икәр аңһалһҗа...

Дарунь цә болв. Амха, Мәңкр, Хохал һурвн деер зерглсн, хойр худ эмгн дораһар сөгдсн цә уулдҗана. Болв залусин күр зогсҗа- хш, хәрнь улм давад өргҗәд, нам эс көндәҗәх төр уга гим.

Кесг болчксна хөөн. — Нә иигәд болҗана, — гиһәд Амха ор- масн боев. — Цәәдтн ханҗанав, сән-сәәхн бәәҗәтн...

— Та көгшә, невчк түрд гиҗәлт, — болҗ Хохал сурҗана, — зөвчлх нег төр бәәнә.

Амха доран суув. Хохал босад, тедүкн суусн бичкн көвүһән авад, толһаһинь иләд, үнрчләд, гиҗгинь мааҗсн болад бәәнә. Те- дүкн наачасн Ваня-Маца бас босад, эцкүрн гүүҗ ирәд, шахлдад оркв.

— Ода манд, — Хохал хойр көвүһән зааҗана, — мини эк, Булһашин эк-эцк гисн әдл цаг. Кень чигн кергтә, кень чигн хәәр- тә. Тер учрар ухалад бәәхнь, бидн хамдан, нег өрк-бүл болад, нег герт багтад бәәдг болхнь, намд амр, көвүст сән. Үлгүринь кел- хлә, мана үкр дүүрч одсн, цәәһин үсн уга. Хәәҗ теснә гидг берк. Эндр аак толһам гиһәд, босҗ ядад кевтнә. Эн хойрас урд, бийнь түрн гиҗәнә. Өөрнь намас оңдан нег ус ширгәҗ өгх күн уга бол- җана. Та хойр сахмадад, нөкд болхар гүүлдхт. Зуг яһж. гүүҗ тесх- мб? Маңһдур тадн гийә, тас уга болхла, бас тер. Тиигхлә, мини келхәр бәәхм —нег гертән цуһар бәәлдий. Нег-негндән баран бо­лад, нүдн-амн болад... Зөв гихләтн, би йовад көдлнәв, мөңг болһ- нав. Яһҗ иигәд, гер эргәд кевтхв? Аакдан чигн, эднд чигн тоолв- ран келәд уга биләв. Манас нуува, бийнь ухалад, манар кү кесн уга гиҗ, кентн чигн бичә өөлтн. Мел сурҗахм тер. Бас негнь - эн хойран өскҗ авх кергтә. Хәрнь му чидлтә улс хоорндан ни-негн болхла, теднә чидл немәд бәәдг зөвтә. Бәәс гихлә, көвүд өсх, керг- лгдх хамг дала. Тиигхлә, би көдлх зөвтәв. Чик, йов гихләтн, мел ода чигн йовнав. Тадниг хамдан бәәхлә, седкл төвкнүн йовхв. Нег-негән хәләлдәд, ачнр-зеенрән өскәд, ни-негн бәәхләтн, намд талдан җирһл керг уга. Хәрнь тер.

Хохал үгән төгсәв. Наадкснь бас ду һарчахш. Күн болһн, тус- тустан, эврәннь кирцәһәр чиңнүрдҗәнә. Хохал чигн адһаҗахш.

— Көвүнә кел'сн орта, — гиж, Амха келәд, Мәңкр тал хәләҗэ- 226

нә. — Яах-кеехән эврән мсдтн, болв Хохалын тоолвр намд таасг- джана.

— Седклдчн күргн ханжапав, — Мәцкр хоолан ясад, эмгн та­лая коле гиһәд оркв, — һанцхн экән биш, көвүдән биш, ма хой- рнн тускар бас ухалад, тоолад йовдгчн айта. Көдлхнь, мөңг болһ- хнь, нуувр уга, һанцхн Хохал. Кемр бидн тал-талдан бәәлдхлә, новж көдлх бнш, гилҗнҗ һарч чадшго. Тиигхлә, хавсн нурһндан түшдг гнһәд, маднд хам бәәснәс сәнь, ирлцңгүнь уга. Зуг, күргн, чамас оурхм негн — кснәдән бәәйә?

— Ю әәҗәнәв, энд бәәл уга яах билә? Хохалинд гиһәд, нам келхд ке... — гиҗ эмгнь хүвән келв.

* * *

Криштафович ик стол һатцасн босад, секәтә терзд күрсн, цаа- һан ю үзж, һәәхҗәхнь медгдҗәхш. Болв тоолврнь талдан төрт авлгдсн, ардан сууснд нурһан өгдг болвчн, терүнлә хүүвлҗәсн кергән төгсәһәд уга төләдән, келн бәәнә:

— Тана келҗәсн, хәәртә Санҗ, орта, нам зөвтә. Хальмг пра- вительствин, та ма хойрин гийә, күцәх эркн төрмүдин негнь — эрдм-сурһуль делгрүлх керг. Эсклә Криштафович Баянов хойр «хоосн амн — холтхсн бөглә», юңгад гихлә, «хойр көләрн дегц доһлҗана».

«Мууха кевтә үлгүр орлцулад ирвә эн? — гиҗ Санҗ Баянов өврсн, генералын ар нурһнаснь аҗглҗ сууна. — Арһта болхнь, чамаг генерал, шуд зальгчкх биләв. Зуг хоолдм көндлң теегләд, хот болщго. һар, көл ахрдҗ генүлнә. Илднь келҗ, үүг бийинь хоос дахулхд юмн биш, һанз тәмк, болв мел тус уга. Ормднь на- маг күн тәвшгог йир тодрха медүв. Тундутов, Тюмень эдн белн. Тедн орҗ гихлә, төвкнүн җирһл мини чиләд, төрән гееһәд, нерән зальгад, тархм ил. Тиигхлә, яһдг-кегдг болвчн, генералын өөр, сүүдртнь багтҗ йовсн, намд хөвдән батта. Ахрар келҗ, энүгән эргүлхәс нань ааль уга».

Минь иигҗ сансн бийнь, тагчг дегд ударен учрар, яахв гихлә- рн, Санҗ Баянов ормасн босад, өөрдҗ йовна,

— Борис Эммануилович, цааһан юн ик өврмҗтә юм үзҗән- тә?

