эс таньдг күн, шинки харһҗах, яһҗ үг булалдад, хурдлад бәәхв. Өөрхн медлцәд, ижлдхлә, учр оцдап».

— Гертм, Иван Михайлович, йир муухн... Гсргм хойрдгч көвү- һән һарһн бийәрн, оцгрәд... Ода копии аакм, бички нилхтә һар десрән, мел йостаһар үүлән үзҗәнә. Ик көвүм һунта. Ээ, Иван Михайлович, үгпн заагт мартж, йовнав кслхән, терүндән тана нер өгләв.

— Ай. мини нср гинчи? — болад Новиков өндәһәд, хойр то- хаһарн доран тулад, цань угаһар ормаҗана. — Үнәр келнчи?

— Би танд худл кслшголм, Иван Михайлович. Тертн нам хойр дам нсртэ: Ваня-Маца. Орсаһар — Ваня, хальмгаһар — Ма­ца. Хойр багшиннь нер өгләв.

— Ханҗанав, Хохал, — Новиков харңһуд Хохалын һаринь олад. атхжана, — үнн седкләсн ханҗанав...

— Ода нам яахнь медгдхш, чилшго зовлң болҗана, — гиҗ Хохал арһул шимлдҗәнә, — хәрәд экдән, көвүстән баран болн ги.хлә, тенд юуган кехв? Юугарн бәәхв?.. Хәрл уга бән гихлә, те- дм харм болна. Чавас, аакм, яһсн тату хөвтә күн болхви? Бердән намас үлү болдм. Тернь чигн ээҗм гиһәд, күчр тевчдг билә. Ода хонр-хойр бичкнлә оралдна гидг, келхд нег үг болхас биш, дегд. Хадмудт чигн дөң болх арһта күн уга. Өвгн эмгн хойр... Мини хойриг үзчкәд, Булһашан келәд, уульлдад сууна.

— Көвүдән невчк акад, бооҗтлнь, аакдан һар-көл болхлачн, Хохал, — Новиков бас саналдҗана, — цань хәләхм бәәҗ, бән-сун бәәтл медгдх билә. Сорг чилх юмн үлдсн уга, хойр сар гийә, чи, миниһәр болхнь, сурад хәрҗ үз. Түрхв-зудхв гиҗ бичә зов, бидн чамаг хайхн угавдн.

һәрә хоолан ясад, серүн бәәхән медүлҗ йовна, тегәд аю дах- лдулад, үгд орлцҗана: — Бидн хойр көдлн гиҗәнәвдн, залус чигн бас уга гишго. Намд цуһар әврә гидгәр таасгдва. Нальҗ, Элдә- шк, Боова эднләтн ямр чигн керг күцәҗ болхм. Залус болчкад залус!

Эн һурвн бас чигн күүрләд, цаадк-наадкинь зөвәр нәрдүләд, земгә кевәр шалһҗ шүүв. Тегәд Хохал салгас һарад хәрх болна. Ормдан эрк биш Новиковиг келәд орулх саната.

— Мини зөв-учрт залач багтх, — гиҗ Хохал ашлвр кенә, — келснәсм һаршго. Тер учрар, Иван Михайлович, ах плотовой бол- хдтн маһдлҗахшв. һәрәд орх көдлмш дала. Нэ, иигэд унтцхай, эсклэ өр цәәх юмн үлдсн уга.

Удхш, эн һурвн тус-тустан сарсасн, унтад одцхана.

Дөрвдгч бөлг

1917 жилин март сарнн чилгч. Хавр йосар эклэд, хамг эргнд әмрәд, шовуд җиргәд, дүрклҗәх кем. Зуг үвлин ур сәәтр тэвгдэд уга. Өрүн, асхнд зөвәр серүн болна. Өдртнь чигн далаһар дулар-

201

кт. Салькп книги, үзүртә бийпь, яс-үсәр орад, авч иди гиһәд од­на. Тсгәд чпгп поһан һарч, тсг өцгәп соляд уга — үрглҗдән бор- лад, арнпсн болад бәәнә. Тср бпйнь тсегәр шуд мөртә чигн, терг- 1л чпгн йовх улс — хальмгнн арһта тоотпь үзг болһнас адһад, Әк)дрх орлдад бәәпә.

Ула туудг нк хаалһас хол бнш, бичкн довң деер хөөч Очра Манҗ сууна. Хәрүлж, йовх хош хөнь өмпиь, зөвәр делвәһәд, идглҗ йовна гнхәс, ю-кү чөлмәд, хазад, пег-негнләһән дөрлдсәр гүүл- дәд, ормдан йнр торхш. «Түрүнкннь сөргәд, невчк хамцулс, эсклә дсгд аюдан, үзг-үзгәрн тарҗана, — гиҗ санад босн, мөртә күн аашхнг Манҗ үзҗәнә. — Бода эсий? Суудлнь мел мөн, доран шуд хавтаһад йовна. Зуг мууха адһҗ йовхмб? Адуһан гееж, җахан?»

Бода гүүлгәд күрч ирв. Мөрнь зөвәр көлстә, амнаснь көөсн цахрад, халҗ одсндан, телүләд гишң бәәнә.

— Манҗ, менд!

— Менд гихәс, чи мууха чаңһ йовхмчи? Димийи?

— Кесгәс нааран мөрн деер һарад угав, тегәд, невчк уйдвран һарһхар, седклән аадрулхар, — гиһәд Бода мөрнәни күзү иләд, делинь самлсн болҗана, — кеерм чигн бас үрүдҗәсн өңгтә.

— Би чамаг үзчкәд, эсклә эн адуһан гееҗ, эсклә сәәчүд дахҗ адһҗ йовх болҗана гиһәд... — Манҗ хаалһ тал зааҗана. — Үнү- гәр шуд мөртә, тергтә хамг нүүһәд, нүгшәд бәәнә.

Бода мөрнәсн бууһад, дорнь тушчкад, Манҗин өөр ирәд, зерг- ләд суув: «Нүүһәд, нүгшәд бәәнә гинчи? Цаачн балһснд цуг халь- мгудын ик хург болхмҗн. Мана бәәдл оңдарулҗ, ясрулх төр хә- ләҗ, хүүвлхмҗн».

—■ Маниг тегәд юңгад эс дуудҗахмб, а? Бидн хальмгуд биш- ви тиигтлән? — гиҗ Манҗ хүүв кеҗәнә. — Негл цуг хальмгудын хург болхла...

— Бидн, Манҗ, хальмгуд болвчн, невчк талдан төләдән, ирл- цҗ өгл уга бәәхлә яһнач? Негдвәр гихлә, кезә балһснд күрхмчи? Хойрдвар, хавтхчн хаһрха... — гиһәд Бода хойр хурһан дарад, Манҗд үзүлҗәнә. — һурвдхла, маниг йовҗ одхла, мал кен хәлә- хмб?.. Би хүвән, тегәд, Очкад даалһув, бичә аальл гивүв. Чини адуг ямаран дүңгә кинҗ хәләнәв, чи тер мет мини төлә чидлән бас бичә әрвл гивүв. Кемр намд кергтә болҗ гилә, әмән чигн бичә хармл гивүв...

— Тиикләчн Очка ямаран хәрү өгвә? Яһнав гинә?

— Яһлав-халг, Бода минь, чини төлә юуган чигн әрвлшгов: мал-мөңгән, күчн-чидлән. Келхд, харсх болхла, өрчән цокад, за- лаһан таслад кевтнәв гинә. Нам әмән чигн әрвлшго бәәдлтә.

Манҗ, Бода тал хәләһәд, инәмсклҗәнә: — дәрк, дәрк, терчн чини төлә тенд үкәд, бидн дала мал-мөңгднь күч күрч ядад, түрдг юмн болвза, а?

Бода һанзан һарһад, тәмк нерҗәнә, бас инәг-инәг гиһәд:

— Яһад болвчн күч күрх кергтә. Болв, Манҗ, мана зәәсңчн 202

хааг авад шпвчкснәс нааран оцдарҗ одва. Урднь өлкәдәд бәәдг Очка биш. Номһрад, ж.өөлрәд, нам ярзаһад инәһәд, харһхларн әвртә. Мендлхлә, хәрү-өрү угаһар долиһәд йовҗ оддг бәәсн, ода бийнь түрүлҗ мендлнэ. Мел балһс орад, хойр-һурв хонад ирх- ләнь, зүүж, одсн мөрднь дәәвлхин на болен, удхш, соляд зүүһәд һарна. Үнүгнчн балһснд бнчкн гергтә гинә. Миниһәр болхла, энчн мек һарһжана. Дала мөңг-малан эвинь олад, дигтә батлҗах гиҗ саннав.

— Тенд хойр давхр гер хулдҗ авч гиҗәли, — болҗ Манж, соңссарн хувалцҗана. — Түнүгинь хәләҗ-бәрҗәхнь көркхн чигн күүкн гннә. Дала мөңгтә җалвта, дала күн зарцта, усна заһснас дольгн гинә бийнь. Кедг көдлмшнь — бийән ясх, Очкаг күрәд, ирхләнь өвртнь орх...

— Чи ма хойраг бас тиим кехәр цаачн хурсн, Очка эдн оочан шу тустл хәәкрлдҗәх болҗ эс бәәнү? — гиҗ Бода Манҗиг тоха- һарн арһул түлкнә. — Хе, чамаг тиимичн үзхнь, а?

— Уга, Бода, Очкан хүв мини хойрчн, оң-оңдан, —• гиҗ Манҗ толһаһан зэәлҗәнә. — Отельдан өвгнә келдгәр: «Көдлмш кедг күүнд җирһл хәәҗ, ухаһан салвлад керг уга, түүнә җирһлнь бий- ләнь, һартнь... Очка, олна көлсәр күч авад әврлхәс биш, һанцарн юмб? Зәрмдән модн сарсаһад, шуугад бәәхләнь, әмтн санна — мөңк гиҗ. Түүнә уңгнь үрҗ одсиг, бийнь удан торшгог, хуһ-ту- сад, үр-мәр болад кевтхинь, күн йир медҗәхш. Тер мет Очкан уң- гнь бас үмкрҗ одсн... Зәрм модн салькн, һалвын аюлд ац-бүчрә- сн хоосн үлдәд, теднь хамхрад, хуһрад, басл чигн үүлән эдлсн бийнь, торлцад, хуһрҗ өгл уга, улм күч авад, өөдән сунад, көк- рәд, дүңгәһәд оддгнь, уңгнь әвртә бат, күчтән темдг болҗана. Тиим батын уңгинь таслхар седсн хамг, бийнь шүдн уга үлдх, насан барх, уңган кудхнь ил. Очка эдн иҗләрн, бас тиигхнь лав- та, юңгад гихлә, олнла наадсн оңх оддг зөвтә. Олна күчн, зөрг, иткл гидг чилдм биш, Негнь уга болхла, ормднь хойр-һурвн шин һардг төләд, теднә уңг кезәчн тасрдм биш*.

