Инм бәәдлд, эк-за.х уга цагт, псгл сурвр көндлндәд: *Яһсн сән бол.х?!» — гнһәд күн болһна өмнәс хәәкрәд, хөрлт йир медхш. Ахлач болх хамгнь ацһлзад, басл чигн бийән үзүлхәр, медүлхәр седнә, «зуг меклә ксдү һәрәдвчн — чальчагтан» гидглә әдл болж гснүлнә.

Болвчн ахлдгуд заагас хойр күи йилһрсн болад, өрчән цокд- гнь давлдад бәәнә: саак Санҗ Баянов болн атаман полковник цол зүүчксн Данзн Тундутов хойр. Үлгүрләд келхнь — хойр тол- һата моһа. Үзг-үзгүрн чирсн бийнь, негл нүкәр авад орхнь алдг уга. Терүгннь әмтн медә бәәнә. Зуг эдн бийснь медж, төвкнҗ өгл уга, әмт зоваһад, мууднь орулад бәәдгнь йир тачалта.

Полковник Тундутов хальмгудыг шуд дәәнә һалвар орулдг ке.хәр шунж, көөлдәд, залаһан таслад кевтнә. Үүл юундв гихлә? Күн эс медх дала ааль чигн уга. Әмтн үксн-тарснь юмн биш. Тии- гж Цаг зуурин правительствин өмн бийнь ончрҗ, итклтә күн бол- хар, даву нерн-төрт күрхәр, дала мал-герән хадһлхар бәәх йовд- лнь лавта.

Баянов болхла, хальмгин сурһульта гисн хамгиг негдүлж, тед- нә ухан, медрл, күчәр дамҗулҗ, теегтән земск залмҗ үүдәҗ, шуд онцдан, талын үлмән уга бәәдг Хальмг таңһчта болхмн гиҗ шунна. Тиигхлә, хаана генерал Криштафович, хазг полковник Тундутов чигн биш, зуг сурһульта хальмгудын негнь таңһчан тол- һалн гиҗәнә. Тернь кемб гихлә? Санҗ Баяновас ода деерэн дав- хнь уга. Тегэд бас күчләд бәәдгнь ил. Нам Теегин земск хург гиһәд— Хальмг таңһчин ах йосна залмҗ бүрдәгдәд, терүнд 33 күн суңһгдсн, тедн заагт Яндһа-Мацга һурвн элч бас йовна: Андрей Григорьевич Мещеряков, Түрвә Доржиевич Котвыков болн Хохал Манжиевич Җалыков. Зуг земск хург чигн Хальмг таңһчд энүнә эгл урдүдт сәәһән хальдасн уга, юңгад гихлә, йосн сәәчүдин һарт урдк кевәрн, тедн кенлә чигн терүгәрн хувалцхар эс бәәхнь лав­та.

Болв эн хамг көдлмшч, угатя улст эврәннь хөв-жирһлин төлә кеҗәх ноолданднь болн эднә политическ серлин өслтднь нөкд болж, дамшлт авч, тахшхднь земгә дөңгән күргв. Дүңцүләд кел­хнь, сөөни өрәл хол давчксн, өр цәәхин өргн дор бәәх кем. Мел ода шарһ нарн һарад, эргнд сәәхрәд, теңгр-һазр уга оңдарад, ге- гәрәд, цеврдәд, герл чигн, дулан чигн асхрад, әмтә-киитә хамг дүркләд одхнь алдг уга.

Тавдгч бөлг

Хохал зөвәр эртхн серлә. Хәләхнь, аакнь кевтнә. «Акад юмб? Кевтдг күн бишлм», — гиж, санад өөрдхнь, экнь келҗәнә:

— Аакчн, ях-ях, толһаган өндәлһҗ ядҗанав. Яс-үсм өвдәд, көл- һарм шарклад, хойр нүднәнм деегәр шааһад хатхлад, бийм дарг- дад, нам көндрх дурн күрхш. Үкрән һарһчк туһлтаһинь...

223

— Саахм бншпй?

— Уга, бәг... Дүүрчәнә...