—Цаадкнь сурврт хәрү өгл уга, эргн келнә:

— Хальмг школмудар көдлдг багшнр хураһад, невчк сурһх- мн гиснтн чик. Тер туск хашңдҗана гиснтн бас лавта. Зуг цаа- ранднь ясрулхин төлә, эрдм-сурһулин халхиг кенд даалһҗ болх? Танд?..

— Хм, — гиһәд, Санҗ Баянов мусхлзад авб. — Эмчәс эс бол- хла, юрист юуһан кех гиҗәнтә? Би болхла, Борис Эммануилович, һардвринь сольхмн гиж; нам ам аңһасн угав. Сансн чигн угав. Эрүл-мендин болн эрдм-сурһулин хал'хс гиһәд, хойрулн биш, тус- тустан чигн, земгә-земгә ацан. Хәләһәд, тоолхнь, нам тәвм дүңгә

227

талдан күн уга. Тпим болдг, Борис Эммануилович, ма хойран ал- дг. Та чигн, бп чигн, татуһар исвчк оиьган тусхасна аш. һанцхн күн деср ачад хуурсп... тср эврә мсддгән — эрүл-мендин халхиг болсарнь ахлулсн... Тсгәд, мини келхәр бәәхм эн. Багшнриг дууд- хмн. Сурһхмн. Хальмгин тууж, күртл теднд заах кергтә. Эсклә, юугпнь нуухв, багшнр пурһлҗ орс күүкд, альдас, яһж тууж мана меддмб? Зәрмнь нам хальмгиг шин үзҗәхдән арашго. Тер төләд зөв гнхләтн би профессор Владимирцовиг наар гинәв. Әвртә медрлтә, сәәхн келдг күн.

— Намий? — гиҗ Криштафович соньмсҗана. — Альдасви?

—■ Петербургск университетәс, моңһл, хальмг туужиг күчтә меддг номт. Мана тууҗ гидгтн, хәәртә Борис Эммануилович, юу- гинь келхв, күчр гихәс, талдан үг уга. Кемр Борис Яковлевич зөв гиһәд, ирсн цагтнь, би өдр болһн оч соңсх биләв. Түдү дүңгә соньн! Таниг бас соңстха гиҗ сурхар...

...Нутг болһнас хальмг школмудын багшнр ирсн, 30 һар күн хурв. Тедн дунд дөрвхн хальмг йовна, наадкснь мел орс күүкд. Негл наар гиһәд, әмт дуудад хурасн хөөннь, юн-күн болвчн, көдл- мшән эклх кергтәлм. Тегәд яһйа-кегйә гиһәд, зөвчлсн болҗаһад, иигҗ шииднә: багшнрин медрл, дамшлт өөдлүлх сурһулиг хургар эклх болна.

Хургт хәләхнь, талдан балһсдар сурдг студентнр чигн үзгднә. Әәдрхнд бәәснь нурһлҗ ирлдҗ. Хургиг Криштафович Баянов хойр толһалҗана. Хойр гихәс, эднлә хамдан, деер, бас нег күн сууна. Кень медгдхш. Хаҗудкслаһан ду һархш, нам көндрхш, зуг бәәж-бәәҗәһәд козлдуран өөдән кеһәд, ясад оркхас биш.

«Эрдм-сурһулин бәәдл Хальмг таңһчд болн терүг ясрулх эв- арһин туск» төрәр доклад кегдв. «Урднь хальмгуд ямр дүңгә түрү-зүдү, харңһу йовсн болхла, — гиҗәнә, — ода, хаана йосна харачнь хамх туссна хөөн, цуг олна сә хәәгсн, нег үлү, угатя, яду улсин төлә, теднә бәәдл, җирһл ясрулхин төлә, өдринь өдр гил уга, сөөгинь сө гил уга үүлддг Цаг зуурин правительств гиһәд һарсн, түүнә нилчәр, түүнә килмҗәр, түүнә дөңг-дамҗгар Хальмг теегт эрдм-сурһуль экләд делгрлт авчахинь тадн эврән үзҗәнәт, Үзх биш, эврсән тер хамгиг күн болһна толһад орулхар, теднә серлинь гегәрүлхәр шунҗахтн ил. Энтн эклцнь. Цаарлх дутман эрдм-сурһуль улм өсәд, өргҗәд, эң зах уга мана теегәр делгрәд, булң болһарнь шурһад, гегән-герл делгрәд одхнь алдг уга».

Доклад төгсв. Хурсн улс альх ташад, невчк шуугсн болад бәәв. Невчк әмтн төвкнхлә, Криштафович босад, һаран өргҗәнә: түрд гитн, оньглтн гиҗәнә.

— Би, буру эс гихләтн, холас ирсн гиичд үг өгхәр седҗәнәв,— гиҗ келәд, зүсвр залу тал хәләһәд оркв. — Петербургск универ- ситетин профессор Борис Яковлевич Владимирцев. Мана үрврт багтад, зөвән өгәд, нааран ирҗ таднд моңһл, хальмг улсин урн үгин зөөрин тускар келҗ, цәәлһҗ өгх боленднь, делкэд, нер туу- 228

рсн номтд, мана хаэртә гппчд, хальмг улспи боли танһчии пра- вительствнн нерн дсерәс ханлт өргҗәнәв. Борис Яковлевич, таид үг... Цуһар чигн ннргүләд альх ташҗаиа.

Хар залу босад, түрүләд Крпштафовичд, дарунь хурси улст хансар. кссг саамлад гокәд оркв. Тиигчкәд, экләд келәд бәәв:

— Хальмг правительств наар гихләиь, хальмг школмудыи баг- шнрла харһад. эднд урн үгин тууҗас келҗ өг гихләнь, иим йовдл нань кезә нанд учрна гиҗ санад, нам кех зөвәр керг бәәсән үлдә- чкәд, нрсм эн. — Цуһар ниргүләд альх ташҗана. Эмәсп, ичсн бол­ен Владнмпрцов кесг саамлад, цань уга хансар гекәд чигн бәәнә.

— Тадн хальмг школмудар көдлдг төләдән, кенә күүкдлә, яһад КӨДЛЖ.ӘХӘН медҗл бәәхговт, болв теднә уул авг-бәрцинь, заң-бәә- ринь, эрдм-герлннь медв гиҗ кендтн болвчн йир үлүдшго. Тер хамгнг медх, дасхд, урн үгин чинр гидг кемҗән уга. Хальмг ул- син \рн үг болхла, уурхан саң гиҗ келм зөөр. Тер тускдан Халь­мг һазр Индәс тату биш гиһәд, дүңцүләд келчксн бәәнә. Тууль, түүкнь хальмгудын басл чигн утхта, тодрха учрта деерән күчр хурц, нәрн, төв төләдән, цуг делкән урн үгин эркн гиснә түрүн зер- гләнд онц орм эзлҗәхнь лавта.