— Иим Отельдан бәәдви! — гиһәд, Бода шагшрад, инәнә, — Очка туүг әәлһҗ авхар, тарахар седәд туусн... Ода бийнь зуһуд- җана гинә. Амха Отельдан хойриг тууврас ирхләнь зәәсң хот кел- һәд, наар гилһҗ. Амха ирҗ уга, Отельдан оч. Машаһар келүлч- кәд, инән гиҗ, элкм урсн гивә. Цә, әркинь ууһад, махинь идәд бәәсн бийнь, Очкаг басл мууднь орж. келвә гинә. Тернь шуд улан- явр болад, яахан олҗ ядад, басл түрҗ. Отельдан эс медсн болад, улм цаарлад: «Намаг чи үрәх, тарах болад йовулсн, биичн дала һазр үзәд, залусии сәәнләнь харһад, таньлдад, дала юм соңсҗ, медҗ ирүв. Нам тер тускарн чамд икәр ханҗанав гиҗ. Нег соньн тодл'сан келхәр, оньһад соңслч, Очка. Теегәр мис гүүҗ йовад, нилх кичг олҗ авч. Тернь нүдән нам ээһәд уга болна. Амндан зуу- һад авч ирәд, көкән көкүләд эңкрлнә. Удхш, кичг өсәд, зер-цоохр ирвск болад одна. Нег дәкж. ирвск гөрәс көөлдҗ-көөлдҗ, эс бэр-

203

гдхләнь, одак асрад, өсксн мипспг идхәр шииднә. Цаадкнь ме- дәд. яа.хв гпхлорп, зулад, модна ац-бүчр дамҗад, ораднь күрәд, дсер суудгчп. Ирвск дор ксвтдг чнгп: альдаран тер одх билә, өл- сәд бууҗ прх гнһәд. Күлонә, зуг мис чама гиһәд, буудг угачн. Болшго болхла, првск сурпа. «Чп мннн асрачм, намд ю чигн дасх- лач. зуг модн деегәр давшдгиг яһҗ эс дасхсмчи?» — гинә.

Мана теегт тппм првск бас харһна: күүнә күчәр, асрмҗар күн болҗ йовхан мартчкна. Теднә негнь чич, Очка зәәсң. Тиигчкәд, одак првск кевтә, мел идчкхәр седәд бәәдгичн келхм. Хәрнь, Оч­ка, эврән сәәнәр тодл, иҗлдән бас кел: олн-әмтн гидгчн мис биш, модн дсер һарчкад, тагчг суушго, һацхла, һанцхн мини бийм ча- маг негл сөөһпн дунд ноха кечкхв. Эс келвә гивзәч. Омган кеҗәх мал-геричн Отельдана тавн көвүн тавн үзгәр тарахла, ноха болл- го. яһначн? Хәрнь, чамаг ик хургт йовҗана гинә. Бичә манла аальлтн, биднчн ода оңдан болҗ одлавдн. Эврән мед, наадкстан кел...» х

... Съезд экләд уга. Ирсн улс энд-тенд, баг-багар хурад, онцлд- сн, басл чигн хүв тускан келҗ, күүрләд, хүүвләд бәәлднә. Хәлә- хнь, бурхн-шаҗнахн нег захинь авсн, 30 шаху гелңгүд, улан-улан лавшгударн олнас йилһрсн, хальмг улсин лам Балдна Чимд тол- һачта хурҗ. Тедүкн баячуд ниргсн, чаңһ-чаңһар инәлдсн, нег үлү Оңкра Бегаль Бадман Церн хойрин дун деер һарад, келәд керг уга. Тал дундаһур сурһульта хамгнь — эмчнр Хадылов, Ду­шан, Хар-Даван ахта баглрсн, бас хара биш гинә.

Санҗ Баянов һартан нег цаас бәрсн, багас багур одад, заага- снь кен ахинь эс йилһҗ чадхм биш, дуудҗ авад, теднләнь гүнгр гиһәд күүндчкәд, цаасндан темдг тәвәд оркна, дарунь йовҗ одна.

Негл баг үлдв — Тундутов нойна. Эн — ротмистр, Кавказск фронтас шишлң ирсн, цергә хувцндан күчр зокҗана: цевкәрәд, дала болен ачлврнь өрчднь гилв-далв гиһәд, шаадг, хадг, чавчдг хамган шавшулсн, цуһараснь йилһрәд бәәнә.

Үүнә өөрнь, Очра Номт зёрглсн, чилм хар костюмта, дуд ца- һан киилгтә, Петроградас ирснь, келлдән угаһар үзгднә. «Мини үнн дурго хойр үкмр, яһҗ эдниг медвә гихв? — болҗ Санҗ Бая­нов дотран бүтнә. — К.ен соңсхва? Яһад?» Хорнь энүнә буслдг болвчн, бийән хөрәд, эс медсн болад, җилһн сәәхн йовдларн жи- вәд, ирж. йовна.

— Аман манахс таттн, арат җивәд аашна,— гиһәд, Номт Очиров шуд ардан эргәд, Баянов тал зааһад, инәҗәнә. Терүгинь Санҗ Баянов соңсад оркв.

— Арат эн алдар эргәд бәәдг болхла, анд кетн, манахс, му нохаган... Җили гитн, үнүгән...

Бәәсн улс Очра Номтыг әврәд тоолдг болвчн, Баяновпн келсн тедү дүңгә төв төләд, мусг-мусг инәлдҗәнә, юңгад гихлә, Номтын йосн нернь одахн күртл Ноха бәәсиг цуһар меднә.

204

Номт цань уга уурлад, дегд хордхларн, шуд ноолда татҗана:

—* Байна Санҗ андн, балһс эргәд, арһта тоотын ардкинь до- лаһад, дарһиг дахад, дала юмнд күрхәр, маниг харшлх гиҗ саг- лад, нойн ма хойриг дуудл уга... Зуг бидн эн — күрч ирвдн! Яһна- чи, тегәд?

— Хуц, хуц, күн яс чигн хаяд өгх...

Санҗ Баянов цаарлад йовхар эргхләнь, Номт шүрүһәр арда- снь татад, хәрү эргүләд оркв.

— Соңс, җилһн андн!..

— Болҗана!.. Яһҗанта, бичкдүд кевтә? — гиһәд Тундутов хөрҗәнә. — Ичкевт, цаатн әмтн хәләлдҗәнә.

— Данзан Давидович, би ирдгм.. — Санҗ Баянов цаасан үзү- ләд чичрүлҗәнә. — Нег агчмин дунд наадкан хәләчкит...

Тернь авад умшн, хәрү өгчкв: — болҗана...

Удсн уга, дарунь съезд көдлмшән эклв. Энүг саак Криштафо- вич ахлҗана. Сегләтрт малын эмч Дулахна Нәдвд суңһгдв.

Криштафович эклц үгдән: «Цаг зуурин правительствд болн энүнә нег мөч — Әәдрхнә губернск комитетд ямр дүңгә итклтә- һән мана съезд үзүлҗ, ээҗ Әрәсәдән үнн седкләсн, үнн чикәр цер- глхән медүлх зөвтә. Терүн деерән мана съезд көдлмшч болн салдс улсин Әәдрхнә Советд болн балһсна пролетариатын революционн ноолданд ямр чигн дөң-дамҗг күргх зөв уга», — гиҗәнә.

«Чик!.. Тиим!.. Лавта!». — гилдәд хәәкрлдсн энд-тендәс доң- һдад, ниргүләд альх ташлһнд даргдад бәәнә.

Генткн Тундутов нойн босад, «зогстн, болҗ» гисәр һаран өр- гәд докъялн Криштафович тал хәләһәд:

— Борис Эммануилович, — гиҗәнә, — тана зергәс...

Терүнднь «зерг» гиснь таасгдсн уга, арниҗ одв. Зуг тиигсән бас бардмнх санан уга, тегәд, мусхлзсн болад инәмсклчкәд:

— Келтн, нойн, соңсҗанав таниг, — гинә.

Тундутов «ханҗанав» гисәр гекчкәд, хоолан ясад эклҗәнә: —• Генерал Криштафовичин келснь мел чик. Эңкр ээҗ Әрәсәдән итклтә кевәр церглх кергтә. Би съездин көдлмшт эрк биш орлц- хин төлә, зәрмнь үктлән намас нууһад, бичә медтхә, бичә иртхә гиһәд бәәсн бийнь, шуд һацанднь ирсм эн!..

Кесг күн альх ташад, — чик!.. зөвтә!.. — гиһәд, хәәкрлдҗәнә. Данзн Тундутов теднд «ханҗанав» гисәр гекәд цаарлҗана, — Тегәд би турецк фронтас, намла хамдан Әрәсәһән харсҗ, хортнла ноолдҗ йовх салдсмудас таднд халун менд авч ирүв.

Хурсн улс нйргүләд альх ташҗана. Нам Санҗ Баянов бас хара сууҗахш, чацһар эс болвчн хойр альхан харһулад, авад бәә- нә. Тундутов ода «болҗ> гиҗ докъя өгчәхш, кехән кечкүв гисәр, маасхлзад бәәнә. Альх ташдг зогсв, тиигхләнь нойн цааранднь келҗәнә:

— Цаг зуурин правительств дөңнҗәхмн гиснь бас орта. Болв дегд икәр шүлтәд, дегд хатрлдад, түүгәр эркн төрән келдәд, гүүл-

205

дәд бәәхм биш гнхәр. һолд нәәләд, темәһән алдҗ гидг юмн һарад одвза, хәләтн. Цаг зуур гисн — цаг зуур. Цагнь ирхлә, цавинь чигн кеҗ болҗана. Тср учрар мини келхм эн. Урдк, кесг зууһад җилмүдин туршар батрад, күн болһнд шицгрәд, цусн-махнь болен днг-дараг һолад, нег үлү, соляд мел тус уга. Цаһан хаанас, түүнә йоснас давхнь, хәәгдхнь, манд йир уга гихәр!..

Хург толһалҗах Криштафовичин ар нурһнднь суусн Санҗ Баянов генткн уралан өкәс гиһәд, өмнкиннь чикнд дала юм келәд бәәнә. Цаадкнь зогсл уга гекәд, заагарнь ю-бис бас келнә, зөв өг- чәхнь ил. Тегәд, Баянов босад, арһул живәд, чемшәд һарч одв.

Удсн уга, Санҗ Баяновин һарсн ормар хойр күн орҗ ирн, уг­он шннкн төгскәд, бууҗ йовх Тундутовиг тосҗана.

—■ Нойна зергәс, таниг бидн бәрх зөвтә болжанавидн...

— Юн?!. Бәрхәр гини? — нойн шуд чочн тусчкад, ууртан бү- тәд, мел дор ормдан хар күрңтҗ одв. Хойр нүднь һал асад, үзг- үзгд очн, һал цацгдн гисн болад бәәнә. — Келтн, кишва нохас, кен тадниг илгәвә?

— Цаг зуурин губернск күцәгч комитет... — гиж негнь арһул келҗәнә. — Ордер эн...

— Тадн соңсҗанта? Юн болҗахинь үзжәнтә, а? — болҗ Тун- дутов олн тал эргәд, хойр һаран өмнән телҗәнә.