Улан үкр туһл хойран тууһад, хотна малла негдүлчкәд, Хо- хал хәрҗ аашна. Экпннь кслсн «дүүрчәнә... дүүрчәнә....» гиһәд, шуд толһадад тоц-тоц чпгн гипә, бум-бум чигн гинә, уурхш. Заа- гарны ^Хәләсн, нәәлсн, һанцхн үкрнь дүүрхлә, гссн хаһрна гидг эн. — болад бас ээрнә. — Тннгхлә, цәәһин үсн уга болхнь — негн. Хонр көвүн хоосн үлдҗәхнь — хойр... Яһдмб?.. Яһсн сән болна гнлчн?...»

Тинм тоолврт авлгдсн Хохал нам хашаһарн яһҗ орҗ ирсән чигн медсн уга. Үүдән ардан хан гихлә, тернь җаагад, гиҗгвчнь тасрад, дальҗиһәд унҗ одв. Чикләд, ардк гиҗгвчинь ясад, хәрү тәвтл кесг болв. Тегәд хаша-хаацан эргүләд, тогтнад хәләҗәнә: хүгчрад, эвдрәд бәәҗ. Залу күүнә һар эс күрнә гидг эн. «Хаврин- лә соргаснь хәрәд, күрәд ирхньлә, хашала-хаацнь хамхрха бәә- җлә» гиҗ дуунд ордг сангджана. Тер хоорнд «хаврин соргас ирәд кедү болҗанчи?» — гиһәд бас дотрнь хәәкрсн болад бәәнә. — Кехәр седхлә, зав уга билчи? Талдан керг, төрт яһад цаг олд- на?..»

Хохал хойр талан оньһад хәләнә: хойр-һурвн бахн үмкрҗ, эрк биш сольх кергтә. Эсклә тедн хуһрад унхла, цуг хаша кевәрн нурхнь лавта. Бас чигн кех, ясх хамгиг темдглҗ авчкад, герүрн орҗ, цәәһән тәвс гиҗ шииднә. Дахлдад, «дүүрчәнә... дүүрчәнә...» гиһәд, саак эрлзәд одв. «Үсн уга бол, талдан хот-хол бас уга, тиигхлә... салган орх кергтә, көдлх... Көвүдән яахв? Аакан?.. Ухал, Хохал, арһл.»

Сиинцд бәәх бичкн бешт һал орулад, цәәһән нерчкәд, хадм эцк эк хойр талан одад ирс гиҗәнә. Кесгәс нааран үзәд угав. Бииснь чигн ирхш. Үкрнь саалһдг болхла, невчкн үс сурҗ авхм бәәҗ. Минь тиигҗ санн, цаг үрәхм биш гиһәд һарад йовв.

Ирхлә, эмгн өвгн хойрулн босчксн, цәәһән уулдҗ сууна. Кур­ган үзн ормалдад одцхав.

— Хохал, яһва? Юн болва?

— Мууха чочҗ бәәхмтә? — болад Хохал инәмсклв. — Мана үкр дүүрсн, невчкн үсн күртхм болвза гиһәд...

— Нег цәәһә үсн эс олдхм биш, — гисн эмгн саналдад, зальв- рад, — хәәрхн, цаг биш цагла, хар өрлә күрч ирхләчн, одак хойр му зе тас уга болҗ җахан гиһәд...

— һазрин уга, — Хохал йосар инәҗәнә, — хар өрлә гини? Бииснь кезәнә босчксн, хотан ууһад төгсәҗәсн юмб?..

— Цә у, су, — гиһәд хадм экнь босад, цә кехәр йовна.

— Бәг, адһҗ йовнав. Аак невчк тас уга болад, кевтнә.

— Аа? — хадм экнь дәкәд ормаһад одв. — Худ эмгн тас уга болхла, һурвулн тархговт, Би, өвгн, эднәг орнав. Та бәәс гиҗә- һәд, күрәд иртн. һанцарн энд ю кенәт?

Эмгн үкс босад, үс кеҗ авад, Хохалыг дахад һарв. Хаалһдан 224