Хәләхнь, тадна кесгтн мусхлзад, далаһар эс итксн бәәдлтә бәәнәт. Би наснани эгцән өрәлинь эн төр шинҗлхд һарһсн, кедү бас чигн орчлң деер йовх болнав, түүгән кевтнь минь энүнд ги- һәд нерәдәд хуурсн күн, һә болтха, мисхл чигн үлү келсн угав. Тегәд келсндм ода деерән иткит гиҗ сурҗанав, а цааранднь бий- стн медәд авхларан зогсшгот, эврән келхт, заахт... — Дәкн цу- һар ниргүләд альх ташҗана.

— Терүндм герч болхнь, келхд, Александр Сергеевич Пушкин. «Капитанск күүкндән» эн үлгүр келҗ, һәрд керә хойрин туск ха­льмг домг орулсиг тадн меддг болхт. Тиигхләрн әәҗ, чичрҗ әмд йовхар, ахр чигн болтха җирһл, зуг зөргтә, омгта болтха гисн учрта тер домгиг, Емельян Пугачев таасҗ: «Нә, хальмг тууль ямаран?» гиҗ бахтсар бичнәлм. Му болхла, соньн биш болхла, Пушкин түүг заах бәэсний?

Хальмгуд нүүҗ дассн улсинь нама уга меддг болхт. Зуг эдниг юунас чигн хоосн, зерлг кевәрн йова улс гиҗ келхәр, дөөглхәр седдг хаҗһр. Хальмг болснасн авн тууҗин гүдүд йовдг төләдән, күчр-күчр үүл-йовдлла харһҗ ю эс үзҗ, медсн гинәт? Эдн, наадк чигн моңплмуд кевтә, цагтан буддийск, индо-тибетск культур медҗ, дасҗ йовсндан, эрдмнь дала. Келхд, эднә «Җаңһр» гйһәд басл чигн сәәхн үндстә, цуг улсин седкл, уха илдксн, күслинь магтсн:

Үкл уга мөнкин орта,

Үрглҗд хөрн тавн наспи дүрәр бәәдг, Үвл уга хаврин кевәр.

Зун уга намрар,

Даарх киитн угаһар, Халх хадун угаһар, Сер-сер гисн салькта,

229

Бүр-бүр гиен хурта Бумбин орн болна, — гиһәд, беркл шимтә, цань уга айста, янзта үүдәвр. Кемр харһҗ гилә, кентн чнгн бичә хаҗуһарнь һартн. Соңстн, умштн, тодлтн^ чилшго зөөр!.. Би иигәд үгән төгсәҗәнәв. Ханҗанав, оньгдтн, Цааранднь келх дала, тернь өдр-бүрин төр.

Түүгннь мел гетҗәсн мет цуһар босад, цань уга ни-негн ке- вәр ннргүлҗ альх ташв. Профессор басл чигн эмәсәр саамлҗ ге- кәд, хойр һаран зүркн тусан бәрәд, беркл кевәр ханжахан медү- лв.

Криштафович босад, альх ташлһн уурхиг күләҗәнә, болв те­рнь номһрҗахш. Болшго болад, эн һаран өргәд, «зогсатн», гщ докъялв. Тегәд, невчк әмтн төвкнхлә, зөвәр чаңһар келҗәнә:

— Үг келх күн бәәни? — захас зах күртл нүднь гүүдгләд, бүр- ткәд йовна. — Нә, кен келнә? Бичә эмәтн, хәрнь, ар һазрас ирсн тадниг соңсхла, юн дуту-дунд бәәхинь бидн медхлә, кергт туслхас биш, һару уга. Кен?..

Олн дундас баахн көвүн босад, зөв сурҗахмн уга, трибун тал һарч ирн, экләд келәд бәәв:

— Минь ода соңссн докладар болхла, мана таңһчд эрдм-сур- һуль гидг, Иҗл кевтә, эргән цокад бәәдг чигн. Цааранднь ясрх чигн биз, болв ода деерән мел тиим бишнъ нуувр уга...

— Та, — гиһәд Криштафович келҗәсн көвүн тал зааҗана, - кен гидг күүһән, альдас йовсан, ямаран школд көдлдгән келдговт.

— Би, тана зергәс, школд көдлдм угав. Студент. Болв эрдм- сурһуль ямр бәәх, яахла сән болх төриг эврәннь керт гиҗ тоолад боссм тер. Тегәд келхм: урдкар болхла, ода невчк деер, энд-тенд цен школ секгдсн, көвүд-күүкд сурчахнь айта. Зуг теднд ю заад- гнь, яһҗ заадгнь, кен заадгнь докладт эс орснь йир һундлта. Хаана йосна цагт хальмгуд эврә келәр дасдг уга бәәсн, нам сур- һульчнр эврәһәрн бичә келтхә гиҗ, кесг зүсн засг бәәсн... Теднәс хамгин үүсрт угань — эврәһәрн келсн сурһульчин күзүнд «эн хальмгар келчквә!» гиен мод өлгдг.. тиимнь тегәд хот уга үлддг бәәсн... Басл күчр зовлң бәәҗ гихәс, нань үг олдхш. Хотнас ирсн хальмг көвүн орсаһар меддг уга. Балһснас ирсн орс багш хальмга- һар меддг уга. Ямаран үүл!..

Болв ода чигн .далаһар ясрсн уга гихәр. Күзүнднь юм эс өлгдг болвчн, бичкдүд саак кевәрн эврәһәрн дасхш, юңгад гихлә, хальмг кел меддг багшнр уга, Хәләлт, наар гисн һуч һар багшнр дундтн, һурвн-дөрвхн хальмг йовна. Эн юмб гихлә? Хальмгудыг күн кер- глҗ, өөдән сурһульд эс йовулдгин үүл. Эрдм-сурһулин халхиг, манаһар болхнь, эрк биш меддг, чадх күүнд даалһх кергтә. Эск- лә эндрк докладт орсар әвр болад, эргүләд хәләхнь, өмнк кевәрн өргәрн дөинәд, әргҗлт, өслт уга бәәхнь тер. Келж, келҗ, тацһчин правительств эрдм-сурһулин төрт йосар оньган эс өгтл, багшнр белдж., сурһлһна тускиг күцц эс ясрултл, хавар уга.