— Буру!.. Хаҗһр!.. Яһҗахмб?! Юн болҗахмб?! — гилдәд үзг болһнас хәәкрлдәд, зәрмснь халурхад бослдҗ йовна. Криштафо- вич урдаснь бел кесн хоңх чигн җиңнүлнә, стол чигн цокна, болв әмтн улм шуугхас биш, номһрҗахш.

Түүгинь үзҗәх Тундутов улм үнән икдүлх саната, тегәд чаш- кан суһлад доран хаяд, пистулян һарһад/чавгинь татад буулһад, хаҗ чигн болхм билә гиҗәхнь ил, хойр залуһин негнд өгчәнә. Да- рунь, сәәхн кевәр сармтлсн, эңүгәрн күчр бахтдгнь әмтнд темдгтә, болд ханҗалан тач авад, һурв амндан күргчкәд, бас өгв.

— Болвчн, — Тундутов хоолан ясад, президиум тал нерәдәд келҗәнә, — олна сә хәәһәд, теднә бәәдл ясрулх саната съездд ирсн, ээҗ Әрәсәни төлә әмән әрвлл уга ноолдҗах, фронтас йовсн дәәч офицериг бәрнә гидг... ар эргәд, арһан хәәлдәд бәәдг тоотд ухан болхас биш намд йир медгдҗәхш.—Бәрхәр ирсн хойр талэр- гәд, — хааран йовхинь келтн! — гиһәд, хойр һаран ардан үүрәд, һарад одна.

* * *

Очра Номт ормасн босна. Үг сурҗахш, невчк уралан һарн, келҗәнә: — Манахс, — гиҗәнә, хойр талан хәләһәд, ээмән хуль- иҗана, — ода энтн юн болж.ана? Яһҗана гихв? Кемр Тундутов нойна бийинь, фронтас ирсн дәәч офицериг, тоомсрта гисн хальм- гудын негиг, бийәснь чигн эмәл уга, манас чигн ичл уга, авч одад дүрчкнә гидг, намд хүвдән йир медгдҗәхш. Түүг тиигҗәх улс, маншңгинь яах гиҗәнтә? Көлимдн һазрт күргхйи? Тиим болсар, 206

манахс, нег мөсләд, зөрх кергтә, бурушах, Терүгәрн бидн һанцхн Тундутов нойнг биш, бийән, хар әмән, күн болһн харсн гиҗәнә- вдн. Эсклә мацһдур кенлә, юи болхинь, яахинь меддг арһ уга. Те- гәд минн келхәр бәәхм, манахс, ним — мана хәәртә Данзан Да- видовичиг авч ирәд, минь энд, ормднь, эс суулһтл, съездиг шуд зогсахм!..

«Чнк!.. Тиикм!.. Авч иртхә!.. — гилдәд, ор дарад хәәкрлдәд, ннргүләд альх ташсн, көндә ик залар хәңкнәд бәәнә. — Уга болт- ха эн хургнь! Хәрлдхм!..»

Криштафович йосар сүрднә: «Мел дард гилдәд цуһар босад, хәрлдәд йовж, одхлань, юуһан авхв эн зерлг азиатмудас? Зуг ашнь намаг ирж, цокхнь алдг уга, — гиҗ толһаднь гүүдгләд, дот- рнь киит дөргнә. Үкс цаас татҗ авад, түүрмин ахлачд бичҗәнә. — Тундутов нойиг шулуһар сулдхад, эндү һарч гитн, гемән суртн. Съезд чилхлә, яахнь медгдәд бәәх» гиһәд йовулад оркна.

Удсн уга, урдк кевәрн гилв-далв гиен Тундутов орад ирв. Цу- һар босад, альх ташҗана. Тернь барун һаран өргәд, «медүв, хан- җанав» гисәр дайлад, ормдан одад суув. Съезд көдлмшән йосндан эклв. Болв урдк йос магтсн, өдгә бәәдл һолсн үгмүд дәкҗ кен чи- гн келҗәхш, күүндвр шуд хальмг төрмүдәр һарчана. Чиңнәд бәә- хнь, хәрнь, хамх туссн хаана йосна политикәс харалта юмн уга бәәсн болна.

Хальмг улсин ик лам Балдна Чимд үг авсн адһм угаһар бо­сад, лавшган ясад, күчр санамр кевәр өөдән һарч йовна.

— Муха җоорч йовхмб? — гиһәд негнь келәд оркв.

— Ламин зергәс, хомба-җомба гиһәд эс эклхнь, — гиҗ бас негнь бодҗана.

Тер хоорнд лам трибун деер һарчксн, юн гидг улс хурсн бәә- нә гисәр, цугинь эргүләд шинҗлсн болҗаһад: — Чиңнәд бәәхнь,— гиһәд эклҗәнә, — цуһар чигн хаана йос муулх, хамг хаҗһр-дутуг кевтнь терүнд даалһх саната. Миниһәр болхла, хәәмсм, харачнь хамхрсн хаана йосиг юуһинь ода келхв. Ки, үрәсн цаг харм. Дав­ен хуриг занч авч көөлддг уга гидг. Түүнә орчд эврәннь керг-тө- рән, эрк биш кех, күцәх тоотан диглҗ, эндркән, маңһдуркан йил- һҗ авсн туста болх гиҗ санҗанав. Таднасн, хәәмсм, негл юм сур- хар. Арһта болҗ, таңһч толһалх, залх кергт, большевик дахсн, буда хутхдг, зад татдг, әмтнә толһа эргүлдг тоотыг бичә шидр- дултн гихәр. Теднтн эрлг, шулмин элчнр гидг тер. һәәд цуһар одтха! Шуд нег дууһар, ардан хәләл уга хамгдад, үндс уга одт- ха! — гиһәд Балдна Чимд альх ташад хараһад, доран һурв нуль- ми, көләрн деерәснь тавшад, келсн хамган күцтхә гиҗәхин темдг гиҗ узүлҗәнә. Минь иим авцта күр цааранднь чигн һарв. Көдлм- шч улс, нег үлү баһчуд, кехән кеһәд, төвкнүн бәәлдл уга, кишкә- рәд, эзнәһәр чигн боллго, йоснаһар чигн боллго, аюдан очацхана: хар мөртә, му заята элмрмүд гиҗ, йир мууднь орҗ келцхәв. Тед- нәс, көдлмшч улсас, күн энд бәәхш, ю келхнь эднә дурн, ичҗәхш.

207

Тегәд зурһан хонгт хәәкрлдснә хөөн съезд көдлмшән төгсәв Цуһар чнгн икл юм ксчксн улс болад, түрүн Хальмг правитель­ств бүрдәлһнд орлцсн ик ачта, тустад бийсән тоолсн, келхм биш, Зуг негл күн күчр һундлта, болв терүгән әмтнәс нуухар басл чигн сеңклзнә. Эннь — Санж, Баянов. Санснь — мел эврә, өөрхн, иткл- тә улсас правительств бүрдәһәд, цугинь һартан авхар седснь болҗ өгсн уга. Тундутов, Очра Номт эдн бас дала юмнд күрсн уга. <Му I нөкднр — хоорндан» гидг үлгүр үннән үзүлснь тер.

Ашинь хәләхлә, хальмгуд хувалдҗ авчкад, нег-негән өөд өн- дәлһл уга, муулад, цокад кевтхлә, эс медгчәр хоорнднь һал тә- еәд. терүгинь улм шатаҗ өгәд бәәсн Криштафовичин мөрнь гүүж. Шин бүрдсн правительствиг — Хальмг улс заллһна ЦИК-иг эн һардх болв. Зуг член болҗ, тегәд хальмгуд Данзн Тундутов, Түм- нә Төмр — нойдуд, зәәсң Шоңхра Бадм-Ара, Санж. Баянов ахта суңһгдв.

Съезд шиидсн төрмүдин һоллгчнь — нутг, әәмгүдиг асрачнр залдгиг уурулад, һазр болһнур күцәгч комитет гиж. Цаг зуура правительствин мөч үүдәх керг болв. Зуг олн кевәрн күчр түрҗәх, дөрвн җилдән туршул болҗах дәәнә көлд тедн цань угаһар дан- дҗ, үүлән йосар үзҗәх йовдл, зурһан хонгт хәәкрлдсн улсин үг- днь чигн, зута теднә съездин диг ашлгч цааснд чигн мел орсн уга.

Хот-хоолын туск төрмүдт съезд йир ик оньг тусхав. Тиигхләрн әмтн му. бәәнә, эдл-уушар түрҗәнә гисн юмн уга. Дәәг цааран- днь улм өргҗүлҗ, диилвр бәрн-бәртлән зогсашго саната. Цаг зуурин правительств йир ик хот-хол керглҗәдгчн. Тер учрар эн төр шин суңһгдсн ЦИК-ин болн нутга, әәмгә күцәгч комитетмү- дин һол кергнь болҗ, эрк биш күцәгдх зөвтәҗн.

Эгл әмтн, эңгин улс үкснь, тарснь тешкәдҗәх, яахан олҗ яд- җах баячудт юмб? Эдн кергтә йосан дөңнсн, йосан-яман болм дүңгәрнь зөвчлҗ, хоорндан хувалцад, съездән сәәнәр кесн улс болад, көөрлдәд нер уга. Тегәд бурхн багшин ик зургта шар туг делскәд, балһсна цутхлң орҗ, йосна һазрт итклән медүлхәр эдн һарад йовна.

Зуурнь, нег уульнцар, генткн талдан дала улс хурсн һарч ир- әд, көндлңләд өмннь зогсна. Улан тугнь чигн урмдта кевәр деле­но. Оларн өргәд авсн «Марсельезнь» чигн күңкнәд бәәнә. Ик-ик үзгәр бичсн дуудврмуднь чигн земгә тодрха дарсалдна. «Цуг орн- нутгудын пролетармуд, негдцхәтн!», «Хаана генерал Криштафовнч хальмгудыг дөөглҗ ханад угавт?», «Зөвиннь төлә, үүрмүд, зөрәд ноолдхм!» — гиж. теднь дуудна.

Съездихн тулад зогсв. Эргәд һардг арһ уга, хәрү эргхлә ич- кевт.

— Эннь ода юн болҗахмб? —гиҗ Криштафович алмацад, яа­хан олж. ядад, ормана.

— Одак мини келдг шулмс эдн, — болҗ ламин зергәс өогәш өмнән заажана, — кү амрах улс биш... ^{р р}

208

Хәләхнь — мел баһчуд, нурһлҗ хальмг сурһульчнр, хара биш заагтнь көдлмшчнр чнгн йовна. Альдас, кен авч ирснь медгдсн уга, бочкнг көмләд тәвси болла, Һәрә һәрәдәд, деернь һарад одв. Картузан тач авад, һартан нуһлад бәрәд, өөдән өргәд, келҗәнә:

— Хальмгин съезд сәәнәр төгсвә гиснь — худл, угатя улст кергтә нег чигн төр хаһлсн уга. һазр, ус эдлхин туск, мал-гер өсгх, түрү бәәдл оңдарулх гисн төрмүдәр нам күүндвр һарсн уга. Тегәд ю күүндәд бәәсмт, зергүд? Кенә сә хәәлдәд, яахар күүрләд бәәсмб? Эдн, — гнһәд һәрә съездд орлцсн улс тал заажана, — иос булалдад, нег-негән муутхад, хоорндан иләр чигн, далдар чигн кемклд>к-кемклдҗ, ода икл керг күцәсн, эркн төрмүд хаһлсн юмс кевтә, әмтнә толһа эргүлҗ йовхнь эн.

һәрәг үтән төгскәд буухла, бочк деер нег күүкн һарад ирв. Дел- сҗәсн улан туг тал хәлән, эргндән харвад, әмтн деер-деерән мел немәд ирәд бәәхинь, хурсн улс улм өсәд бәәхинь үзҗ, земгә байр- лад:

— Үүрмүд! — гиһәд, хәәкрәд оркснь җиңнәд одв. — Цаг зуу- рихн цаһан хаана йоснас деер гиснд төрүц бичә итктн. Худл. Кен негнәсн йилһрх юмн уга. Эврән хәләлт. Ухаллт. Әәдрхнә гувр генерал Соколовскиг һарһад, нам бәрәд кениг тегәд ормднь тә- вҗ? Хазг генерал Бирюковиг. Эн кенд церглҗ йовла? Кен энүгәр генерал келә? Хальмгудын төриг болхла, эн, тадн дунд талтадҗ йовх генерал Криштафович һартан бәрә. Эн альк чигн йоснд таа- ста генерал 'болҗахла, тегәд, ямаран йилһвр тер хойр йосна хоо- рнд бәәх гиҗәнәт? Көдлмшч болн салдс улсин депутатнрин Әәдр- хнә совет цугимдн зөвиннь төлә ноолдх кергт зергләһән батлад, зөртн! — гиҗәнә. — Әәҗ, эмәхән уга кетн! Манла — цуг Әрәсә!..

Зәрмнь, үнн зүркнәснь һарчах күүкнә үгмүдиг соңсад, цань угаһар таасҗахла, зәрмнь, Криштафович эднә иҗлнь, уурлад, хорнь буслҗахиь лавта. Эднә кесгнь — цааранднь яахинь, юн болхинь яһҗ медхв? — гиҗ саглсн, эртәс әмән авад һархар седҗ, захлад, заагрлдҗ йовна. Немәд ирҗәх улс болхла, — күүкн чик келҗәнә! — гилдсн, улм уралан шурһна.

Олн дотр вахмистр Петерсон зогсҗана. Сөрсәһәд бәәдг сахлнь шуд унҗсн, дардаһад бәәдг ээмнь хурагдсн, бийнь агчад, баһрсн болҗ. Жандарм хувцан тәәлсн, ям-юман уга кеһәд хайсн, чаш- кан шуд орн дораһар шурһулсн болвчн, урдк авган алдад уга:

«Эх, Подосинникова, чамаг иимичинь медсн болну! — гиҗ ара- лдад, хойр нудрман шүүсн дусмар атхна. — Шоңшичкәд, әәсн- үргсн болад, кен листовке наасинь үзсн, медсн чигн угав гиһәд, һолан цокад бәәхләнь, би, көгшн доск, иткәд, көөчксн... Ода яма­ран?! Зуг арһ уга!...»

Вахмистрин хойр халхарнь халун нульмсн һооҗад, амарнь орад, һашун, давста амтарн энүг алңтрулна:

— Хорн дам бәәҗлм! — гиҗ доран нульмад, киртәвр бор аль- чур хавтхасн татҗ авад, нүдән, чирәһән арчад, урдк кевәрн сах- 14. Бембеев она

лыннь хойр үзүрпг селгәдэр мошкад, зааград һарч йовна. Бас иег ардан эргәд, һундсар келнә: «Арһ угач, вахмистр. Хойр һарпчн ээмәрнь тәәрәд авчксн мет, моһдш!»

* * *

Үд земгә кецәҗ одсн бийнь, һаза халун номһрад уга. Гер до- тр талдан — харңһувр болчкад, сервцр: терз болһнан ю-күүһәр таг бөгләд, нарна герл тусхинь уурулчксна аш. Нам батхн чигн уга.

Хойр көвүһән унтулчкад, Хохал экдән шимлдҗ келнә:

— Аака, та бас кевтхнтә, невчк амртн...

— Нам гиһич, — болад Өлзә хойр ачиннь көлд багтад, кевтҗ йовна, — чи бничн бас кевтхнчн...

— Би, аак, һаза һарнав, сүүдрлнәв, — гиһәд Хохал арһул бе- шт күрәд, кердг деер орксн газетән авад, җивәд һарад одв.

Герин сүүдрт, шора деер һәәвһә юмн: җөөлн болчкад серүн. Бичкнә цаган санад, мусхлзна. Хойр көлән элснд чикәд, таварлад сун, кесг нуһлсн «Правда» газет һарһад умшҗана: «1917 жилин апрелин 7. Апрельские тезисы В. И. Ленина». Болв цааранднь де- гд оньглад, нүдәрн гүүлгәд умшад бәәнә. Зуг нег ормд торҗахнь ил, хәрү эргэд, бас чигн давтҗана, нам бийнь бийләһән күүндәд прнә: — Дэн, — гиҗәнә, — Цаг зуурин правительствин кемд чигн империалистическ кевәрн үлдҗэнә. Түүнәс һарч, демократическ төвкнү күцхин кергт, капиталыг эс хольвлхла болшго, тер учрар дә зогсахин төлә, социалистическ революц диилхиг теткх кергтә... Тиим болсар «Цаг зуурин правительствд ямр чигн дөң бичә күрг- тн! Цуг йосиг Советмүдт!»¹ — гиҗ Ленин дуудҗана. Тегәд, үүнәс тодрха цәәлһвр, чик заавр альдас күләхв? Кен өгдмб нань?..

Хохал урдк кевәрн сууна: көлнь серүн шорад амрад бәәнә. Толһаднь тоолврмуд биг-биг гиһәд, негнь негән сольна: «Чнк! Юн тегәд сольгдва? Хаана эклсн дән ода чигн бола. Харчудын дуту-дунд саак кевәрн. Эзн, революции түрүн өдрмүдт сүрдҗ бн- ший, зуг дөрвн-тавн хонгт бултчкад, дала күн әәх юмн уга болх- ла. һарч ирәд, өмнкәсн үлүһәр даҗрдг болва. Нутг, әәмгәр ахл- жасн улс ормдан, зуг нернь сольгдва...»

— Генткн,— «Хохал, менд! Орҗ болхий?» — гисн болад одв. Хәләхлә, хашан амнд марзаһад инәсн һәрә зогсҗана.

— Болхий гисн юн үгви? — гиҗ Хохал өсрәд босад, Һәрә тал гуүһәд, хашад орулҗ авб. Доран эн хойр таш-ваш теврлдҗәнә.

— Хохал, болҗла, — гиҗ һәрә инәнә, — бийим алвчла.. Унда- сад үкҗ йовнав, уух нег юм өгич...

— Уух?. Киитн цә бәәнә, чигән...

Удсн уга, һәрә Хохал хойр сүүдрт суусн, земгә гидгәр күүрл- җәнә: нурһлҗ мел салгин тускар, тер алдар эрглдҗәнә. Һәрэ үүриннь ээминь цокад оркв:

— Тас мартҗв. Чамд халун менд авч ирүв, — гиҗәнә.

210

— Аа, Иван Михайлович, Элдәшк эдн болхугов. Яһҗана?

— Тедн яах бнлә? Көдләд бәәнә. Үнон залус меднә. Мендичн шуд халун-бүләнәр балһснас авч ирүв.

— Балһснас?

— Катя Подосинникова гиһәд таньдвчи?

— Таньна, — гиҗ дегд эс керглсәр Хохал келҗәнә, — ямаран бнйнь бәәнә?

һәрә эркәһән үзүлнә: — Әвр!.. Бидн хойр митингд үг келәд...

— Юунд?..

Тегәд һәрә бод-бод гиһәд, көгшн эцкнь хуучрхсн учрар Хальмг Базр тал хәрсән, хальмгудын съездин тускар, көдлмшч, салдс улснн Әәдрхнә Совет ямр күч авч йовхинь, тенд Катяла харһсан, хальмг баһчуд нүдн ирмтл цуглрад, әвртә гидг демонстрац болен күртл келҗәнә.

— Би, Хохал, көдлмшәсн һарад, хәрх санатав, — гиҗ келәд һәрә үр талан хәләҗәнә, — эцкм му, баран болх кергтә, өөрнь бәәх. Дәкәд Совдеп кергтәч гинә, хальмгудла залһлда бәрхд тү- рәд бәәдгчн. Ода яһҗ Иван Михайловичәс салхан медҗәхшв, тү- дү дүңгә иҗлдәд, күчр кевәр нег-негән меддг болад...

— Йовх кергтә, алькинь ахлулхан хәлә, зөвчл... Иван Михай­лович эднд намас эркн менд кел. Би бас удхң угав энд... Аакм зөв өгхш, эсклә һурвлаһинь авад, салг орх биләв. Залус, үүрмүд угаһар эн аһарчн аһар болҗ медгдхш, дәкәд көдлмш уга хара суу- на гидг...

— Чи тегәд юңгад хара сууначи? — һәрә шүрүлксн болад одв. — Чи зуг көдлмшч улсла, заһсчнрла үүрлхәс биш, талдан хальмгудыг теегин гиһәд һолҗахмбчи? Амха Отельдан хойриг авхнчн. Өөрк газетдән йовсиг теднд умшҗ, цәәлһҗ эс өгхлә, кен кех гиһәд? Би бас чигн газетмүд авч ирүв, соньн... Ээ, мел мартҗв. Тер мини хошт белг йовна, һарһад авчк. Асхлад, хойр өвгиг, бас чигн әмт дуудад, невчк күүндий.

— Нә, герүр ор, — гиҗ Хохал хуухан мааҗна, — һаза мел суухар ирсн бишч.

Үүдн арһул секгдәд одхла, унтсн-серүн хойрин заагар бәәсн Өлзә өсрәд боев: — Хохал, чивчи?

— Бив, — Хохал инәмскләд, нег терзин хаацинь авад оркхла, гер гегэрэд одв. — Цаатн асхн болен...

— Арһул кел, серүлнәч.

— һәрә, ор нааран, су.

— Ор гини? Кениг? — гиһәд Өлзә өндәһәд, альчуран ясҗана.

— Мини үр, салгас гиич ирвэ.

— Әә, — Өлзә босад, һарч йовна, — сууҗатн, би цэ нерчкнэв.

— Аака, элэдэр нертн, — гиж. Хохал келҗәнә, — тавн-зурһан медэтнр дуудхм. Цаатн һәрә заһс авч ирснэс бас керчтн.