230

Көвүн угон төгскәд, бууҗ йовна, альх ташлдад, әмти апад һа- рад бәәцхәнә. «Мннп келспг иигж, таасҗадм болхви? — гиһәд, толһаднь эрлзәд одна. - Юн дала юм келүв? Профессор болхла, учр ондан! Ээ...» — Эн хәрү эргәд, дәкп трибун деер һарад ирв. Альх ташдг уурад, энд-тенд инәлдҗән;). «Таасгдҗ!.. Буухар сед- жәхш!» Болв көвүн төртән авчахш. Хургин залвр тал хәләһәд, келҗәнә: — Мини гсм, үгәп үүгәр эклх күн биләв. Яахв, алдг орад одв, тсгәд, мана хәәртә гиичәс, профессор Владимириовас эндүһән сурҗанав. Кслсн үгднь, кесн соньн соцсхвртнь үнн седк- ләсн халун, хальмг ханлт өргҗәнәв, — гиһәд көвүн профессор тал хәләҗ хойр һаран зүркндән бәрәд, гекв. Тиигхләг дәкн цуһар ннргәд альх ташлдв.

— Үг сурж.анав, — гиһәд, баахн орс күүкн босв. Цуһар энүн тал ормалдад одв. Күүкн тер хамгиг төртән авчахш, трибун деер һарч ирн келҗәнә: — Екатерина Романовна Подосинникова, баг- шв. Тер төләд энд һарчах күүндвр нанд йир өөрхн болен учрар, орлцл уга бәәҗ болшго. Мини өмн келсн көвүн, неринь медхшв, йир чик келв...

— Яһж. эс меддмтә, Подосинникова? — гиҗ Санж. Баянов эн- дәс хәәкрҗәнә. — Хальмгин хутхач хамгинь, цугинь таньдг күн...

— Базрт барахло хулдҗахшт, яһҗахмта, хәәкрәд бәәх? — болҗ хәрү өгәд, күүкн цаарлҗана. — Эрдм-сурһулин халхиг эрк биш ясрулх кергтә. Хаана йосн хамх тусдг болвчн, түүнә диг-дарань, авг-бәрцнь ода чигн бәәһәнь, йир һундлта, нам әәмшгтә. Эврсән үзвт, мини өмн келсн студентиг яһв? Түүнә келснд юн хаҗһр би­лэ? Экнәсн сүл күртлән мел үнн. Зуг үнниг келсн күүг ахлдгуд таасҗахш. Иигҗ бидн эрдм-сурһуль делгрүлҗ чаддм биш...

Санҗ Баянов цаас эрәлсн болла, Криштафовичд өгчкв. Тернь авад умшҗана: «Энтн күчр хутхач, совдепәс, туугддг Будаевин өөрхн үүрнь билә. Балһснд багшлна».

Криштафович босад, үг келҗәсн күүкн тал өргәрн заңһн, кел- җәнә:

— Үгинь соңсад суухла, үлү сәәхн. Келҗ, келҗ, та, Екатерина Романовна, Иҗлд өөмҗ авчкад, ик модна сүүдрт сууһад, инәх, амрх... Хальмгуд теегтән халад, харлад, шатад... Күүкдинь сурһдг багшнр уга түрх... Та, медрлтә, дамшлтта багш, йовхм болвзат?

— Иовнав, тана зергәс, йов гисн һазруртн йовнав. Юн чигн чик тоолврта, чик хәләцтә багш, тиим ик чинртә даалһврас уга гишго. Харңһу тамас әмт гетлгнә гидг, гегә орулна гидг, минь туунәс ахлх нань эркн күсл бәәхий?

Цуһар ниргүлҗ альх ташад, күүкнә келсиг әврә кевәр дөңнв.

* * *

Баһудахн на-ца гилдәд, шууглдад одв. Цергт гиҗ дәәнә халхар көдлмш келһхәр авч одсн көвүд, залус хәрҗ ирсн учрар, цуһар чигн көл-толһа уга гилтә бәәнә. Күн болһнла оч чирәцҗ харһад

231

мендлдг, яһҗ йовҗ прспнь улан амаран сурдг авъяс, кезән-кезәна зокалд тохрсн, кон түүг ода эвддмб?

Байр, өргмҗ, өврмҗ гидг дала. Болв һашудад, ууляд, урсад, салврад бәәдгнь чпгн хара биш. Кссг-кесгнь яһсн хөв тату юмс бәәсмб, коөркс! — тооснь кписсн һазрнь тер бәәсн болхгов, кеер, тенд. Хальмг теегәсн холд, күүнә һазрт ясан хаюлҗ. Теднә өрк- бүлнь, элгн-саднь, кслсн күүкднь яһҗ, эс харм төрхмб? Яһад эс һундхмб?

Отельдан өвгнә тавн көвүнәс һурвнь йовад — Поштр, Балдр, Шарманж, гпһәд — һурвулн ирсн, бичкн гернь өрггдәд һарн ги- җәнә. Эдниг һар, нүүрән уһаһад, неҗәд шаазң цә уух хоорнд гер дүүрч одв. Садн-элгәрн бниснь баһ биш, гүүлдәд күрч ирсн, дее- рнь мел немәд бәәхәс биш, цөөрхш. Мендинь медәд, ю-кү соңсад һардг. Ода болхла, улм батрад, суулдад бәәнә. Өвгдүд гихлә хә- ряь — көвүд, келн бәәтн үзсн-соңсснасн, — гиҗ сурад^хоолан яслдад, сууцхана.

— Ап, юугинь ода келхв, мел иигәд үзвдн,—Поштр өргән заа- җана, — теңгр хәләһәд, менд орҗ ирүвдн гихәс...

— Тиигхлә чи кел, Балдр, көгшәсиг тевчх кергтә, — болҗ эц- кнь хойрдгч көвүһән, ирсн һурвна дундкинь, сурҗана, — чамаг соңсхдан эдн дурталм...

Тернь бас учрта. Балдр насарн баһ болвчн, зөвәр нигт, бичк- нәсн земгә соңсврта, бод гисн, келәд оркхларн кениг чигн авлм, тууль, тууҗ, түүк хамгиг сән меддг, «Җаңһриг» кевтнь келн дуу- лд.’ төләдән, көгшәст йир таасгддм. Тегәд чигн өвгд энүг баһа- снь ханьдан орулҗ, хоорндан суулһҗ, күүрәс дутадмн биш.