Дарунь бичкн көвүнь — Бадм серәд, ээҗән хәәҗәхнь лавта, шугшҗана. Дүүһиннь дууһар ахнь Ваня-Маца босад күрч ирв.

211

— Оо, көвүдм, бааҗадан хойр ботхн эднтн, — гиһәд, Хохал бпчкнән теврәд, эләдиннь толһа иләд, көтләд, Һәрә тал өөрдҗ йовна. — Мә, һәрә ах, кенинь авнач? — Бадм одшгоһар эцк та- лан шухпҗ одв. — Уга, бааҗань бичкн көвүһән өгшгов. Мә, По­ра ах, Ваня-Мацаг ав...

һәрә көвүг авад, өвр деерән өргәд суулһв, толһаһинь хойр- 1.урв плод, хавтхасн һарһад, балта бәрүлҗәнә.

— Нсрнчн кемб?

— Баня-Маца.

— Тегәд кен болҗахмч, хальмг, аль орс?

— Хальмг оршв.

— Аа, хальмг орш, — гиҗ һәрә маасхлзад, толһаһарн гекнә, — нам гпһич... Хөвтә көвүн, һанцарн хойр келн-әмтнә нер зүүдг...

— Аака, һәрә бидн хойр йовад, Амха эднд келчкәд ирнәвдн- нәпп? — Хохал эк талан хәләнә.

— Эн хойраг авад йовхнч, — Өлзә хойр ачан заана — эсклә юм келһшго эднчн...

Бичкн Бадмиг Хохал теврсн, һәрә Ваня-Мацаг һартаснь көт- лсн, уульнцар йовлдад одв. Өлзә арднь цәәһән болһад, заһс кер- чәд, тоста шүүрмг бел кечкв. «Хавчсан һарһхм кевтә, — гиҗ сан- җана, — хара гиич биш, аҗглхнь. Көвүнә иим эркн үүрнь болдг өңгтә... Кен болвчн, негл герүр ирсн хөөнь — гиич. Гиичиг тоох зөвтә. Хотын сәәг күүнд өг, хувцна сәәг эврән өмс гисн, наадна үг бишлм. Тиигхлә, юугинь әрвлхв? — Өлзә авдрин ардас татад дөрвнә әрк һарһад авад ирнә. — Көвүд уушго, медәтнр дууднав гивш. Теднд невчкн хальмг әрк уухла, туслхас биш, тушаһан ха- льдашго, хәрнь цуснь халх...»

Өвгд ирлдәд, токарад суулдад, хот экләд уутл, ора болҗ одв. Тегәд шамд һал орулсн бийнь, тоснь баһдсар һолң-һолң гиһәд, әрә юмн үзгднә. Болвчн медәтнр авган алдҗахш. Иөрәлән тәвл- дәд, үг-күүрән чигн татҗ бәәхш, цәәһән чигн, әркән чигн эвинь олад эдләд, сәәхн суулдна.

— Намд, манахс, йир медгдхш, —гиҗ Булһашин авһ өвгн келҗәнә, — цаһан хан угаһар, цааран-нааран гих зәрлг угаһар бәәнә гидг хә-виз. Кен орн-нутг, олн-әмт залхмб? Күн болһн аю- дан, сансарн бәәҗ болшголм. Адг-ядхдан бичкн әртүлд бас ахлх күн керглгддмн, тегәд Әрәсәг яһҗ, кен чидҗ эзлхмб? Девл захта, күн ахта гиҗ кезәнә келчксн үглм.

— Эн үлгүриг талданар чигн тәәлҗ болхмн, — гиһәд, Амха өөрән суусн Отельдан тал хәләҗәнә, — тиим эсий? Болв сән ке- вәр, чикәр, медгдм тодрха кевәр көвүд энүг цәәлһх. Һәрә кел...

— Зөв гихләтн', көгшә, — һәрә гекәд оркв, — келҗ болҗа- на, — Чик, ямр чигн йосн толһач уга бәәҗ чадшго. Зуг хан уга- һар Әрәсә үрх, тарх гисн мел хаҗһр, хан, нойн, зәәсң бәәҗ гнхлә, угатя улсин зовлң чилшго юмн. Түүг көгшәс медх кергтә.

212

— Хааг биди көөчксн, хамг юмиг биди эврсән медҗ, залҗ эс бәәнивдн ода? — гпҗ Маптхр сопьмсҗана.

— Хааг ширәһәснь авад шивдг болвчн, түүиә үлдлнь кү амра- шго, генералмуд, нойдуд, зәәсцгүд, баячуд, — һәрә хурһ дарҗа- на, —- ямтнрнь ямаран? Цуһарн орс, хальмг уга, маңһд, хасг, эрмэль уга, эс негдхлә, чидлән эс хамцулхла, юмн болҗ өгшго. Терүн деер сон көтлврч кергтә. Тиим күн манд бәәнә — Ленин багш. Эн әвртә ухата, сурһульта, күцкл күн. Үүнә бүрдәсн парть, үүг дахсн улс — большевикүд гиһәд, үүнә төлә, көдлмшч харчу- дын, угатьнрин төлә, теднә сә хәәҗ, йоснла ноолдад, харсҗ йовна. Маншнднь яһҗ нөкд болхиг, мана зовлң-түрүг яһҗ гиигрүлхиг Ленин багшас давуһар меддг күн һазр деер нань уга.

Үүдн тал суусн Боһнь өвгн хойр альхан харһулад, намчлад бәрсн: — Аа, хәәрхн, — гиҗ зальврҗана, — тер Ленин багш гид- гтн, хәәрхн, бурхн багшин гегәнәс тату күн биш кевтәлә. Тиим теңгр өгсн чидвртә, тиим ухата, серлтә эс болхла, хаана өмнәс зөрҗ, олн-әмт ардан көтлҗ, дахулна гидг...

— Көгшә, — гиҗ һәрә маасхлзҗана, — Ленин багшин ухань чпгн, чидвркь чигн бурхн багшинәс хол даву, юңгад гихлә, бурхн уга бәәнә гиснь — худл...

һәрән келсиг өвгд оньһҗ соңсад, нам зәрм-зәрмдән зөв гисәр гекәд, эсклә алң болад, өврәд, шагшрлдҗасн болхла, бурхна туск күр һархла, шуд доран оңдарҗ одцхав. Амха Отельдан хойр ә уга, тагчг. «Бурхн, әмтнә серлд төрхәс биш, уга... Ленин бурхн- шаҗнд тас иткхш... Гелңгүд әмт мекләд, тедниг баячуд даж.рхд нөкд болна...» — гисн тоот зәрминнь седкллә ирлцл уга, зәрминь нам йосар үргәв. Эн бурхн-номан геесн, аюдан йовх шулмсин үг соңсад, чилшго нүл һарһҗ, дала килнц авч бәәдм болвзат? Аа, хәәрхн, бурхн зөрц иим шүүвр кеҗ, кен, ямр болдгинь, итклтә аль иткл угаһинь сөрҗәдм болвза?

Өвгдин толһад ямаран тоолвр авр-авр гиҗ эдниг зоваҗахинь, һәрә медә бәәнә. Түрүләд, цань уга гидгәр оньһҗ, соньмсҗ соңс- җасн улс мел талдан болад, сүрдхин нааһар бәәхинь бас үзә бәәнә.

— Шидр Хамба лам бийнь келсәр болхла, — Булһашин авһ күрги талан хәләҗәнә, дөң хәәҗәнә, — большевик гисн улс шулм, эрлгин элчнр чигн...

Хохал инәҗәнә: — Та яһҗамхта? Би, тегәд, шулм-эрлгин элч болҗахмб? Хамба л'$м ямр үннчинь Амхаһас сурлт. Мел ил юмнд Амхаг бэрҗ өгәд, Очкаг татад... Бурхн бәәхлә, тер тиигәд бәәх бәәсний?

— Әрлһә, юн гинә? — гиҗ тедүкнәс Өлзә көвүһән хөрҗәнә. — Нүл...

— Кввүд чик келҗәнә. — Амха Отельдан тал зааҗана, — би- дн хойр эврсән тер тоотыг йилһәд, медәд ирвшвдн.

— Бурхн бәәдг болхла, күүнлә тер залһлдата болхла, үүлән бидн хойр эдләд, даарад, көрәд йовх били? — Отельдан наадкса-

213

сн суржана. — Тадн чигн талданар бәәх биләт, а? Хамба эдниг цугинь хулдад авчксн Очка ямр бәәнә? Чи ямр бәәнәч? — болад Отельдан Булһашин авһпг арһул түлкв. — Очка цаатн цекә бол- һнпг хадад, малдан дала өвс бслдәд бәәхлә, чи нег үкртән &гх боо- дг өвс альдас авхан олҗ ядад, ацһлзад бәәнәч. Бурхн түүг үздг угави? — Очка болснасп наараи хадлһан кеһә Һазран манд өгх- мб? — гпж, Мантхр кацкшлжапа. — Хавтхан дслгжә...

—Очкаһас бпш, цаатн Түмнә нойнас хошудахн хадлһинь бу- лаҗ авсн, хам хадҗадгчн. — һәрә өвгдиг «яһдгчн?» гисәр ажгл- на, теднь тагчг. — Нутг ксвәрн цуглрад, олна хург кеҗ. Тегәд хаана йосна цагт хаҗһрар эзн болад, күч үзүләд авсн хадлһна һазрмудан — Шамбай эргндкиг кевәрнь —түүгән хадхас биш, оңдан һазр тал өлкәдәд, мана гиһәд гүүдгән мартцхатн гиҗ.

— Тегәд Түмнәхн зөвшәрҗий? — болҗ Булһашин авһ сурв.

— Яахм бәәсмб тедн нань? — һәрә инәмсклнә, — бурхнас чнгн, түмнәхнәс чигн эс әәхлә, тер болҗана.

— Бндн, көгшәс, маңһдур бас хург хурахм, — гиҗ Хохал келв.

«Хурах кергтә!.. Хурахм!..» — гилдәд, өвгд бослдад, герүрн үр- вцхәв.

* * *

Эргүшкин Луузң, әәмгин күцәгч комитетин ахлач, парвляна мо­ды герин кирлцән деер зогссн, бәәдлнь — нарн уга өдр мет. Чи- рәнь өңгән гееһәд, күмсгнь буугдад, маңсиһәд бәәнә. Маңһарлад үкн гиҗәхнь ил, толһань луг-луг гиһәд, хойр әңгрхин нааһар, басл муульта кевәр зоваҗана. «Ода яһдмб? Кенәг ордмб? — гиҗ хойр талан Луузң хулмлзад, селәг үзүрәснь дигләд, тоолад-томжад бәәнә. — Негл шаазң дарад орксн болну, ях-ях, шуд нар үзсн болх биләв. Зогс, зогс, медәтнр эсий?.. Амха бас медәтән тоод орхмб? Яахм билә, му цага тәв һарчксн залу?., һәәд одхн яһна, юуһар төр кеҗәснчн энви? Хәрнь иим эрт патьрлж, йовхинь үзсән мөр-кишг гихнч!.. Дах эдниг шулуһар, хоосн һарх угач!..»

Нам тер тоолвртан сергсн болад, Луузң урдаснь бууһад, ме- дәтнриг тосад, амдж, йовна.

— Оо, Эргүшкин Луузңтн эврән, ик бийәрн, маниг тосад, күчр кевәр күндлж, эркн һольшган үзүлҗәнә, — гиҗ соңсхад, Отельдан наадкстан келҗәнә.

— Хара күн биш гидг тер! Хаана йоснд чигн таасгддг, хааг угаһар чигн эс дутдг, — болҗ Амха йовулҗ өгчәнә. — Хааран хайвчн, мис кевтә, мел дөрвн көл деерән, эн кирлцәһәс бууҗ эс өгдг...

— Амха, аман татхла яһна, — гиж, келәд, Луузң хар күрңтәд одв.

— Аман татхас, ахлачин зергәс, бидн тан тал, — болҗ Амха өмнәснь картузан өргәд, өкәс гиһәд оркв, — әәмгин хург хуратха гих неквртә йовнавдн.

—• Амха, арһулд, — гиһәд Отельдан ахлачд улм өөрдәд кел- 214

җәнә: — Өвс хадх кем ирчксп, хадн гихлә, суд һазр уга, зөвчлх ксргтә, әмтнлә хүүвлх. Ахрар кслхлә, Луузң, хург хура, эндрин бнпднь, асхлад... Зөв гихләчн, хотн-хотар бидн зәңглнәвдн, эрк бнш цуһар прдгәр кспәвдн. Чи, Луузц, Очкаг авч ир.

— Альк Очкаг? — гпҗ Луузң чочҗана.

— Олн Очкатавчп? — Амха «авчатп уупәсн» гисәр Луузң тал өргәрн зааҗапа.

— Посан үзүл, паар гп, — Отсльдап чирмәд авна, — эсклә би- днчн талдан чнгн ншидвр һарһад бәәхдән арашговдн. Очкаһас әәшго тсрүг дахҗ гүүҗ, зуһудшго күп эс олдхм биш...

Луузц шптм дотр һанцар бәәх тек кевтә, ик хора дотраһар нааран-цааран хопр гүүдгләд, пег ардк терзәр шаһаһад, нег өмнк терзәр гердәд, яахан олҗ ядсн, харар зовад, үүлән йосар эдлҗәнә.

Тернь бас учрта. Ардк терзәр хәләхнь — әәмгин залус, кеер йовх заһсчнр, малчнр хамгас наадкснь цуһар гилтә, һаза хурчксн, энүг һарч нрхинь, хург эклхинь күләлдсн сууна. Өмнк терзәр Оч­каг үзгдх гнхнь — уга. «Хойрин хоорнд хавчгдад үкн гиҗәнәв. Зәәсңнь — зәәсң кевәрн шахна, олнь — ол'арн... Ода мууха уд- җахмб? Ирнәв, эрк биш ириәв гиҗ, улан амарн келлүс. Тер бич- кн һолын көвәд, көкрсн модн, шавшсн ноһан дотр залрсн цаһан бәәшңгәсн һарч ядҗадм җахан? Би бас үүнәсн һарч ядад, хавчхл- зад...» Луузң мусхлзад, парвляна герин булң болһиг хәлән, арал- җна гөлмнь зузанарн заһснаһас тату биш гиҗ бирчиһәд авна. Болв тоолврнь телүләд, дәкәд һазаран һарч йовна. «Яһдмб? Мел иигәд сууҗ болшго. һархла — хург эклх кергтә. Зәәсңгиг күләйә гиҗ болшго. Амха эднә амна зог болхув. Зәәсң угаһар эклхлә — бас... Ю келхинь, яахинь эдниг кен медлә? Ай, юуган келх билә эдн? Хадх һазр аль гилдх. Би альдас авхв? Энд-тенд хармтха. Кенз хулс хадтха. Ахрар келхлә, альд кен, ю олна — арһлтха...»

Генткн уухнд тоосн һарсн болад одв. Луузңгин дотркнь дала болад, бийнь байрлҗ тусчкад, нам «аашна!» гиһәд хәәкрн алдв. Тер хоорнд тоосн пәгәд, цоонглад, теңгрт күрн гиһәд, арднь халһ- рад йовна. «һурвн шарһ, дәрк, нисәд аашна!» — гиҗ санад, Луу­зц һазаран һарч йовна. Очка олн энүг наар гиҗ нексәр сахньҗ иовхан медҗәхш. Нам юн учрта хургв гиҗ сурсн чигн уга. Хәрнь «әәмгин хургт эс орлцхла, тегәд юн хургт орлцхв, ирнәв» гиснь тер.

Удсн уга, хург экләд бәәв.

— Нә, манахс, хург толһалх улс шиидх кергтә, — гиҗ Луузң келҗәнә. — Буру эс гихләтн, хойр кү, негнь ахлач, наадкнь сег- ләтр болдгар... Кениг?

— Амхаг!..

— Хохалыг!..

— Зәәсңгиг!..

— һурвн чигн болтха, гем уга эсий? — болҗ Луузң амрад «одв. — Ахлачнь зәәсң, сегләтрнь Хохал, Амха чилен...

215

Хүр1' ахлжах Очка дупднь, хопр талль Амха Хохал хойр суусн Оюн’а. Луузц зәәсцгин чпкнд гүцгс гпһәд, лөп үг келәд оркв. Те- рнь босад. хоолан ясад, оли тал нсрәдҗәхпь ил, кслҗәнә.

Цг, манахс, әәмгпнпь хургап цаарлулхм гиҗәнәв. Күүндх төр нсгн -- овсп-тоосна туск. Тегәд Луузц келхәр седжәнә. Оньг- лад манахс соцстн...

— Олн дала ю кслхв, — гнһәд, Луузц уралан һарч йовна, — 1ор эркн, юцгад гнхлә, цәәһпн үс кеҗәх неҗәд үкртән үвлдән ид/ евс бслдх кергтә. Шидр мала мсдәтнр ирәд, хург хура гижәнә, х^влх кергтә, зәвчлх. Минпһәр болхла, манахс, лаг үрәһәд керг \та. Хама болвчн хармх, чөлмх кергтә. Көк хулсч дала, өвснәс тату бпш. Энд-тснд, ю-кү харһҗ гплә, хадад бәәтн гихәр. Ахрар М1П1Н кслхм эн, бичә эмәтн.

Луузц Амхала зергләд суув. Очка босв:

— Нә, келх улс бәәнн, бостн...

— Бәәнә, — гиһәд Отельдая босв, — мала төр эркн болчкад бачм гиен мел, лавта. Чицнәд бәәхнь энд-тенд эвән цуһар олад хүурсн зәлгтә. Өвстә болдг хамг һазриг өмнәһә неҗәд, хошад күн эзлдг бәәсн болхла, ода олн күртмгәрн хуваһад хаддг болҗ гинә. 1ер йир сән йовдл. Байн улсин эөвиг баһлад, һазр-усинь һәәвһә гидгәр хасад, олнла тегшлсн үлгүр дала гинә цаатн.

— Худл! — гиһәд, Очка өсрәд босв. — Хутхҗана!.. Нег йовад прснь баһдҗах өңгтә!..

— Худл биш, — Отельдан Очка тал хәләһәд мусхлзжана, — йовдлын тускар келхлә, зәәсң, ода мел тана селгән ирсндән шаху, Снвр тана иҗл улс угаһар икәр дутҗадг өңгтә..

Хургин улс нир-нир гиһәд шуугад инәлдҗәнә. Очка доран хавтаһад, яахан олҗ яджана. Луузң чигн ухан-сегән уга. Хохал босҗ йовна, һаран өргәд, болҗ эс өгхләнь альхан ташжана.

— Арһулдхнта, манахс, келен үг соңсгдҗахш, — гинә. — Кел- тн, көгшә, соңсҗанавдн...

Отельдан «ода яһначи?» гисәр Очка тал хәләчкәд, цаарлҗа- на.

— Түмнәхн гиһәд, эс соңслта? Ах нойн баавнр, үүсрт уга байн деерән дала нертә, төртә... үмкә зәәсң бишнь ил. Тер бийнь хо- шудахн одахн хург хураһад, эзңктҗ хадҗасн кесг арл, цекә тоо- тынь олнад тохраһад, хуваһад, теднд әмтнәс үлү мисхл чигн өгч уга. Бидн яһсмб? Хошудахнас дорви?

— Тегәд. яахм гижәнчи? — Очка улаҗ. одсн, хойр халхаснь лусн дусн гиһәд, хойр нүднәснь түүмр алдрн гиһәд, теңкән уга.

— Яах билә, мана әәмгин дөрвн захд бәәсн хадлһиг — Бөкү- нт, Удһн, Амбу, Дондг гидг цекәсиг — цуһар хуваһад хадхмн ги- хәр. Нег әәмгт биш, дөрвн әәмгт күрх өвстә.

— Өгшгов!.. Мини!.. — гиһәд, Очка дәкн хәәкрҗәнә. — Белнд эзн болад, белүснд залу болад..

216

—• Өгшгов гиснтп, зәәсц, ксрг уга үг, — тертн зөвәс хоосн улс дунд үг болхас бпш, зөвән моден манд һанз тәмкәс дор...

— Мпнн!.. — Очка хәәкрәд босҗана. — Кенитн чигп, эс келвә гивзәт, шндрдүлшгов!.. Мөцг, малан өгәд, хулдҗ авлав!..

—■ Кенәс, зәәсц? — гиҗ Маитхр хоәкрҗәиә.

— Йоснас...

— Тер йоснтн тсгәд альдв? — болҗ Амха хаҗуһаснь сурн, бнйнь хәрү өгчәнә. — Эзнә чигн, йосна чигн экнь эргсн бәәнм.

Очкад хургин учр-утх ода күрч йовх өцгтә. Генткн номһрад, һарарн зацһад, сажад, аюдан хәәкрҗәснь уурв.

— Чнкннь цоксн элҗгн болж, одв, — гисн соңсгдад, кен кел- синь зәәсң медҗ ядад, тер үг һарсн үзг тал ширтәд, залусиг не- җәдәр бүрткәд, зүсләд бәәв. «Боһнь болхий? — гиҗ дотран сан- җана. — Боһнь... Келҗәлүс, Амха эднлә толһаган негдүләд бәә- 1<Ә гнж».

Маша ормасн босад, уралан һарад ирв.

— Маань бадмахн, Маша үг келхәр бәәхий? — гиҗ Мантхр келсиг әмтн шуугад инәлдсәрн дарад хаяд оркв.

— Мини келхәр бәәхм, залус, эн, — Маша хойр талан харвад кенә амнас, юн һархинь гетсәр бәәнә. — Зәәсңгин келдг зөв. Мөңг, мал өгснь үнн. Намаг эс иткхлә, Саңһа эднәс суртн: зурһан-до- лан залу^ малыг тууҗ одлавдн. Тер учрар зәәсңгин һазр, усн бол- снь лавта, тадн эврән меднәт. Амха Отельдан хойр яһад тиигҗә- хинь биистн медә бәәхт...