Балдр невчк тулсн болҗаһад, генткн инәҗәнә.

— Басл генн бәәҗвдн, — гиһәд толһаһарн зәәләд оркв. — Те- гәд Әәдрхнәс маниг төмр хаалһар, Саратовар дамҗулад, Харь­ков балһснд авад ирв. Тенд дәәнә халхар көдлмш келһнә залвр бәәҗ. Тегәд түүг хәәҗ йовнавдн. Бортхр девлтә, боршмгта, шурд- шурд гилдәд, балһсн сәәхнинь юуган келхв, энд-тендән ормалдад һәәхҗәнәвидн. Генткн негмдн келҗәнә: «Дәрк, дәрк эн уульнцин цевриг, нам торһ өмсчкәд көлврҗ болхмн...». Тиигхлә талдан негнь, таг зогсад, — арһулдтн, манахс, энтн күн йовдг һазр болхий?» — гижәнә. Тулад зогслдад бәәвдн. Хәләхнь, әмтн йовлдад, нааран- цааран сольвлдад... Зөвәр болҗаһад, бидн бас йовдгмдн тер.

Тенд. талын келн-әмтиг дигләд, команд-командар дәәнә һазрур йовулдг сәнҗ. Бидн 402 Инородческ дружин болад, 500 хальмг, мел тецгс көвәхн, Волынь тал, Луцк балһс орсн, йосн халдан, дәлллдәнә иртднь, арвн тавн — хөрн дууна ард бәәвдн. Бәәвдн гихәс, бүкл взвод маниг харҗ хәләдг... церг гих нертә болхас бпш, түүрмәс тату биш билә. Сотнь болһиг, дружинд — тавн сотнь, буута хойр салдс дахж, көдлгдм, бәәдлнь маниг иткдг уга бәәж. биший. Эсклә зулад хәрж, одх, эсклә юм кел уга суулдх гиһәд.

Болв тер салдсмудла, наадкслань чигн, угатя биид йилһл бәә- 232

хш, ннр сон бәәдг бпләвдн. Нам түрүн зергләнәс невчк амрхар һарч прсн хамгнь, мапд, көөркс, җилвтдм...

— Түрүн зерглән гпснчп юмб? — болҗ Леежн өвгн соньмс- җана.

— Маниг прхин өмн, көгшә, икл бәрлдәп болен бәәж, — гиҗ Балдр келҗәнә, — Луцк таслвр гиһәд, орсин Нәәмдгч әәрм авс- тро-венгерск Дөрвдгч әәрмпг күүчәд, өргндән арвн зурһан дуу- над фронтыг тсс цокҗ. Тиигхлә, нсмшнр на-ца энд-тендәс церг көөһәд авч нрәд, күчр сөрлт өгәд, орс әәрмиг Киселин гидг деер зогсана. Зөвәр һарула харһсп, чидл-чимгнь хәрсн әәрм йосар дацдна, Цааранднь дәврж, хортыг көөх болхла, икл чидл, зер-зев хурах кергтә. Юуһар тер хамгиг зөөхмб? Тегәд арвн тавн дууна төмр хаалһ кех болҗ шиидсн, терүг мана дружин күцәснь тер.

Көдлмш күнд, хот-хол му, хувцн-хунр гиигн, басл муулян эд- лвдн. Көрә һазриг күрз авхш, чичх, чавчх, нам болшго болхлань, һал зергләд, невчк хаалюлҗаһад, лом, кирк авад ордг биләвдн.

— Тендтн, тегәд, эрволюц болви? — гиҗ дәкн Лееҗн сурж,а- на.

— Болад бидн ирҗ йовнм, — Балдр кесг юм дотран сергәж, йовх өңгтә, мусхлзад, ах дү хойр талан хәләһәд оркв. — Хааг авад хайчкҗ гиһәд бичкн җирклән һарв. Күн иткх биш, соңсхдан әәнә. Салдсмуд дораһар манас сурна, бидн — теднәс. Цуһар чигн эс медсн бәәдл һарһнавдн. Мана өөр нег полк амрлһнд бәәлә, полкихн чигн юм медхш. Тиигж;әхнь, маниг на-ца хураһад, тер полк тал көөһәд авад һарв. Ирхлә, полк кевәрн зогсчксн бәәнә. Маниг ардаһарнь зогсаһад оркв. «Смирна!.. Махлаһан авта-ан!» болад командлж.ана. Орс гелң һарч ирәд, ута паанцглулад, у хан- царн сәрвкүләд: «Мана бурхн әрүн... Мөргий оларн теңгртән»... — гиһәд бийнь кирслв. Полк кевәрн бас кирслҗәнә. «Бидн яахмб?.. Мөргхм-угав?..|»<— гилдсн болад одв. Хәләхнь, мана геңгә — Са­халин Басң бас орсаһар кирсләд, нер уга. Манд юмб? Инәлдҗә- һәд, шиг-шиг гилдҗәһәд, кирсләд бәәнәвдн.

Зөвәр болсна хөөн, цаһан бор мөрн деер цевкәрәд орксн ге­нерал, дивизии командир, һарад ирв. Цаһан буурл сахлыг хойр әңгләд самлсн, өрчнь — мел кирсмүд, өндлзәд, дөрә ишклҗ бо­сад, деерән цаһан цаас үзүләд, келҗәнә:

— Дүүнр минь, мана ахин ах зерг, император Николай Алек­сандрович ода уга, хоосн үлдвдн...

Цаһан цаасарн, суңһуг бәәҗ биший, ора деерэн дайлад, генерал ду тәвәд уульж,ана. Хавтхасн цаһан альчур һарһад, хойр нүдән селн арчад бәәнә.

— Үүлнь күцнә гидг тер!.. Оңх одна гидг тер!.. — гиһәд тал дундаһар хәәкрәд орксн, дүүрән болад одв.

Салдсмуд сүрдсн өңгтә, меш-мелэкн зогелден, бидн болхла, нам кииһән чигн авчахшвдн.