— Манахс, Машатн, өнр зәәсң харсхас, өргн сәәрән харсҗах оңгтә!..

Хург кевәрн саак ниргәд, авад һарлдад бәәнә. Маша һарарн саҗчкад, ормурн оч йовна. Хохал босад, альхан ташад, зогстн гиһәд хөрҗәнә. Тегәд невчк номһрсн болхлань, экләд келҗәнә:

—• Саахнас нааран чиңнәд бәәхнь, чичлдсн-түлклдсн болад, чик үг күүндҗәхшт гихәр. Олна зовлң-түрүд Очка багтхар сед- җәхш. Олн түүгинь үзә, медә бәәҗ, Очкаһас әәж, өгшгонь басл ил. Маша эднлә әдл зарц, сөөвңнь биш, кел гихлә келдг, кевт гихлә кевтдг... Та, зәәсң, хошудахн яһҗ ах нойн бааван хоос дахулсна тускар Отельданиг энд келхлә, худл гиһәд хәәкрвт. Машатн чигн жууклад, Амха Отельдан хойр өшәркҗәнә гиһәд... Эднә тоолвр негн — тадниг бичә итктхә гиҗәнә. Тер зәңг, ахнр, худл биш. — Хохал хавтхан уудлад, газет һарһад, толһа деерән өргҗ, цуһа- раднь үзүлҗәнә. — Эн газет, ахнр, Әәдрхнд урҗин цаад өдр һар- снь худл уга. Энүнд нег соньн гидг, мел мана эн күүндҗәх төрлә ирлнңгу нег бичг барлгдҗ. Сурхм таднасн, бичә шуугит, оньглад соңсит гихәр. Тиигхлә кен зөвтәнь, кен зөв угань йилһрәд һарад бәәх: «Түмнә нойнахн... — Хохал экләд умшн, хоолан ясҗана. Тер хоорнд Очка тал нүдән сольвад оркв, тернь чикндән альхан тәвсн, чиңнәд орҗ оч. — Түмнә нойнахн, эврәннь нерн-төрән олзлад, да­ла таньл-үзләрн дамҗулад, ааль-мекәр Шамбай эргндкиг эврәһән

217

кеһәд авчксн, кү өөрдүлдг уга бәәҗ. һазр хатяр хальмгуд _дегд шахгдхлапн арһан барад, хоша бәәсн орс крестьянмудас, эсклә хазгудас пазр нәәмәдлҗ авдг болна, яһад гихлә, эднә биисиннь Һарсн, өссн һазрпнь ичрән барсн түмнәхн эзләд, дала болен олз, ору үздг бәәж. Ода болхла, хуучп йосна даҗрлтд харңһу йовснХа- льмгтсг деер уг сүүлднь үннә нарн һарад, хальмгуд зөвән медҗ, түмнәхн олна һазриг Гюсн бишәр, ичр-һутр угаһар булаж, эзнтжэсн тоот ааль-җннлиг дарҗ бәәсн, хату үүлтә хаана йосна чилшго килнц. нүл ксзәд чигн уга болтха гиҗ зөрәд, ил неквр тәвснь онч- та. Тнигчкәд күүнәд эзн болен Түмнәхнә авлһч авъяс уңгарн уга кегдж, хальмгуд һазр-усан тер зергүдин заасар мә, эдл гихлә биш, эврәннь әрүн зөвән эзлдг, эдлдг болтха гиҗ некҗәнә. Тег заллһна Центральв күцәгч комитет эн нутга хургип шиидвриг дарунь бат- лх гнж хальмгуд ицҗәнә».

— Болви? — гиҗ Очка сурҗана.

— Болхларн, — Хохал хавтхасн талдан цаас һарһад, — эн бичг балһснас ирсн, иигҗ бичҗәнә: — Баһ Дөрвдә ар захин, Аһш талк хальмгуд, Ик Чапурники, Капнинка болн нань чигн орс се- ләдин крестьянмудла негдәд, Тундутов нойна һазринь булаҗ авад, хаһлхинь хаһлад, тәрә тәрәд, идгтә һазртнь малая хәрүләд бәәлгчи.

— Бидн яһсмб, әмтнәс дор биш! — болҗ Отельдан йовулҗ өг- чәнә. — Очка юн гиҗ санҗахан келтхә. Олна зөвт багтнав гихлә нег үг, уга, багтхшв, һәәд оддтн гихлә —• талдан... Бидн тииклә бас талданар үүнлә күүндх...

— Ода би юн гихв таднд? — зәәсң дегд башрдсар ээмән холь- кна: — Олнас давдг арһ намд уга. Яһнат, эврән меддтн. Зуг таднасн сурхм — хувахларн мини малд күрдг болдгар кетн. Дүң- нхнь, хойр цекәнь таднд дурндан күрх, хойрнь намд чигн болх...

— Өгхлә, хойр холынь — Бөкүнт, Дондг хойриг зәәснд... — гиҗ Мантхр селвг өгчәнә. — Очкан көлгнь элвг, хаддг улснь чигн хара биш, хонад-түнәд йовх...

Тегәд әәмгин хург Мантхрин селвгиг дөңнәд, зәәсңд хойр хо­лынь, олнд хойр өөрхнинь өгх болад, маңһдурас авн Утһиа пекә Амбуһин цекә хойриг хуваһад, эзн болһн эврәһән хадх болен дин- лвртә төгсәд, әмтн цуһар, Очкаһас наадкснь, байрта хәрнә.

* * *

Түрүн Хальмг съезд болснас авн, түрүн эврә правительств гиҗ һарснас авн, сәәтр тавн сар давад уга. Болв бас нег съезд хураг- дҗ болна гиһәд, теегәр деврәд зәңг һарад ирв. Тимгхләрн тер съезд деернь хальмгудыг цергт авдг болһх, цугтаһинь хазг кех кергтә гисн төртә күр һарһад, нам тиим шиидвр авгдҗ гинә.

Зуг эңгин хальмгуд, теегин малчнр, теңгсин заһсчнр чнгн тер хамгинь таасх биш бурушаҗ, хүүв келдод, нутг, әәмг болһн до- льгалад гишн, бәәнә.

218

Әәмгнн парвлянд Луузц һанцарн суупа. Үүнә уханд эс орҗах юмн гнҗ йпр хатяр: «Хаана Гюсна цагт әмтиг залхд амр билә. Ода нам эзлгддгән, эвд ордган уурчана. Бәәс гихлә, яахнь меддг арһ уга. Амха, Хохал, Отсльдан ахта хамг амрашго болва. Әмт хутхад... Ода хальмгудыг цугинь хазг ксхмҗн гннә. Яһпа йир? Юн болна? — гнҗ ахлач зовад бнидән чнгп хәрү олсн уга. — Әмтнд болхла нег үлү, сансан келдг арһ уга. Дотран ухалхас биш, ам аңһаҗ болшго».

Гонткн үүдн хард гнсн болла, Амха эдн арзалдад орҗ ааш- на. Өмн йовсн Мантхр өөрдәд, мендлн:

— Ахлач күн оцданла, амр-тавар, әрмгән иләд сууна.. Әңклҗ, әмсхж. гүүҗәхмн уга, — гнҗәнә.

— Яахм бнлә, чамла әдл җахан, — болҗ Отельдан өргәрн заңһҗана, — хорв заһсн кевтә хордаһад бәәнә гиҗ дуунд ордг эн болхугов.

— Намаг давслҗ яһад эс ханнта? Келнтн яһад эс цуцрна, а? — гнһәд, Луузң шүрүлкҗәнә. — Би тадниг көндәҗәхшлм...

— Үрвәд бәәдг ахлач, үрглсн ноха хойрас көндә йов гиҗ, ке- зәнә келсн үг, — гиһәд Амха эврәһән немҗәнә.

— Нә, ахлач, зәңгәсн келн бә, — Отельдан өмннь одад сууна, — цаачн зүсн-зүүл зәңг һарад, әмтн үүмәд, шуугад бәәнә. Зуг чи чикән атхад, тагчг... Хальмгудар хазг кехмн гисн, тегәд үнний? Чи бас охтр болхан медҗәнчи, Луузң?

— Охтр гисн? — болҗ ахлач ормаҗана.

— Охтр гисн охтр болхугов, сүл уга...

— Намд тертн төрүц медгдҗәхш, — гиҗ Луузң маһдлҗана.

— Чи бийән дүңнич: охтр девлтә, сүүличн тәәрсн керә кевтә, һордаһад... хойр көлинчн хоорндаһар хооһш оңһцар һарм болад...

Цуһар ниргәд инәлдҗәнә, зуг Луузң хар күрңтәд, бүтәд, ил таасҗахш, тегәд уурлад:

— Тадн бийстн талдан бәәдл һархвта? — гиҗәнә. — Бас йил- һл уга болхуговт!

— Уга, ахлач, чамла бидн әдлцҗ чадшголм! — Отельдан наа- дксурн хәләһәд, сурҗана. — Тиим эсий?

— Тиим, тиим, — гиһәд Луузң стол һатцас босад, цаас-маас хурасн болад бәәнә. — Зәңг би чигн соңслав. Зуг йосна халхар юмн уга гихәс биш. Нутгас нег күн сөөнәһә ирлә: хальмгудар хазг кех шиидвр һарчкла гинә. Бийнь Очканд оч хонла, удл уга ирх гиҗ санҗанав. Хәрнь намаг иртл әмт хура гилә, тегәд тадниг наар гилһдгм тер. Түрд гиҗәтн, ахнр...

— Бидн хазгт орхшвдн гихлә яахмб, терчн? — гиҗ Амха ах­лач тал өөрдҗәнә. — Чи юн гиҗ санҗанач?

Луузңгин чирә деернь башрдсн инәдн менрәд: «Хазг бол­на гисн манд юн билә? һәәд тернь одхн яһна! — гиҗ санҗана, — Болв кемр деерәс шиидвр лавта ирсн болхла, кен уга гидмб? Күцәх кергтәлм!»

219

Дарунь База шууглдсн болад одв. Тсрзәр хәләхнь көгтә тергн дсср Очка залрсн, оөрнь зергләд, козлдурта пимгн шар залу суусн, врәд бууҗана. Эдппг үзчкәд, Луузц адһад һарч йовна. Наадкснь бас дахлдад, Һарад ирхлә, һаза күн дала.

Тер дарунь хург экләд бәәв. Саак Луузц секәд, нутга элчд үг өгчәнә. Нпмгн шар залу уралан һарад, певчкн зуур шинжлад хсләсн болжаһад:

— Лхнр, дүүнр, — гпгкәпә, — мини йовсн кергм негн. Болв әвртә гндг эркн чпнртә дссрән йир бачм. Шидр Хальмгин хоирдгч съезд болев, — Очка тал хәләһәд, өргәрн зааҗана, — зәәсңгин зсргәс орлцсвь лавта, тегәд тср хуралт дсер хальмгудыг хазгт орулж авдг болтха гнсн төр хәләгдх шиндвр һарһгдла. Нам терүг күцәхнн кергт, арһинь хәәһәд, Тундутов войн, Балзанов зәәсң эдн, кесг күн, Новочеркасск балһс орла. Тенд цуг хазг цергә ах һард- вр бәәдгннь меддг болхт. Тедн манахсин йовсн кергинь соңсад, бәг эс гивчн, әәмг-нутг болһар хург хураж., хальмгуд бииснь маниг хазгнн зерглдәнд орулҗ автха гиҗ дур суңһҗахан, лавта суржа- хан плдксн шипдврмүд кергтә гиҗ. Тегәд би нааран ирсм эн.

Таднд гнһәд келхәс биш. Тундутов нойн цань уга гидгәр күч- лжднә гинә. Терүг юн күүһинь тадн меднәт, би нам маһдлҗахшв. Цаһан хаана бийиннь өөрхн эргнд йовсн, хормаднь багтҗ йовсн...

—• Хормань шу цокгдад, хог-бог уга одсн бәәнм! — гиҗ эндәс Отельдан хәәкрҗәнә. Нутга элч нам хахад, юн хәрү өгхән олж. ядҗана.

—■ Болж, бол,җ, саакан һарһҗанта?! — гиҗ Очка зәәсң шүрүл- кҗәнә. — Үгинь соңсхнта, таниг күн гиһәд ирәд, келәд... Келтхә- лә — келхән!..

Нутга элч сана авсн кевтә, адһад, дәкн эднчн эс келүлвзә ги- сәр дарунь цаарлҗана.

—• Хальмгудыг хазгт орулҗ авхла, тернь бийстнь туста, бийстнь олзта. Үкәд тархаснь, чилхәснь гетлгн гиҗәнә. Мннь өдгә поли- тическ бәәдлд хазгт орсн хальмг болһнд эврәннь тееггн эврән хар- схин төлә зер-зев һартан авлһнд бәәхнь лавта. Эс тнигхлә, эңкр теегәсн хоосн үлдхмдн ил. Одахн Хальмг Базр деер мана сәәчүд хурад, хүүвлсн, тана зәәсңгин зергәс бас орлцсн билә, тегәд ха­льмгуд хазг болх төриг түргдүлх кергтә, хооран сааһад, удару- лад керг уга гиж, үгцҗ. Тер учрар тана тоомсрта элч һаран өрг- снь, ээ гиснь лавта, олн тана зөв, олн тана то бас йовхнь маһд уга.

— Бидн мана орчд һаран өргтхә гиж, даалһсн уга биләвдн! — болҗ Амха хәәкрҗәнә. — Бийнь һанцхн әмнәни нерн деерәсөрг- снь манд кергтә биш!

— Хазг болхла, — элчин дун чаңһрҗана, — олзнь дала. Күн болһнд һучад десәтин һазр өгнә гидг... Эдлх, тгрх, хадх седкл биид уга болхла, һазаран талын улст нәәмәдлсн бпйнь, эзнь муудшго. Кемр эврән хадад, хураһад, өвсән хулдхла — чплшго зөөр, Хаһ- 220

лад. тәрә тәрхлә урһц хурахла, ксләд ксрг уга, курзәр мөцгиг утххм... Тнпгчкәд цсргә күп болпа гидг ямаран? Һац халунд некә шалврта үмкәрҗ йовсн орхпь, цсрга хувита цсвкәрсн, зертә-зевтә, дала зөнтә, орн-нутган харсдг сәәхн порто, төртә бәәиә гидг яма- ран?!

Цутга элч ксдгәп ксчкүв гисәр, суухар седж йовхнь, генткн Мантхр дор ормасн босад, хоолап ясад оркв:

— Манахс, чпцнәд бәәхнь, тср дала һазр егнә гиснь, земгә юмн баәжлә, — болҗапа. — Эврә гиснәс эркн әлд? Хаана йоснахн яһна, зәәсц юн гпнә болҗ, хавчхлзҗ бәәсн орхнь...

— Әлд йовх хаана йосмб тернь? — гиҗ Амха тедүкнәс инә- ЖӘНӘ.

Олна дундас босад, Хохал уралан һарч йовна. Очка оидарсн болад одв, Луузн, үкс элчнн чикнд шимлдҗл бәәнә. Цуһар чигн Хохал тал шнртсн, «яһна? ю келнә?» гисәр күләлджәнә. Эн элчд күрәд, зерглн бийәрн эклҗәнә:

— Тана келсиг, ах, соңсад бәәхнь, тас хажһр гих юмя уга бо- лж медгднә. Олна төлә, тедпә сә хәәж төр кесн болен — мел тннм. Зуг санхла, сәәнәр ухалхла, невчк талдан болҗ генүл- нә. Амндан һучн десәтин гихәс биш, авлдх болад ирхлә, альхн дее- ртн кедү тәвхинь күн ухалвта? Эздүд яһдг билә? һучн арслң өгх болчкад, зүсн-зүүл ааль-җиил һарһад, ялла харһулад, ю-күүнд гиһәд, бәрә-бәрә йовтл, җалвас һурвхн чигн арслң үлддго бәәнм. Кен эс меднә түүг? Бас нег, хамгин эркн гисн учрнь: хазг болнав гихәс, хар әмнәсн хаһцхд бәәнә. Хазг гиснтн, манахс, кемб? Сал- дс. Харһснлаһан халдх, харһснлаһан чавчлдх... Тиигхлә бийсинь бас амрашголм. Тегәд әмәрн шордх болхла, дала һазрар юуган кехв? Яахв? Хар әмән далдлх хойр алд һазр хальмг теегт тагтан чигн олдх...

Хургин улс залҗахнь чигн, соңсҗахнь чигн, цуһар шуд модн шааврар толһадулсн мет, диинрлдҗ одсар бәәнә. Невчкн зуур мел тагчг болад, яахан ол.җ ядҗахнь ил. Хохал тер хамгиг эс үз- сәр, эс медсәр үрвәд, ормдан одад суув. Луузң сана авсн кевтә сарвлзад босв.

— Тегәд, манахс, яһйа? — гиҗәнә.

— Яах билә, — болад Амха дор ормасн босв, — хазг болхшв- дн, һазр манд керго гихмн. Бииснь эдлг!..

— Мел чик!..

— Ханҗанавдн!..

— Болх иигәд!.. Эсклә мел хургин ард бәәнәвдн!.. — гилдәд энд-тендәс хәәкрлдҗәнә.

Очка зәәсңд иим хург таасгдҗахш. Угзрад боен нутга элч тал хәләһәд, толһаһарн заңһад оркв. Тернь «йовйа!» гпсинь медл уга бәәшголм, босад, тергн тал адһад, зәәсңгин хаҗуд одад суув. Мел тер агчмла Маша җолаһарн әрә күргсн кевтә билә, һурвн шарһ дор ормасн авад һарснь тер.

221

Бәлв хург тарсн уга. Хүүвллһн чацһрхас биш, номһрҗахш, Шнидврнн үг болһпг шпнҗләд, шилҗидг уга болдгар кехмн гиҗ цуһар үгцсн, земгә кевәр шунҗана. Кесгтән зүткәд, зөвчлснә хөөн пим тогтавр авгдв: «Хальмгудар хазг кехмн гисн төриг хүүв- ләд, Ик Баһуда әәмгин хург түүг бурушаҗана. Учр юундв гих- лә, зац-бәәрәрн заянп номһн, төвшүн, бу-селм гих юмн уга, хальмг улс церглнә гидг, нег үлү хазг болна гидг, ирлцшго. Онц бәәдләс хол, олна дүңгәр, теднә җисәнд багтҗ, көдлмшән кеҗ, көлсән ндж, төвкнүн йовсн манд тааста».

Мннь ипм авцта шиидврмүд талдан әәмгсәр бас авгдҗ. Болв әәмгүднн нк зунь, нутгуд цуһар, хазгт орҗ өгхмн гисн тогтавр ил- гәсн учрар, Ик Цоохра Яшкуль селәнд «Хальмгин хазг цергә ик дуңһру» хурагдна. Әәдрхнә хазг цергә атаман, генерал Бирюков терүнднь орлцхар ирсн, дәрк, хальмгин сәәчүд арднь дахлдад, шарглдад бәәдг болна.

Дуңһру деер нутга, әәмгин күцәгч комитетмүд уурулгдад, чинрәрн тедү мет хазг цергә залврмудт тохрулгдна. Тедниг ахл- җасн тоот улс атаман гих нер зүүнә. Цуһараһаснь ик байр Тун- дутов зәәсңгин хөвднь туссн, эн, һарчах шар нарн кевтә, мел маа- схлзад бәәнә. Учрнь гихлә, энүг цуг Хальмгин хазг цергә атаманд шиидҗ. «Сансм күцвә! Седклм төвкнвә! Нә, ода, Баянов-Маянов эдн эс келлә гивзәт!» — гиҗ атаман аралдна.

Наадк сәәчүдин байр чигн баһ биш. Эднә зәрмнь бас атаман гих нер зүүсн, кень — нутга, кень — әәмгә, келәд керг уга: шуд көгтә юмс кевтә, көвклзлдәд бәәнә.

Дарунь гилтә «Хальмгин хазг цергә баһ дуңһру» хурагдна, Терүн деер цергә правительств гиҗ бүрдәсн, энүнә ахлачд саак генерал Криштафович суңһгдна. Нөкднрнь болҗ хуучн таньлмуд Тундутов, Тюмень, Баянов эдн орлцна.

Удсн уга хазг атаманмуд, цевәсн алдрсн баргудас дорар, шуд өөдән, үрү уга өлвклдәд, әәмг болһиг булхачад, хотн-хотар хар- мад, хазг болтха гиһәд, хальмгудыг бүрткдгнь улм давад ирхлә, номһн-төвшүнә авъяс-көрңнь чиләд, әмтнә уурнь өсәд йовна. Энд- тендәс, чиңнхнь, сүртә тим зәңгс ирәд, негнь-негнәсн даву болхас биш, тату йир уга.

Баһ Дөрвдә атаман Босхмҗин Ордаш .гиһәд, өөрән хойр хару- лч дахулсн, Шарнуд тал ирҗ гинә. Ирчкәд, хара бәәхм биш, өгт- мләд, дөөгләд, өлвкәд, нер уга чигн. Тиигхләнь залус хәләҗәһәд, дегд хордхларн эн атаманыг харулчнртаһинь алн цокад, зер-зе- винь булаҗ авад, көөҗ. Толһалҗ боссн Манҗин Боова тиигхд келснь: «Әәҗ үкхәр, манахс, әәлһәд үкхм!» — гиснь үлгүр болад, йоста дуудврт тохрҗ, әмтнә зөрг немҗ гинә.

Хошудахн болхла, түүнәс чигн даву юмн болҗ. Хойр зун ха- льмгуд цуглулад, цуһараһинь хазгудын зергләнд орулад, цаһана цергт өгхәр бәәтлнь, Натра Түрв Андран Манҗ хойр толһачта бослда кеһәд, авхар ирсн офицермүдиг алад, бийснь хәрлдҗ оч.

222