Ки давхцҗана! Тиигҗәхнь көгҗм күңкнәд, эргнд шуд көл кед-

233

ләд бәәнә. Мескә хамгнь, невчк уйн һарнь, ууляд, нульмсндац күч күрч ядҗана. Полкд чигн, маднд чигн — яахнь медгдхш: д^. сҗәх туг хәләхнь, аль дслврҗәх генералыг соңсхнь...

— Дүүнр, хуучи йосп, хуучн диг-даран хуурла... — Генерал альчуртан пппһәд, сахлан мошкҗ йовна. — Ямиг мактдг уурла... Өәдәп зсргәс, әрүн зергәс гидг тоот әрллә... Генералын зергәс, под. ковнпкпп зсргәс, командпрнн зергәс гидг.. Сулдхвр гидг эн, ода цуһар тепп... Болв келхәр бәәхм, сурхар — андһаран альд чигн, ке- зә чпгп мартхм бпш. Тодлтп, дүүнр, мана ээҗ-Әрәсә, бидн бол- хла — түүпә көвүдиь...

— Ура! Ура! Ура! — гиһәд, һурв саамлад полк хәәкрсн, һазр чпчрсн болад одв. Биди чигн дахн байслдад, бас дутҗахшв- дн.

Көгҗм тер хәәкрлдәг дарад хаяд бәәнә. Генерал хоолан яед авчкад, дәкн келҗәнә:

— Уставан бичә эвд, ухаһан бичә соль, бурхндан итк, төрскән хар... Тадн, Әрәсән итклтә гисн үрднь, орсин орна нернь боли туурмҗнь... Тана баатр зөрмгт делкә кевәрн җилвтнә... Түүгән мартад керг уга, хәрнь, улм...

Бас чигн ниргәд, шуугад, полк кевәрн нег дууһар:

— Ура! Ура! Ура! — гиһәд, тер заагт бас чигн тодрха, нег мөслсн кевәр, үнн седкләсн дөңнҗ хәәкрлдсн йилһрәд бәәнә:

— Цуһар күчр энрләвдн!

— Цусан чигн асхвдн!

— Болҗана!.. Хан хәрү хәләл уга одтха!..

Көгшн генерал ээлттә үгәрн салдсин седкл көндәҗ, мел үзг- дәд, соңсгдад уга юм учрав. Кезән-кезәнәс салдсла модар, ташм- гар күчлҗ күүндхәс биш, кен иигдг билә? Ода генералын келәд, һарһад бәәснь, нам толһад багтхш — цуһар тегш, итклтә үрд, туурмҗ гиһәд...

Тернь баһ гисн кевтә, генерал мөрн деерәс тошҗ бууһад, зерг- ләнд күрәд, өмнән бәәх салдст, — үмслдий, дү көвүн, — гинә. Цаадкнь яахан олҗ ядад, кинь давхцад, чирм-чирм гиһәд, улаһад зогсад бәәхләнь, генерал бийнь тач авад, кеог саамлад үмсәд...

Полк чигн, бидн чигн шуд аңһалдад бәәлдәд бәәвдн. Тиигҗ хуучн йосн сольгдснд, хуучн диг-даран хуурснд итквдн.

Цуһар согтуһас дор. Келдгнь дала, келхәр седдгнь бас дала, Сө күртл хүүвләд, хәәкрлдҗ-хәәкрлдҗ, полк андһар өгәд, һар тәвәд, кирс үмсәд, Цаг зуурин правительств иткүлҗ, үнн седклә- сн, үкхәсн әл уга церглх болв. Эн хамг генералд күчр таасгдҗа- на, салдсмудт — бас.

Сар болад, хойр давад, һурвна нүр үзчквдн. Дән-даҗг гих уга, чилсәр бәәнәвдн. Салдсмуд хотан идчкәд, кевтлднә. Харулдан һарна, хамг үүрмг-заармг даалһвр күцәнә. Бидн бас дала юм кехшвдн. Гер сангдна, гесн эврәһән некнә. Бөөсн, хаана цагинәс татуһар биш, нам давуһар шимҗ, басл гидгәр мууд орна. Киилгән 234

тәәләд, һал дсер бәрхлә, үүрмг сумп ксвтә, кишвас, унад, таш-таш гиҗ хаһрна.

Комптстмүд гиһәд һарсп, тсрүпднь пурһлж салдсмуд орсн, хәәкрлдән дала. Бпдп бас дураһад эврә комитет һарһхмн болвза гнхлә мана гсцгә «әрлһәтн гпвә, пүл, тецгр харах». Эн маниг, арһта болхнь, орс салдсмудла басл харһулшгоһар седдм, зуг һа- рнь ахрдад, чпдлнь күрдм бпш.

Тегәд Цаг зуурпи правительств мана сә хәәҗ, дәәг уурулҗ, төвкнү делдх гпсн седкл хоома болжахинь эврән үзж, меджәнә- вдн. Керенский эврәннь иөкднртәһән мана, угатя-харчудын төлә биш, баячудын сә хәәҗәхинь, теднә төлә зүткҗәхинь, салдсмуд манд заадг болв. «Хаалһ мана негн — халдх буутн эн гиһәд, шо- рарнь һазрт шаачкад, цуһар хәрх кергтә, хаһлх һазр өгтн гиж нек- хмн. Негдәд, оларн, чидлән хам кеһәд, зөрхлә — манла тесдгнь альдви?... Эсклә минь эн кевәрн; тедн машиһәр гүүлгхлә, бидн өөрнь, арднь дахад бөгчих: тедн шампанск ууһад суухла, бидн босад зогсҗаһад, худгин хар ус уух; тедн хувцна сәәниг, хотын амттаг эдлхлә, чи бнйән хәләлч; теднә хавтх мөңгәр күвкәхлә, чини ю дааҗ ядад, хаһрад йовна?» — гидмн. Тиигҗ әвртә дүңцү- лт кеҗ, мана аньгдсн нүдиг секҗ гегәрүлдмн.

— Үгин заагт, үн-шаңнь тадна ямаран билә? — гиҗ саак Лее- җн сурҗана. — Хот-хоолд күрдг били?

— Күрх биш, көгшә, үлддг билә, — болҗ Шарманҗ инәнә, — ах-дү һурвулн үлдлән мишглә бәәҗ, һурвн мишг мөңгтә, һурниҗ орҗ ирсн... ода яһҗ һарһдм, альдаран кедм гиҗ, мана эцк эс зов- хнь...

—■ Дегд күчрдәд бәәхлә, маниг дуудтха, ирәд нөкд болсвдн, — гисн Лееҗн көл, һаран тинилһәд, босҗ йовна, — ора болҗ одва, хәрлдйә...

— Цуһар бослдад, Лееҗниг дахад һарв. Ах, дү һурвн эдниг үдшәҗ йовна. Шарманҗ зогсад, ахнртан келҗәнә. «Хәләһит, ма­на теңгрин бийнь талдан... өндр болчкад цевр... одднь ик, ик, герлтә бийнь...»

* * *

Үд кецәһәд, нарн зөвәр хурдндан орчксн кем. Болв көдлмш төгсхәс ода чигн эрт. Хәрнь улм чаңһрад, буслад бәәдг алдн. Юн- гад гихлә, ирсн заһста әрвнцсин харулмуд шовалдад бәәнә. Тии- гхлә, тедниг өрүн күртл үлдәхмн биш, үкдг-тасрдг болвчн сулдх- дг зөвтә юмн. Негдвәр, теңгсәхн адһах: шулуһар хәрү теңгсүр орж, белн бәрчксн заһс тендәс авч ирх. Хойрдхла, үкс гиҗ эд-бод эс кехлә, заһсн үрх, эзн таасшго.

Гер деер һанцхн Дорҗ бәәх, хәәсән эргәд, хар цәәһән чанҗана. Терүнлә юн гиҗ күүндхв? Наадксинь кезә көдлмшән чиләҗ мрх гиҗ күләхв? Нааһаснь одн гихлә, сул күн угань ил, цуһар хүв тускан кесн, күүндх биш, нам сәәтр мендлх зав уга болх. Ирх-

235

лэ, ичр хату, яһдг-ксгдг болвчн, оньган гиичд егх. Эскл.э салга вокал эвдрхмп оолжана, Орсиь чигн, хальмгпь чигн таасшго, куц йпр со кслшто. Көөркс, көөҗ болшго, хавчхлзлдад, йосар турх. Тнигж тедниг зоваһад, памд тегод ямаран олз?

Минь тпим тоолврт авлгдсп Хохал шудтан контор тал курч нрв. Тоочнрпн хора сскәд, шаһаҗана.

— Монд, Оксаночка!

— Ой, Хохал Манжиевич, мендвт! — гиһәд, күүкн байрлад, дор ормасн босад, гүүҗ йовна. — Биднтн таниг дуудулхар билэ- вдн...

— Бидн гиен?

— Даша, Элдошко, Миша... би...

—■ Хүрм кехәр боодм болхуговт, а?

Күүкн улаһад, эмәҗ дорагшан хәләнә.

— Йөрәҗәнәв, Оксаночка, үнн седкләсн. Эс мартсндтн икәр ханҗанав, — гиҗ Хохал байрлҗана, дотрнь шуд уудсн болад, серд гиһәд одна. — Оо, һазр хотаһад, теңгс көлврәд бәәдгәр бии- лх кергтә!..

— Та, Хохал Манжиевич, удан бәәхвтә?

— Эс көөхләтн... Невчкн көдлмш өгхләтн, нам үлднәв...

— Көәнә гисн юн билә?

— Кен медхв, тадниг ода ямр болситн...

— Тер кевәрн, Хохал Манжиевич, тер кевәрн! — гиһәд залач хойр һаран өмнән телсн, инәһәд, орж, аашна.

— Мендвт, Сергей Федорович! — Хохал һаран өгәд, маасхлз- җана. — Сән бәәнтә?

— Бидн бәәнәвдн, чи яһҗанчи? Гертксчн яһҗана?

— Үрвәд бәәлднәвдн, альдаран адһхв?

—■ Зөвәр муурад бәәҗч, өңгчн дала сән биш, — гиҗ залач ашлвр кеҗәнә. — Герин көдлмш гидг залу күүнә төр биш. Мед­нов. Күн седкләр соргдх юмн. Нә, ор, күүндйә.

— Оксаночка, нама күләҗә, хамдан йовхм, — болад Хохал залачин хора тал орна.

Залач ормдан одад суув. Өөрән бәәсн стул тал зааҗана: — Су, нааран су, Хохал Манжиевич, келн бэ, — болҗана. — Бидн иигодл, урдк кеворн...

— Ода юуган танд келхв? — гиһәд Хохал гүүнәр саналдна, — Ар һазрт, хотнд, юн соньн юмн боохв? Би хүвдән гер эргэд, нам гильҗидг уга билов. Хойр көвүн, көгшн эк... Гергнэм эк-эцк бас медэтэ... Йосар үүдәд, болшго болад бәәвә. Арһан бархларн, цу- һарагинь негдүләд, нег герт орулсм тер. Яһвчн нег-негндән нүдн- амн... Эврон нааран һарад йовсм эн...

—■ Ирснчн, Хохал Манжиевич сон, зуг ормчн сул биш, — за­лач саналджана, — Новиков гем уга, көдлә...

— Би, Сергей Федорович, боор некх санан угав. Ю өгнәт, яһ- 236

нат, эврән медтн. Көдл гисндтп көдлнәв, ке гиситн кенәв. Тиигч« кәд Новнковин дамшлт мсдрл хойр миниһәс тэту биш.

— Иван Михайлович гилдәд, әмтн йир таасна, соңсна, келсә- рнь бәәнә. Чамаг йовхд би «я!ша, ксгнә» гиһәд йосар сүрдләв. Дәкәд, эс мсдсәр хәлән бәәхпь, энчи шуд түрүн өдрәсн авн эврә болҗ одв. Орс, хальмг уга, цуһар тегш тевчәд, тегш күндлнә.

—. Би танд юн гиләв? Му кү ормдан авч иршголм, — болҗ Хохал үнән пкдүләд, «манахсиг мсдҗ йов» гисн авцтаһар сеңкл- зод, босад зогсҗана.

— Тсрнь тер, Хохал Манжиевич, зуг чамаг яахв? Альдаран тәвхв?

—• Залус тал илгәтн, хойр причалын дуртадан, заагтнь эс баг- тхм бпш. Намдтн дала зә керго.

«Уга» гнсәр нәәхләд, залач босв. — Болшго, Хохал Манжие­вич, болшго. — Өөдән хәләнә. — Теңгр нам таасшго...

— Намд, Сергей Федорович, йилһм уга, — болад Хохал инә- _җәнә. — Мана хотнд Эндгә гиһәд, нег залу бәәҗ. Тер «ө» гидг үзгиг «э» гиж, келдг бәәҗ. Тегәд, түүнә нег келснь үлгүрт орад, манахс цуһар кергтә цагтнь сергәнә. Би бас Эндгән келдгәр та­нд хәрү өгхәр. «Эрәтәнь невчк элвг болтха, эдмг усн хойр дуту уга болтха, ке гиситн кехв».

Залач таасад, инәнә: — Му келц биш, идх-уух бәәхлә, мөңгнь сән болхла, көдлмшч күүнд нань юн кергтәв? Болв чамд келхм, Хохал Манжиевич, талдан. Ода йов, өрүндән күрәд ир, тер хоо- рнд би невчк уха туңһасв...

Оксана Хохал хойр конторас һарад, һол тал оч йовна. Күүкн, аҗглхнь, земгә төлҗәд, зүсн-зүркнь нам өмнкәсн чигн ясрж;. Йо- вдлнь гихлә, шуд көлнь һазрт күрсн угань медгдхш, гииглг, өдн мет, нисәд-нисәд одм...

— Таниг хәрсн ард, заһсн йир хатяр болв, — гиҗ Оксана ке- лҗ йовна. — Теңгсәхн чигн, салгахн чигн теңкән уга түрв. На-ца эзн ирәд, нег өдр бәәһәд, хойрдгчднь закҗ: эд-бод кедг заһсн баһрсн учрар, көдлмшчнрин өрәлинь цаг зуур һарһтха гиҗ. Болз- гин дундаһар көдлмш уга үлднә гидг — кенд таасгддмб? Манахс хүүвләд, басл чигн цаадк-наадкинь чиңнүрдәд, заагасн элчнр шиидәд, күүкд улсас Даша, танахсас Элдәшк, бондарьмудас Миша, ут турштан долан күн одсн... Негл неквр тәвҗ: эсклә һар- һсн улсиг үлдәтн, эсклә мел бәәсәрн һарнавдн гиҗ. Манд тиим «җирһл» ирлцшго: өрәлнь хотта-хоолта бәәхлә, өрәлнь хоосн суу- хм биш. Эзн, шуд хавхд торсн чон кевтә, доран му ду һарад, уурлн гихлә — уурлдг арһ уга, эс уурлхла дегд хорта, дегд һа- шута болад, йосар адрхдан күрч. Болв әмт һарһх заквран сольҗ.

— Яахм билә, салган хаахм бищ, — болж; Хохал немж, өгчә- нә.

Оксана халҗ одсн, улм тодрха кевәр келҗәнә.

— Эзн әврлхәр седҗ, әәлһхәр, сүрдәхәр. Элдәшк тер хамгинь

237

ксвтнь соцсчкад, бод гиһәд келдг болна. «Кемр иим кевәр манла күүнд.х саната болхлатн, бидн йовнавдн, эс келлә гивзәт? Таниг, эзн, негл юм мсдтн гихәр — бидн ю чигн сурҗ йовхшвдн, болв некврән келчквдн... Сурвр неквр хойр хоорндан зөвәр йилһвртә болдгннь ЭС МСДНТӘ?¹» — гинә.

— Тингхлә, хавхд торсн чон боллго яах билә тер? — гиҗ Хо­хал инәж, йосар байрлна. — Элдәшк ямаран?!.

— Оо, Мнша цань уга гидгәр өврсн, Элдәшкиг магтсн ирв: эзиг мел ду һарһсн уга гинә, бахлураснь авад, боорлснас тату бнш кевә гинә.

—• Миша гиснчн кемб? — Хохал күүкн тал колс хәлән, эс ме­дей болад йовна. Тернь хахн тусад, улаһад одв. — Сән көвүний?

Күүкн хәрү өгсн уга, зуг тиим гисәр гекв. Хохал наадлад, Ок- саннг невчк ичәсән гөңгрүлхәр келнә: — Сән болхла, сән... Би үнн седкләсн байрлҗанав, Оксаночка...

— Миша таниг таньна... Хәләлт, Иван Михайлович аашна, оньһж. йовхш...

— Оксана, бичә өөл, — гичкәд, Хохал адһад, Новиковиг өмнә- снь тосҗана. Цаадкнь үзчкәд, бас үкс-үкс ишкәд, йовдлнь чаңһ- рад, гүүхин нааһар аашна. Эн хойр чирәцәд харһн, һар-һаран өг- сн болла, теврлдәд одв.

—■ Күрәд ирвчи?.. Мууха муурсмчи?.. — гиһәд Иван Михай­лович өврхән уурхш. — Кел, гертксчн ямаран?..

—• Гертксм гем уга, зуг невчк аакм эвго болад...

— Тегәд яһад күрч ирвчи?

— Яһҗ герин буг болад суухв? Көдлмш нам зүүдндм орад, седкл зовад...

— Невчк дөң илгән гихлә, заһсн баһ болад, эврсән әрә җиң- гән дааҗ бәәвдн, — гиҗ гемән сурсар Новиков келҗәнә. — Ода заһсн элвҗәнә. Цаачн һурвн әрвнц ирәд зогсчксн, залач тал гүүҗ йовнав, зөв өгхләнь, залусиг сө дүләд көдлгхәр...

— Зөв өгл уга яахмб? Кехшв гисн бийнь, сурад эс гүүвәс, — болҗ Хохал келәд, Новиковиг сүүвднә, — йовий, Иван Михайло­вич, йовн йовҗ күүндий. '

— Уга, биичн талдан тоолврта йовнав. — Новиков мусхлзад авна, — өдрин тес көдлсн улс көшсн, мөңг немр эс өгхлә, күн үл- дх уга гихәр...

Хохал хойр һарарн бахлуран бәрәд, боорлсн болна: — Мел дорнь иигхәрий?

Новиков гекәд оркна, хойр нүднднь һал дәрвксн болад одна:— Тедн ямаран сәәхн маниг шахна, бидн яһсмб? Шидр зөвәр сум- синь авбувдн, ода деерән эднчн мана келснәс һаршго гиҗ сан- җанав. Ээ, үгин заагт, чи яах санатавчи, Хохал?

— Намаг өрүндән күрәд ир гивә. Тиигтл невчк уха гүүлгәд, эвинь хәәх бәәдлтә. Сөөдән көдлхлә, һанцарн ю кеж, кевтхв, би бас орлцнав. Бичә гиҗ күн келх уга эснй?

238